Wikiversity
ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ |
A Svìssea[1] (in zenéize Svìsera ascì[2]), conosciûa ofiçialménte cómme Confederaçión Svìssea[3], a l'é 'n pàize de l'Eoröpa ch'o se trêuva a-a croxêa tra e pàrte centrâle, òcidentâle e meridionâle do continénte.
Giögrafîa
A Svìssea a l'é 'na repùbrica federâle formâ da 26 cantoìn e ch'a confìnn-a co-a Frànsa a ponénte, co-a Germanîa a nòrd, con Àostria e Liechtenstein a levànte e con l'Itàlia a sùd. A peu êse spartîa inte regioìn giögràfiche de l'âtociàn svìsseo, de Àrpi e da Jura, pe 'n'àrea totâle de 41.285 km2, di quæ 39.997 km2 són de tæra e o rèsto o l'é covèrto de ægoe intèrne.
Co-în'ànpia porçión do sò teritöio ch'a l'é òcupâ da-e Àrpi, a ciù pàrte di 8,5 milioìn de abitànti da Svìssea a sta inta región de l'âtociàn, lêugo dónde gh'é e træ çitæ ciù grénde e ciù inportànti da-o pónto vìsta econòmico, ö sæ Zürich, Ginêvra e Bazilêa. Inte 'ste træ çitæ chi gh'é a sêde de vàrie òrganizaçioìn internaçionâli cómme a WTO, a WHO, l'ILO, a FIFA, a bànca di regolaménti internaçionâli e a segónda sêde ciù inportànte de Naçioìn Unîe. Inte 'ste çitæ chi gh'é ànche i ciù inportànti ariopòrti internaçionâli da naçión. Pe cóntra a ciù pàrte di òrganìsmi federâli a l'à a sò sêde inta çitæ ciù picìnn-a de Bèrna, a quæ a peu êse consciderâ cómme a capitâle do pàize[4][5][6].
Stöia
A stöia da Svìssea indipendénte a l'incoménsa vèrso a fìn de l'Etæ de Mêzo co-a creaçión da coscì dîta Vêgia Confederaçión, segoîa da 'na série de sò vitöie cóntra l'Àostria e a Borgéugna. L'indipendénsa a l'é stæta a-a fìn riconosciûa da-o Sâcro Inpêro Romàn ascì co-a sotoscriçión da pâxe de Vestfàlia into 1648. O coscì dîto "pàtto etèrno federâle", firmòu a-o 1° de agósto do 1291, o l'é conscideròu o papê ch'o ségna a fondaçión da modèrna Svìssea, tànto che in quéllo giórno a l'é celebrâ a fèsta naçionâle do pàize ancón a-a giornâ d'ancheu.
Scìnn-a da-a rifòrma protestànte do sécolo XVI, a Svìssea a l'à mantegnûo 'na stréita polìtica de neotralitæ armâ, sénsa conbàtte nisciùnn-a goæra internaçionâle da-o 1815, intràndo inte Naçioìn Unîe sôlo into 2002. A l'à però tegnûo 'na polìtica estèra atîva, parteçipàndo a 'na série de procèsci de pâxe d'in gîo pe-o móndo[7]. In Svìssea, into 1863, a l'é stæta creâ a Crôxe Róssa, unn-a de òrganizaçión umanitâie ciù antîghe e conosciûe do móndo.
Economîa e polìtica
A Svìssea a l'é 'n pàize svilupòu, co-a ciù grànde richéssa nominâle média pe çitadìn magiô d’etæ a-o móndo[8], óltre che l'eutén PIL pro capite ciù âto ascì; into pasòu a l'êa consciderâ 'n paradîzo fiscâle[9][10]. A l'à di òtimi livélli in scê scâe de numerôxi ìndichi internaçionâli cómme quélli de conpetitivitæ econòmica e de svilùppo umâno in generâle. Çitæ cómme Zürich, Ginêvra e Bazilêa són pe qualitæ de vìtta tra i lêughi ciù mêgio do móndo[11][12], scibén che, pe cóntra, àn 'n cósto da vìtta tra i ciù âti in asolûto[13]. Segóndo l'IMD, inte l'ànno 2020, a Svìssea a l'êa a naçión ciù acaparànte pe-i lavoratoî qualificæ[14] e, pe-o WEF, a l'êa a quìnta naçión ciù conpetitîva a-o móndo ascì[15].
A l'é un di ménbri fondatoî de l'EFTA e fa pàrte de l'Àrea Schengen e do mercòu ùnico eoropêo aprêuvo di acòrdi bilaterâli, pe cóntra a l'à decîzo de no intrâ inte l'Unión Eoropêa, into Spàçio Econòmico Eoropêo e inte l'Eorozöna.
Nòtte
- ↑ Helvetia in latìn, Schweiz in tedésco (pr. [ˈʃvaɪts]), Suisse in françéize (pr. [sɥis(ə)]), Svizra in romàncio (pr. [ˈʒviːtsrɐ] ò [ˈʒviːtsʁɐ]), Svizzera in italiàn (pr. [ˈzvittsera])
- ↑ (LIJ, IT) TIG - Svizzera, in sce zeneize.net. URL consultòu o 12 arvî 2022.
- ↑ Confoederatio Helvetica in latìn, Schweizerische Eidgenossenschaft in tedésco, Confédération suisse in françéize, Confederaziun svizra in romàncio, Confederazione Svizzera in italiàn
- ↑ Bèrna a l'é indicâ co-o nómme de "çitæ federâle" (Bundesstadt in tedésco, ville fédérale in françéize, città federale in italiàn). A lézze svìssea a no da l'indicaçión de capitâle in quànto tâ ma a ògni mòddo o govèrno e o parlaménto federâle a l'à chi a sò sêde, scibén che âtre instituçioìn federâli, cómme e córte federâli, se trêuvan in âtre çitæ ascì.
- ↑ (DE, FR, IT) Georg Kreis, Olivier Meuwly, Gabriella Soldini, Bundesstadt / Ville fédérale / Città Federale, in sce hls-dhs-dss.ch. URL consultòu o 12 arvî 2022.
- ↑ (DE) André Holenstein, Die Hauptstadt existiert nicht (abstract), in UniPress - Forschung und Wissenschaft an der Universität Bern, n. 152, Sonderfall Hauptstatdtregion, pp. 16-19.
- ↑ (EN) Thomas Fleiner-Gerster, Alexander Misic e Nicole Töpperwien, Swiss Constitutional Law, Kluwer Law International, 2005, ISBN 3-727-29113-3.
- ↑ (EN) Global wealth databook 2019 (PDF), Credit Suisse, pp. 117-120. URL consultòu o 12 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 23 òtôbre 2019).
- ↑ (EN) Subir Ghosh, US is still by far the richest country, China fastest growing, Digital Journal, 9 òtôbre 2010. URL consultòu o 12 arvî 2022.
- ↑ (EN) Simon Bowers, Franc's rise puts Swiss top of rich list, The Guardian, 19 òtôbre 2011. URL consultòu o 12 arvî 2022.
- ↑ (EN) Helena Bachmann, Looking for a better quality of life? Try these three Swiss cities, USA Today, 23 màrso 2018. URL consultòu o 12 arvî 2022.
- ↑ (EN) Chloe Taylor, These cities offer the best quality of life in the world, according to Deutsche Bank, CNBC, 20 màzzo 2019. URL consultòu o 12 arvî 2022.
- ↑ (EN) Coronavirus: Paris and Zurich become world's most expensive cities to live in because of COVID-19, Euronews, 18 novénbre 2020. URL consultòu o 12 arvî 2022.
- ↑ (EN) The IMD World Talent Ranking 2020, IMD International Institute for Management Development, 18 novénbre 2020. URL consultòu o 1º màrso 2021.
- ↑ (EN) 2019 Global Competitiveness Report 4.0, World Economic Forum, 18 novénbre 2020. URL consultòu o 1º màrso 2021.
Bibliografîa
- (DE) Peter Dürrenmatt, Schweizer Geschichte, Schweizer Verlag-Haus, 1976, ISBN 3-726-36165-0.
- (EN) Clive Church, The Politics and Government of Switzerland, Springer, 2003, ISBN 0-230-50900-2.
- (EN) Dieter Fahrni, An Outline History of Switzerland: From the Origins to the Present Day, 8ª ed., Pro Helvetia, 2003, ISBN 3-908-10261-8.
- (EN) Clive H. Church, Switzerland and the European Union, Taylor & Francis, 2007, ISBN 0-203-96809-3.
- (EN) Frederic P. Miller e Agnes F. Vandome, Geography of Switzerland, Alphascript Publishing, 2009, ISBN 6-130-22572-5.
- (DE) Peter von Matt, Das Kalb vor der Gotthardpost: zur Literatur und Politik der Schweiz, Carl Hanser Verlag, 2012, ISBN 3-446-23880-8.
- (EN) Max Oettli, Culture Shock! Switzerland: A Survival Guide to Customs and Etiquette, 30ª ed., Marshall Cavendish, 2012, ISBN 0-761-40050-8.
- (EN) Clive H. Church e Randolph Conrad Head, A Concise History of Switzerland, Cambridge University Press, 2013, ISBN 0-521-19444-X.
- (EN) Leo Schelbert, Historical Dictionary of Switzerland, Rowman & Littlefield, 2014, ISBN 1-442-23352-4.
- (DE) Volker Reinhardt, Die Geschichte der Schweiz: Von den Anfängen bis heute, 2ª ed., C.H.Beck, 2014, ISBN 3-406-78536-0.
- (DE) Thomas Maissen, Geschichte der Schweiz, Reclam, 2017, ISBN 3-150-19451-2.
- (EN) Gregor Clark, Kerry Christiani, Craig McLachlan, Benedict Walker, Lonely Planet Switzerland, Lonely Planet, 2018, ISBN 1-787-01891-1.
- (EN) Insight Guides, Insight Guides Switzerland, 6ª ed., APA Publications, 2022, ISBN 1-839-05030-6.
- (DE, FR, IT) Historische Lexikon der Schweiz / Dictionnaire historique de la Suisse / Dizionario storico della Svizzera, in sce HLS-DHS-DSS, Académie suisse des sciences humaines et sociales.
Âtri progètti
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Svìssea
Colegaménti estèrni
- (EN, DE, FR, IT) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce admin.ch. URL consultòu o 12 arvî 2022.
- (EN, DE, FR, RM, IT) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce parlament.ch. URL consultòu o 12 arvî 2022.
- (EN, DE, FR, ES, NL, PT, PL, RU, CS, SK, IT, AR, ZH, KO, JA) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce myswitzerland.com. URL consultòu o 12 arvî 2022.
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 154323889 · ISNI (EN) 0000 0001 2297 4701 · LCCN (EN) n79062978 · GND (DE) 4053881-3 · BNF (FR) cb11868612h (data) · BNE (ES) XX451423 (data) · NLA (EN) 35535063 · NDL (EN, JA) 00871917 · WorldCat Identities (EN) n79-062978 |
|---|
