Wikiversity

Carstvo Mali bilo je jedno od najbogatijih srednjovekovnih afričkih kraljevstva.^[2] Osnovao ga je oko 1235. godine u zapadnoj Africi ratnički kralj Sundiata, a carstvo je je svoj vrhunac doseglo u 14. veku u vreme vladavine Sundiatina potomka s imenom Mansa Musa.^[3] Bogatstvo Malija poticalo je od rudnika zlata i transsaharske trgovine, što je doprinelo dominaciji ovog carstva nad okolnim narodima, kao što su Songaji. U 15. veku Songaji su počeli da napadaju oslabljeno carstvo i uspeli su da ga osvoje. Najveći deo zapisa o carstvu Mali potiče od severnoafričkog arapskog istoričara Ibn Halduna iz 14. veka, marokanskog putopisca Ibn Barute iz 14. veka i marokanskog putopisca Lea Afrikanusa iz 16. veka. Drugi značajan izvor informacija je mandinška oralna tradicija, kroz pripovedače poznate kao grioti.^[4]

Carstvo je započelo kao malo kraljevstvo Mandinka na gornjem delu reke Niger, u području centriranom oko grada Niani (kako se i carstvo naziva u mandinškom). Tokom 11. i 12. veka ono je počelo da se razvija kao carstvo nakon opadanja moći Ganskog carstva na severu. Tokom tog perioda su trgovinske rute prešle su na jug prema savani, stimulišući rast države. Rana istorija carstva Mali (pre 13. veka) nije potpuno razjašnjena, pošto postoje protivrečni i neprecizni podaci od strane arapskih hroničara i oralnih tradicionista. Sundiata Kejta (c. 1214–c. 1255) je prvi vladar o kome postoje predizne zapisane informacije (od Ibn Halduna). Sundiata Kejta je bio ratnik-princ iz dinastije Kejta koji je bio pozvan da oslobodi Mali narod od vladara Soso carstva, Sumanguru Kvante. Osvajanje Sosoa oko 1235. godine dalo je carstvu Mali pristup transsaharskim trgovačkim rutama. Nakon smrti Sundiata Kejta oko c. 1255, kraljevi Malija su nazivani po tituli mansa.^[4]

Sundiatin sin Mansa Uli I je izvršio hadžiluk do Meke tokom vladavine Mamlučkog sultana Bajbarsa (na vlasti u periodu 1260–1277). Nakon serije uzurpacija na tron Malija je 1285. godine došao Sakoura, bivši kraljevski dvorski sluga, postavši car i on je bio jedan od najmoćnijih vladara koji je znatno proširio teritoriju carstva. On je napravio hodočašće do Meke tokom vladavine Mamlučkog sultana an-Nasira Muhameda I (1298–1308). Na povratku je preminuo, te su tron preuzeli naslednici Sundiata Kejta. Nakon vladavine još tri cara, Musa Kejta je postao car oko 1312. Musa je napravio poznato hodočašće do Meke od 1324 do 1326. Njegovi velikodušni pokloni Mamlučkom Egiptu i njegovo trošenje zlata prouzrokovali su da vrednost zlata opadne, čime je porasla njegove slava izvan Malija. Godine 1337. njega je nasledio njegov sin Magan I, koga je 1341. srušio s vlasti njegov ujak Sulejman. Tokom Sulejmanove vladavine je Ibn Batuta posetio Mali.^[5]

Nakon ovog perioda, započeo je period slabih careva, konflikata i razjedinjenosti u Maliju. Ibn Haldun je umro 1406, i nakon njegove smrti nije više bilo kontinuiranih zapisa od događajima u carstvu Mali. Poznato je od Tarih al-Sudana da je Mali još uvek bio poveća država u 15. veku. Mletački istraživač Alvize Kadamosto i portugalski trgovci su potvrdili da je narod Gambije još uvek bio podvrgnut mansi Malija.^[6] Nakon Leo Afrikanusove posete početkom 16. veka, njegovi opisi teritorijalnog domena Malija pokazali da je to još uvek bilo kraljevstvo znatne veličine. Međutim, od 1507, susedne države kao što su Diara, Veliki Fulo i Songajsko carstvo su erodirale ekstremne teritorije Malija. Godine 1542 Songaji su upali u prestonicu Niani, ali nisu uspeli da pokore carstvo. Tokom 17. veka, carstvo Mali se suočilo sa upadima iz carstva Bamana. Nakon neuspešnih pokušaja Mansa Mama Mahana da pokori Bamane, godine 1670 Bamani su opljačkali i spalili Niani, i carstvo Mali se brzo raspalo i prestalo da postoji. Ono je bilo zamenjeno nezavisnim plemenskim savezima. Kejti su se povukli u grad Kangaba, gde su postali provincijalni šefovi.^[7]

Glavni članak: Preimperijalni Mali

Kamena umetnost u Sahari sugeriše da je severni Mali bio naseljen od oko 10.000 p. n. e, kad je Sahara bila plodna i bogata divljim životinjama. Do 300 p. n. e, velika organizovana naselja su bila razvijena, od kojih je najznačajnije Đene, jedan od nastarijih zapadnoafričkih gradova. Do 6. veka, lukrativna transsaharska trgovina zlatom, solju i robljem je počela, što je omogućilo nastanak velikih zapadnoafričkih carstava.

Postoji mali broj referenci o Maliju u ranoj pisanoj literaturi. Među njima su reference na „Pene” i „Malal” u radovima al-Bakrija iz 1068,^[8] priča o konverziji jednog ranog vladara, poznatog Ibn Haldunu (1397) kao Barmandana,^[9] i nekoliko geografskih detalja u radu el Idrisija.^[10]

Tokom 1960-tih, arheološkim radom na lokaciji Niani sela, za koje se smatra da je bilo prestonica carstva Mali, od strane poljskih i gvinejskih arheologa su otkriveni ostaci povećeg grada koji datira još iz 6. veka.^[11]

Moderne oralne tradicije takođe indiciraju da su Mandinka carstva Malija ili Mandena postojala nekoliko stotina godina pre Sundiatove unifikacije kao mala država neposredno južno od Soninskog carstva poznatog kao carstvo Gana.^[12] Ova oblast se sastojala od planina, savana i šuma, što je pružalo idealnu zaštitu i resurse za populaciju lovaca.^[13] Oni koji nisu obitavali u planinama su formirali male gradove-države kao što su Toron, Ka-Ba i Niani. Iz usmene tradicije griova, se saznaje da je dinastija Kejta, kojoj pripadaju skoro svi carevi Malija, potekla od Lavala, jednog od sinova Bilala,^[14] odanog mujezina islamskog proroka Muhameda, za koga je smatra da je migrirao u Mali i da su njegovi potomci uspostavili su vladajuću dinastiju Kejta preko Mahan Kon Fatu, oca Sundiata Kejta.^[15]

Tokom vrhunca Sundiatine moći, teritorija Manden (oblast naseljena Mandinka narodom) postala je jedna od njegovih provincija.^[17] Mendenski grad-država Ka-ba (današnja Kangaba) služila je kao glavni grad istoimene provincije. Od početka 11. veka, Mandinski kraljevi poznati kao fame vladali su Mandenom iz Ka-be u ime Gane.^[18]

Kontrola carstva Gane nad Mandenom je okončana nakon što je unutrašnja nestabilnost dovela do njegovog opadanja.^[19] Provincija Kangaba, oslobođena Soninškog uticaja, podeljena je u dvanaest kraljevstava sa njihovim sopstvenim mahanom (princom) ili famom.^[20] Manden je bio podeljen na dva dela, sa Dedugu teritorijom na severoistoku i Kri teritorijom na jugozapadu.^[21] Malo kraljevstvo Niani je bilo jedno od nekoliko kraljevstava u Kri oblasti Mandena.

Oko 1140. godine kraljevstvo Soso Kaniaga plemena, bivših vazala carstva Gane, počelo je sa osvajanjem teritorija svojih pređašnjih vladara. Do 1180. čak i Gana potčinjena čime su Soninke bili prisiljeni da plaćaju danak. Godine 1203, Sosoanski kralj Soumaoro iz klana Kante je došao na vlast i smatra se da je terorisao najveći deo Mandena kradući žene i robu od Dedugu i Kri naroda.^[22]

Na svom vrhuncu u 14. veku Carstvo Mali zauzimalo je velik deo današnjeg Senegala, Gambije, Gvineje i Republike Mali. Grad Džene i songajski gradovi Timbuktu i Gao na reci Niger postali su glavni trgovački scentri. Grad Timbuktu je bio osobito poznat po svojoj trgovini zlatom. Zlato se kopalo u dolinama reka Niger i Senegal, te izvozilo preko pustinje Sahare u severnu Afriku.^[4]

Mansa, ili kralj kraljeva, bila je titula što su je koristili vladari Malija. Sundiata (vladao 1235-1255), prvi mansa, bio je pripadnik plemena koje je vladalo starom Ganom. Sundiata je pokorio Ganu (koja je bila 800 km severozapadnije od današnje Gane), uspostavio tamo svoje carstvo i prešao na islam.

Kanan Musa, poznatiji kao Mansa Musa (vladao 1312-1337), bio je najveći malijski vladar, jednako slavan po svojoj pobožnosti i po svojim vojnim uspesima. Nakon zauzimanja gradova Timbuktua, Gaoa i Valate, osnovao je u Timbuktuu nove škole, više škole i biblioteke te od njega učinio centar islamskog učenja. Godine 1324-'25, Mansa Musa je krenuo na hodočašće u Meku. To putovanje je bilo toliko raskošno da je Mali postao poznat u celom svetu. Kad je prolazio Egiptom, Mansa Musa je razdelio toliko zlata — vjerovatno više od 1.5 tone — da je taj metal devalvirao, od čega se mesno tržište zlatom nije oporavilo godinama.

Velika džamija iz 14. veka u Dženeu najveća je sačuvana građevina od sušenog blata. Svake godine nakon kišnih sezona okuplja se mesno stanovništvo i ručno je iznova žbuka. Na svom hodočašću u 14. veku Mansa Musa je susreo španske učenjake i arhitektu As-Sahelia, te ga nagovorio da dođe u Mali. Tada je As-Saheli u važan trgovački grad Timbuktu, uveo je pečenu opeku kao nov građevinski materijal za važne građevine, kao što su džamije i palate.

Osim širenja islama, arapski trgovci otkrivali su i karavanske putove kroz Saharu. Ti su putevi povezivali severnoafričke gradove, kao Fez i Kairo, sa zapadnoafričkim gradovima kao što je Džene. Bogatstvo podsaharskih carstava zavisilo je od kontrolisanja tih trgovačkih puteva što je Mali činio između 1235. i oko 1400. godine. Karavane od po 10.000 kamila prenosile su preko Sahare zlato iz Malija. Nedeljno su mogli da pređu po 350 km pustinje.

Trgovci su prevozili robu rekom Niger do Dženea i dalje. Grad je bio poznat i po karavanskom putu koji je išao prema jugu. Zbog toga je postao sajmište za severnoafričku robu koja je odlazila prema jugu u šumska kraljevstva kao što je Kraljevstvo Benin.

Godine 1325, marokanski pisac, pravnik i diplomata Ibn Batuta (1304—1377) krenuo je na hodočašće u Meku. Za 29 godina prešao je 120.000 km u 44 zemlje. Njegovo poslednje putovanje bilo je u Carstvo Mali, gde je posetio dvor Manse Sulejmana, hvalio pobožnost Malija, ali je video malo od slavnog malijskog zlata.

Carstvo Mali na Wikimedijinoj ostavi

• Najdulji hadž: Putovanja Ibn Batute
• Carstvo Mali
• African Kingdoms Mali
• Metropolitan Museum – Empires of the Western Sudan: Mali Empire
• The Story of Africa: Mali
• Ibn Battuta: Travels in Asia and Africa 1325–1354Arhivirano 2011-05-13 na Wayback Machine-u