Wikiversity
Dit artikel is gesjreve (of begĆ³s) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs Ć³mgaon.
DNA - Deoxyribonucleic Acid oftewel DeoxyribonucleĆÆnezoer - is de belaankriekste drager vaan genetische informatie veur 't leve.
DNA is 'n lang dubbelstrengs molecuul dat besteit oet 'ne rƶgkegraot vaan deoxyribosesokker, boe vervolgens veer versjĆØllende type base aon vashaange. Ein zoe'n deoxyribose-base monomeer nƶmp me 'n nucleotide. De twie streng zien gevlochte in 'ne dubbele helix, en zien complentair aonein. MĆØt de combinaties aon basevolgorde (de DNA sequentie) weurt genetische informatie opgeslage. Eder levende cel heet DNA es informatiedreger. Allein sommege virusse gebruke RNA es primaire informatiedreger.
De code in 't DNA codeert veur versjĆØllende dinger. Ten ierste codeert zie in gene veur eiwitte. De eiwitcoderende stƶkskes sequentie bevatte bij de mins evels mĆØh zoe'n 1% vaan 't gehiel. Ten twiede codeert ein groete grĆ³p sequentie veur regulerende effecte op gene. Ten derde besteit de groetse fractie aon sequentie bij de mins nog altied oet sequentie boevaan me neet gans wĆØt of 't Ć¼berhaup 'n functie heet, en zoe jao, wat daan. Dees verhajdinge versjĆØlle evels wel dramatisch tƶsse soorte: bij vƤƶl bacteriĆ« is 80-90% vaan alle sequenties eiwit-coderend.
Chemische structuur
DNA is 'n polymeer vaan nucleotide homomere. Ein nucleotide besteit oet ein deoxyribose gekoppeld aon 'n stikstofbevattende nucleĆÆnebase. Deoxyribose is 'n pentose - dat wĆØlt zĆØgke ein sĆ³kkermolecuul mĆØt vief koolstofatome. Dees nucleotide zitte aonein vas middels 'n fosfaatgrĆ³p die aonslete op 't derde en vijfde koolstofatoom vaan de deoxyribose. Veur DNA zien d'r veer versjĆØllende base: Adenine (A), Cytosine (C), Guanine (G) en Thymidine (T). De bases zien wijer te oondersjeie in de purines - A en G - en de pyridines - T en C.
DNA besteit daoneve oet twie complementair streng die um ziech heer drejje in 'ne dubbelhelix. Edere straank besteit in feite oet 't tegeneuvergestĆØlde vaan d'n aandere straank, dao 'n T altied tegeneuver 'n A zit en 'n G altied tegeneuver 'n C. T--A en C--G zien dus zoegenaomp 'complementair' aon ein. Dat beteikent dus ouch tot, es me allein de structuur vaan de eine straank wĆØt, me dus ouch de structuur vaan de aander wĆØt. De verbinding tƶsse de twie streng weurt gemaak door waterstofverbindinge tƶsse de complementair base. De verbinding tƶsse en T en A besteit oet twie waterstofverbindige; de verbinding tusse C en G oet drei. Ein C-G paar is dus get stabieler es ein T-A paar.
DNA kint hendeg laank zien. De gebruukeleke lengde bij de meiste bacteriƫ is al 'n paar megabases (Mb; oftewel ein paar mieljoen monomere). Bij de mins is dat getal drei gigabases (Gb; 3 miljard monomere). Es me zoe'n molecuul zouw oetrolle, zouw 't zoe'n twie meter laank zien.
Umtot de fosfaatgrĆ³pverbinding bij twie opvolgende nucleotide op 'n aander koolstofatoom aongrip ('t derde of 't vijfde) heet DNA 'n riechting. De kant vaan 't DNA boe 't vijfde atoom vrij is - de 5' (spreek oet: 5-accent) kant - 't begin vaan 't molecuul. De kant boe 't derde atoom vrij is - de 3' kant - is daan netuurlek 't einde. Es me ein sequentie DNA sjrijf, is 't daan ouch gebrukelek um vaan 5' nao 3' te sjrieve (beveurbeeld: 5'-ACTGTGAC-3')
In de cel
Eder levende cel heet DNA. Bij prokaryote zweef 't DNA vrij roond in de cel. Bij de meiste prokaryote besteit al 't DNA daoneve oet ein circulair molecuul (oftewel, ein circulair chromosoom) vaan ei paar Mb groet. Kleiner stƶkskes circulair DNA vaan 'n paar Kb kinne daoneve veurkoume es 'n zoegenaomp plasmide. Bij eurkaryote is 't DNA in alle gevalle verpak in eine celkern. Ouch is de gruutde vƤƶl groeter (mierder Gb's zien gein oetzunderinge) en is 't DNA hei lineair en opgesplits in ein of mierder chromosome. De meiste eukaryote zien daoneve ouch nog 'ns diploĆÆd, wat beteikent tot alle chromosome gedupliceerd veurkoume. De mins heet beveurbeeld 23 versjĆØllende chromosome, mĆØt een totaal lengde vaan 3 Gb, die eder 'n cel dobbel heet (eint vaan de maternaal awwer, de aander vaan de paternalen awwer): dus in totaal 46 chromosome per minseleke cel.
Veur eder celdeiling weurt 't DNA vermenigvuldig. Dit gebƤƶrt door speciaol eiwitte: DNA polymerases. Veurtot de polymerase aon de gaank kinne, weure de streng lokaal oontboonde. 't Polymerase plak daan aon de losse straank nuie complentair nucleotide. Zoedoende weurt 't DNA gedupliceerd.
Wie heibove besjreve codeert DNA veur eiwitte. Alveures eiwitte gemaak weure, weurt 't DNA aofgesjreve tot RNA. Dit RNA fungeert daan es intermediair tƶsse DNA en eiwit. Dit aofsjrieve nump me transcriptie. Bij transcriptie weurt 't DNA weer lokaal oontboonde en kump d'r obbenuits ein polymerase lings, allewel dit kier gein DNA polymerase meh 'n RNA polymerase. Transcriptie begint en eindeg op specifieke plekke en wat d'r oetkump nump me daan ei transcrip. Transcriptie weurt zier nauw gecontroleerd door hoonderde, zoe neet doezende, versjĆØllende eiwitte. Umtot transcriptie oeteindelek leit tot eiwitproductie, gebruuk de cel regulatie vaan transcriptie um z'n eiwithoeshajding te regele. Op dees meneer kint 't zelfde DNA-molecuul codere veur zier oeteinloupende celtypes.
OontdĆØkking
Watson en Crick hƶbbe de DNA-structuur in 1953 gepubliceerd.
Genetische informatie
Binnen de sequentie vaan DNA bevindt ziech de genetische code. Um vaan DNA nao eiwit te goon weurt 't DNA iers aofgesjreve nao RNA. RNA is inkelstrengs in plaots vaan DNA en kump dus euverein mĆØt een stƶkske vaan eine straank DNA, boe daan ein T in RNA weurt vervaange door een U (Uracil). Dao 'n eiwit in principe ouch 'n sequentie is, meh daan vaan aminozoere, kint de DNA-sequentie gebruuk weure es codering veur eiwitte.
Ein stƶkske vaan drie base kump euverein mĆØt ein eiwit. Zoe'n stƶkske vaan drie base nump me daan 'n codon. 't Aontal aon meugeleke codons dat groeter is es 't aontal meugeleke aminozoere (20), codeert 'n aontal codons veur 'tzelfde aminozoer. Zeuk 't pleetsje veur de coderinge.
