Wikiversity

Lo mond (var. món; la varianta monde es pas totjorn admesa) es un mot que pòt designar de causas divèrsas.

• Lo mond o lo Mond es la matèria, l'espaci e los fenomèns que nos son accessibles pels senses, l'experiéncia o la rason. Lo sens mai corrent designa la nòstra planèta, la Tèrra, amb sos abitants, et son environament mai o mens natural. Lo sens espandit designa l'univèrs dins son ensemble.

• Un mond (sinomims: mitan, environament) es l'espaci ont se tròba la persona o l'objècte que se'n parla e tot çò qu'aqueste espaci conten. Per exemple: lo mond de trabalh, etc. Dins aqueste sens, vivèm pas dins lo meteis mond.
• Un mond es la representction culturala de l'espaci ont evoluciona un grop. Aquesta representacion es istoricament, geograficament, culturalament tresanada. Depend a l'encòp de l'observator e de l'observat.

Per extension, un mond pòt far referéncia a quina que siá planeta o objècte astronomic, subretot quand se lo pensa abitat, dins lo contèxte de la sciéncia-ficcion o la futurologia.

Lo tèrme «mond» ven del nom latin mundus, que literalamente significa 'cande, elegant'; qu'es una traduccion del grèc cosmos, 'perfeccion' o 'ensems ordenat'. Lo tèrme grecolatin exprimís una nocion de creacion coma un acte d'establiment de l'òrdre sul caos.

La representacion fisica, scientifica del mond es l'ensemble de las donadas geodesicas, astronomicas, geograficas, naturalas, istoricas, simbolicas o monumentalas, e de segur tanben linguisticas, que participan a la vida d'un grop uman.

Per la representacion geodesica:

La representacion del mond fisic evoluiguèt dins l'istòria, seguent los escambis entre las civilizacions.

Dins los temps mai ancians de l'Istòria, lo mond èra compres coma l'ensemble de las tèrras e de las zonas navigablas conegudas (nomenat ecomèn).

Al començament de la sciéncias grègas, las representacions èran diferentas. A l'escola ioniana de Milet, se pensava que la Tèrra èra plana. Lo geograf Anaximandre l'imaginava coma un tambor, e tanben dona una estimacion de son espessor.

Vèrs lo mèsme epòca, pasmens, Pitagòras, e enseguida Parmenides (filosòf grèc presocratic de l'escola eleatica), pensavan que la Tèrra èra esferica.

Platon e Aristòtel, e gaireben totes los grands filosòfs grècs del periòde classic e dels periòdes ulteriors, se plaçan d'aqueste costat de la representacion esferica de la Tèrra, tanben, de segur, que los astronòms (Eudòxe, Eratostenes, Ipparc, Ptolemèu...), que la fondèron sus de basas mai scientificas que filosoficas.

Lo mond conegut ocupa una superfícia restrencha de l'esfèra terrèstra atal lo geograf Estrabon considèra qu'es legitim e mai practic, al respècte de la dimension que deuriá aver l'esfèra per que sián figurats los detalhs de la geografia, de le representar sus una superfícia plana, sus una mapa^{[N 1]}. Marin de Tir e Ptolemèu desvolopan l’usatge de las coordonadas geograficas per obténer de mapas mai precisas.

Pendent l'Edat Mejana en Occident, la pèrda de la practica del Grèc e la disparicion d'unes tèxtes classics menant a un oblit de las avançadas scientificas de l'Antiquitat.

Pasmens, en Occident latin, mercé a la traduccion del Timèu^{[N 2]}, la rotonditat de la Tèrra demora comunament admesa pels letrats.

Las avançadas dins la representacion cartografica realizadas per Marinos de Tir e Ptolemèu demoran desconeguts e la mapa en T, utilizada per presentar lo mond conegut, torna al modèl circular de la mapa d’Ecatèu de Milet del sègle VI AbC, Jerusalèm remplaçant Delfes coma omfalos del Mond.

En Orient, Bizanci, e benlèu tanben l'Armenia, demorèron un fogal de conservacion de manuscrits grècs antics, prenent en partida lo relais d'Alexandria. Los letrats de las comunautats josievas establidas en Mesopotamia, de segur contunhèron a practicar l'art del calcul astronomic que los ancians Caldèus avián fach avançar.

Amb Beda lo Venerable (sègle IX), l'Occident comença a tornar utilizar lo latin per l'estudi de las sciéncias amb las arts liberalas e lo calcul del temps (comput).

Mentretant, los persas, que se trpavan ala crosada de la Grècia, de l'Índia, de l'Egipte, e de la Mesopotamia, conservavan benlèu lo modèl d'una tèrra esferica per conciliar las observacions astronomicas, lo comput e las coneissenças geograficas ancianas.

Amb la conquista de l'Iran pels musulmans, i aguèt a partir del sègle X, d'astronòms arabomusulmans, mai sovent Persas, que tradusián e adaptavan en arabi los tractats dels autors antics e que desvolopèron lor sciéncia d'un biais mai aprigondit.

Aquesta situacion contunharà fins al sègle XII, epòca d'escambis culturals mai fructuoses.

Los contactes amb los Arabomusulmans faguèron prene consciéncia als occidentals de lors retards dins lo domèni scientific. Albertus Magnus e Roger Bacon, qu'introduguèron al sègle XIII la coneissença eissida de las sciéncias grèga e araba dins las universitats occidentalas, avián consciéncia que la Tèrra èra esferica. Se'n ven a desvolopar d'ensenhaments filosofics plan mai elaborats, integrant la filosofia d'Aristòtel per exemple. Ptolemèu ven la referéncia en matèria geografica e astronomica. Pasmens, la geografia èra pas vertadièrament ensenhada.

La consciéncia de la forma esferica de la Tèrra s'acompanha d'una representacion simplificada de las tèrras emergidas: Abans los viatges de Cristòl Colomb, per exemple, se pensava mai sovent que las tèrras emergidas n'ocupavan pas que l'emisfèri nòrd, e se situavan dins un sector d'unes 180°.

Aquesta representacion èra lo resultat dels racontes de las missions de franciscans e de dominicans en Asia (empèri mongòl subretot, ont se cercava a tornar prene contacte amb de nestorians), mas tanben en China, e subretot del viatge de retorn per mar de Marco Polo, que mostrava que se podava contornar l'Asia pel sud. Lo sud de l'Africa èra largament ignorat.

Se prenguèt consciéncia que la mar Caspiana s'espandissiá pas fins al nòrd del glòbe terrèstre.

A partir del sègle XIV, se podava pensar qu'èra possible teoricament de far lo torn de la Tèrra.

Lo libre de las meravilhas de mond escrich entre (1355-1357) per l'explorator Joan de Mandeville après un viatge de 34 ans en Orient extrèma, daissava pensar la possibilitat d'una circumnavigacion. Quitament se Joan de Mandeville se presentava caoma un cavalièr anglés, e al delà de sas « imposturas », la redaccion de son obratge en tres versions e en 250 exemplars, puèi sa difusion dins un ensemble de lengas vernacularas, espandiguèt dins la societat mens culta d'Occident aquestas possibilitats de circumnavigacion, e foguèron pas sens influencair un cèrt Cristòl Colomb, pendent sa jovença.

D'autras referéncias a aqueste epòca foguèron Marin de Tir, Toscanelli, l’Imago mundi del cardinal Pierre d'Ailly. Autrecòps, se sabiá pas amb exactitud la valor del rai terrèstre (Ptolemèu e Eratostèn èran en descòrdi sus aqueste punt) e, de segur, s'imaginava pas l'existéncia d'autres continents que l'Euròpa, l'Africa e l'Asia. Cristòl Colomb aviá un exemplar de l’Imago mundi.

En 1491, Martin Behaim realizèt lo primièr glòbe terrèstre.

Los viatges de Vasco de Gama (contornament de l'Africa), de Cristòl Colomb (America centrala), de Magellan (torn del mond), de Jacques Cartier (Canadà) faguèron un cambiament important de representacion:

• un novèl continent, l'Ameica. Se sap que Cristòl Colomb aviá pas vertadièrament consciéncia d'aver descobèrt un novèl continent, mas lèu, se comprenguèt que s'agissait d'un nòu mond, que se nomenèt America, en l'onor del navigator Amerigo Vespucci (1507).
• se comença a percebre l'Oceania pels primièrs torns del mond,
• de precisions suls contorns de las tèrras emergidas, eissuidas de la levadas cartograficas,
• un novelum dels metòde e tecnicas de cartografia, amb per exemple la projeccion de Mercator, qu'apareguèt al sègle XVI.

Atal los grands viatjaires del sègle XIV e XV Marco Polo, Vasco de Gama, Cristòl Colomb, mostrèron que lo mond èra mai vast que se lo pensava, amb la descobèrta d'aqueste « mond nòu ».

En occident (après los astronòms chineses), la revolucion coperniciana mòstra que la tèrra èra pas lo centre de l'Univèrs, al sens de las fòrças de la fisica.

• Copernic pensa que la Tèrra descrich una trajectòria circulara a l'entorn del Solelh. L'eliocentrisme nasquèt.
• Segon las observacions, se vesiá que la trajectòria de la Tèrra èra una ellipsa amb una leugièra excentricitat orbitala: la tèrra seguís un movement orbital a l'entorn del Solelh. Johannes Kepler descriviá las règlas regississent son movement.
• Galileo descriviá un movement uniformament accelerat, e faguèt amb sa luneta astronomica fòrça observacions dins lo sistèma solar (luna, Jupitèr, Saturne, tacas solaras…).
• Après la condamnacion de Galileo en 1633 (per son obratge dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo (dialòg suls dos grands sistèmas del mond), Descartes renoncia a publicar son tractat del mond e de la lutz, e concebèt son sistèma filosofic (discors del metòde en 1637, meditacions sus la filosofia primièra en 1641…).
• Isaac Newton descobriguèt las règlas matematicas que regissián la fòrça gravitacionala responsabla (mai que tot) lo movement de las planatas del sistèma solar (1687).

Se podava imaginar d'autras planetas aculhissent una viada semblabla a aquesta qu'existís sur tèrra.

Un tal cambiament de representacion foguèt pas sens crear de dificultats dins las relacions entre sciéncias e fe. Segur que l'interpretacion tròp literala de passatges cosmologics de l'Ancian Testament (o de la metafisica d'Aristòtel) provoquèt de mal comprenesons.

Amb l'aveniment dels mejans de transpòrt e de comunicacion modèrnas, la percepcion relativa de la talha del mond se redusís: tota partida del mond es accessible en un temps brèu a l'escala d'una vida umana.

• Es possible d'anar en China (per exemple) dempuèi l'Euròpa per avion en una quinzena d'oras. Far lo torn del mond se resumís en aparéncia a un problèma de logistica.
• D'un autre costat, lo ret Internet permet de dialogar amb una persona a l'opausat de la tèrra gaireben instantanèament.

En parallel, la talha de l'univèrs observable pels mejans astronomics contemporanèus (radiotelescòpis, telescòpis espacials) nos pareis infinidament mai granda qu'a l'epòca de las Luses: lo Solelh es una estela d'entre de miliards dins la Via lactèa. Pasmens, i a pas de pròva dirèctas qu'existís un sistèma estellar tanben evoluit que lo sistèma solar amb sas uèit planètas. Tampauc se trobèt pas de planèta ont i aviá la vida. Quitament se se podèt detectar de planètas fòrça del sistèma solar (donc que gravitan a l'entorn d'una autra estela que lo Solelh), mai de 1000 en 2014, es plan malaisit de saber se la vida existís sus aquestas "exoplanetas", e l'escasença que l'umanitat i arribe un jorn sembla nula (viatges prenent de centenas a de milièrs d'annadas, energia colossalas que se deuriá embarcar, ...).

Mai, la populacion mondiala es de mai de 7 miliards d'individús, de comparar amb los gaireben 700 milions a l'epòca de las Luses.

Existís donc de vertadièrs enjòcs d'accès a las fonts naturalas (petròli, energia, matèrias primièras, aigas), e de reparticion de las riquesas sus la tèrra, amb los problèmas socials qu'aquò pausa, e los enjòcs geopolitics qu'aquò representa.

Los Estats Units d'America prenguèron consciéncia a la fin de las annadas 1980 que lor supremacia sul mond èra menaçada per la pujada de la China. Lo libre La tèrra es plana: Una brèva istòria del sègle XXI de Thomas L. Friedman^[1] faguèt prene consciéncia al pòble american de la necessitat de se mobilizar a l'entorn d'un projècte federator. Aqueste tipe d'obratge illustra la poténcia simbolica de las representacions del mond suls fenomèns socials.

L'antropologia formèt de classificacions istoricas, geograficas e culturalas de las diferentas representacions del Mond.

Las cosmologias mitological sovent descrivon lo mond coma centrat sus un axis mundi e limitat per una bordura coma l'Ocean, una sèrp mond o d'aqueste tipe. Dins unas religions, lo mond ordinari o carnal, lo mond on ara vivèm s'opausa a d'autres o reialmes.

Dins lo Bodisme, lo mond designa la societat, que se destria del monastari. Se referís al mond material, e als ganhs coma la riquesa, reputacion, trabalh, e guèrra. Lo mond esperital seriá la dralha cap a illuminacion, e los cambiaments serián de cercar dins çò que se poiriá nomenar lo domèni psicologic.

Dins la crestiantat, lo tèrme sovent fa referéncia al concèpte of the casuda e al mon corromput menat per la societat umana, en contraste amb lo cèl sus Tèrra. Lo mond es sovent citat coma essent aqueste de la carn e del Diable coma font temptacion que los Cresstians deurián fugir. Los Monges afirman èsser "dins aqueste mond, mas pas d' aqueste mond" —çò dich Jèsus— e se destria dos monds, lo secular qu'aparten als mercants, princes, e tot çòque ten dels afars del "mond" de regular que seguís la règla monacala.

Pendent lo Segond Consili de Vatican, se faguèt un ensag novèl per desvolopar un vejaire teologic positiu del Mond, illustrat per las enciclicas Gaudium et spes, Lumen gentium, Unitatis redintegratio e Dignitatis humanae.

Dins lo monaquisme ortodòxe o dins l'asceticisme, lo mond dels èssers umans es menat per las passions. Alara, las passions del Mond World son simplament nomenadas "lo mond". Caduna d'aquestas passions es un ligam amb lo mod dels òmes o amb l'òrdre de la societat. Caduna d'aquestas passions deu èsser subretpassada per que la quita persona recépia la salvacion. Aqueste vejaire es present dins la òbras d'acetics coma Evagri del Pont.

Dunya ven del mot raç "dana" que significa aprochar. Dins aqueste sens, "dunya" es "daquò que s'aprocha".^[2]

“	Ara recebem tres educacions diferentas o contràrias: aquestas dels nòstres paires, aquestas dels nòstres mèstres, aquesta del mond. Çò que se nos es dich dins la darrièra capviara totas las idèas de las primièras	”
— Montesquieu

• Glòbe
• Ocean
• Univèrs