Wikiversity

Irun
Gipuzkoa, Euskal Herria
Irun, Hendaia, Hondarribia eta Txingudiren ikuspegia Aiako Harrietatik.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Bidaso Beherea
Izen ofiziala	Irun
Alkatea	Cristina Laborda
Posta kodea	20300 - 20305
INE kodea	20045
Herritarra	irundar
Kokapena
Koordenatuak	43°20′16″N 1°47′20″W / 43.33781°N 1.78881°W / 43.33781; -1.78881
Azalera	42,8 km²
Garaiera	20 m
Distantzia	18 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	62.920 (2023) 285 (2022)
31.907 (%50,7)   (%48,5) 30.494
Dentsitatea	147,01 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	% 5,3
Zahartze tasa[1]	% 15,63
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 41,35
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 78,53 (2011)
Genero desoreka[1]	% 2,99 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 13,21 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]	% 35,85 (2010)
Etxeko erabilera[2]	% 20.78 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	Oiasso (?) herrixka baskoia >portu erromatarra. Hondarribitik independizatua.
Webgunea	http://www.irun.org/

Irun Gipuzkoako ipar-ekialdeko muturrean dagoen udalerria da, Bidasoaldea eskualdean eta Txingudi badiaren bazterrean. 59.673 biztanlerekin, Gipuzkoako udalerri jendetsuenetan bigarrena da, Euskal Herrikoen artean zazpigarrena. Irunen Gipuzkoak Lapurdirekin eta Nafarroa Garaiarekin ditu mugak.

Irun iparraldean dago Espainiako eta Frantziako estatuen arteko muga eta pasabidea, Pirinioetako ekialdean. Kokagune horrek sakonki eragin dio Irunen jarduera ekonomikoa eta sozialari. Erdi Aroan, muga zaintzeko funtzioa zuen Irunek, horregatik haren armarrian "Vigilantiae Custos" latinezko esaldia dago idatzita. Ikuspuntu militarraren arabera, garrantzi handiko tokiak ziren Irun eta Hondarribia eta horregatik Karlos V.aren gaztelua (mende batzuk lehenago Nafarroako Erresumako errege Antso Abarkak eta Antso Nagusiak eraikia eta egokitua) eta Gaztelu Zaharra daude bi herrietan. Bestalde, Madrilgo eta Parisko trenen lotura Irunen dago. Espainiako eta Frantziako errepide eta batez ere autobide sareek bat egiten dute Irundik oso gertu, Biriatun.

Hiriaren ekonomia Frantziako eta Espainiako estatuen arteko mugaren garrantzian oinarritzen da, eta horren erakusgarri, Behobia barrutia da, bertan ZAISA dorrea deituriko ofizina dorrea dagoela. Bi estatu horien arteko mugarik garrantzitsuena da, Kataluniako La Jonquerarekin batera. Garraio-, trenbide- eta logistika-lotune nagusia ere bada, industria- eta merkataritza-gunea izateaz gain.

61.419 biztanle zituen 2008an.

2011. urtean, Europako Justizia Auzitegiak ebatzi zuen Irunek (Hondarribiarekin batera) oraindik ez zituela hondakin urak arazten. Eginbehar hori 2000. urterako bete beharrekoa zen.^[3]

Honako herri hauek ditu mugakide:

• Nafarroa Garaikoak: Bera eta Lesaka
• Gipuzkoakoak: Oiartzun, Lezo eta Hondarribia
• Lapurdikoak: Hendaia, Urruña eta Biriatu

	Hondarribia	Hondarribia eta Hendaia	Hendaia, Urruña eta Biriatu
	Oiartzun, Lezo eta Hondarribia		Urruña eta Biriatu
		Irun
	Oiartzun eta Lesaka	Bera, Lesaka eta Oiartzun	Biriatu eta Bera

Zenbait auzok osatzen dute Irun:

Irungo udalerrian kokatzen diren aurrehistoriako monumenturik zaharrenak Neolito-Brontze Garaiko Burkalleku eta Iratzebizkar I trikuharriak, Iratzebizkar II tumulua eta Arburuko Borda harrespila dira, 2020. urtean Iñigo Txintxurreta Diazek aurkituta^[4]. Irungo aurreneko biztanleen jatorria guztiz ezezaguna dugu gaur egun; arkeologiako azken indusketen arabera, berriz, Erromatarrak izan ziren nagusi Irunen sorreran (agian, Oiasso bera).

1200. urtera arte Nafarroako Erresumaren parte izan zen baina orduz geroztik Gaztelako Erresumaren menpe geratu zen.

Urte askotan, Irun Hondarribiaren menpe izan zen. 1203. urtean, Gaztelako Alfontso VIII.ak Hondarribiari eman zion Hiri-gutunean aipatzen da Irun, idatziz lehenengo aldia. Hiri-gutuna 1203ko apirilaren 18an izenpetu zen, Palentzia hirian. Orduz geroztik, "Irun-Urantzu Unibertsitateak" berezko eskumenak izan zituen arlo politiko, ekonomiko eta militarrean, baina arlo zibil eta kriminalak Hondarribiaren menpe jarraitu zuen, harik eta Karlos III.a Espainiako Erregeak, 1766ko otsailaren 26an izenpeturiko errege-zedularen bidez, Irun-Urantzuri independentzia eman zion arte.

Gatazka militar bat baino gehiago izan dira Irunen. Horietako bat, gaur arte ekainaren 30ean urtero ospatzen den San Martzialeko gudua, 1522. urtean Gaztelako Erresumako armadak Nafarroako Erresumakoa menpean hartu zuenekoa da: nafar gudariek Nafarroako Erresuma berreskuratzeko egin zuten azken ahalegina izan zen. Gaztelar gudariek nafarrak kanporatu zituzten Aldabe mendiko gudaldian, San Martzial egunean (ekainaren 30ean); hori dela-eta, mendi tontorrean San Martzial baseliza eraiki zuten eta, orduz geroztik, Irungo jaiak eta alardea ospatzen dira data horietan.

1659. urtean "Pirinioetako Bakea" sinatu zuten Konferentziako Uhartean edo Konpantzian, Behobian. Bakea Frantziako erregearen (Eguzki Erregea) eta Espainiako Maria Teresa infantaren arteko ezkontzarekin berretsi zen. Hala ere, bakeak ez zuen luzaroan iraun.

1813an, San Martzialeko bigarren gudua izan zen, Espainiako Independentzia gerra zela eta. Hartan, Wellingtongo dukeak gidatzen zituen espainiar-ingeles-portugaldar osteek penintsulatik bidali zituzten Napoleonen soldaduak.

Hurrengo urtean, 1805. urteaz geroztik Nafarroa Garaiko probintziaren barnean egon ondoren, Irun Gipuzkoako herri bihurtu zen berriro ere 1814.urtean eta lurralde horretan jarraitzen du gaur arte. Hori ez zen izan Nafarroaren baitan sartzeko ez lehen ezta azken ahalegina ere; izan ere, Hondarribia (Irun haren parte zen) 1638 eta 1655 urte bitartean saiatu zen lehen aldiz eta, azkenekoz, 1936ko gerra amaitutakoan Nafarroa Garaian sartzeko eskaera egin zuten Irun eta Hondarribiko alkateek. Irunek liskar gehiago ere bizi izan zituen, hala nola 1837. eta 1874. urteetan izan ziren karlistadak. Horien ostean, 1936ko gerrak hiriaren gehiena suntsitu zuen.

Irunek Hondarribia eta Hendaiarekin batera Txingudiko metropoli-eremua osatzen du, 120.000 biztanle inguru dituena.

• Amaia kultur zentroa^[18]
• Liburutegia^[19]

• 

  Menchu Gal erakusketa aretoa^[20]
• Munduko tximeletak museoa^[21]
• Oiasso museoa^[22]
• Gordailua (Gipuzkoako Kultur Ondare Higigarriaren Zentroa), foru erakundea.

• Ama Xantalen eguneko zentroa eta nagusien egoitza^[31]
• Iraso nagusien zentro soziala^[32]
• Luis Mariano nagusientzako zentro soziala^[33]
• Zubia inklusiorako zentroa^[34]

2019an 59.899 biztanle zituen hiriak. Horietatik %21,62k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %13,81 ziren.^[35]

2015ko maiatzaren 24ko hauteskundeetan Euskadiko Alderdi Sozialistak hamar zinegotzi eskuratu zituen, aurreko udal hauteskundeetan baino bat gehiago. Euzko Alderdi Jeltzalea bigarren geratu zen, bost zinegotzirekin, baina oso hurbil geratu zen Irun Ahal Du taldea, beste bost zinegotzirekin baina boto gutxiagorekin. Euskal Herria Bilduk hiru zinegotzi eskuratu zituen, aurreko hauteskundeetan Bildu koalizioak eskuratutakoetatik bi galduta. Alderdi Popularrak beste bi lortu zituen, aurretik zituen bostetik hiru galduta. Azkenik, Ezker Batua - Berdeak zinegotzi bat zuen 2011ko hauteskundeetatik, baina Irabazi taldeak ez zuen bat ere lortu 2015ean.

Jose Antonio Santano hautatu zuten berriro alkate.^[36]

2019ko udal hauteskundeen ondoren ere, José Antonio Santano (PSE-EE) aukeratu zuten alkate berriro.^[37]

Hauek izan dira Irungo azken alkateak:

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

^b Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

Euskaldunen kopurua ez da Irunen oso handia Gipuzkoako beste eskualde batzuekin alderatuz gero; 1950etik Espainiatik etorritako etorkinek eragina izan dute horretan (udalerriko helduen ia %60 ez da Irunen jaio), beste arrazoi batzuen artean. Hala bada, 2006an, irundarren %36,5ek ondo zekien euskaraz, eta %20,4k zerbait bazekien, nahiz eta oso ondo moldatu ez. Hori hizkuntza-gaitasunari dagokionez; transmisioa dela eta, 2006an %21 inguruk zeukan ama-hizkuntza moduan, eta jendearen %17,5ek erabiltzen zuen etxean.^[47]

Tokiko euskara iparraldeko goi nafarrera zen XX. mendearen azkenalde arte (eta halaxe da gaur egun ere zaharrenen artean), baina gaur egun sortaldeko gipuzkeraren^[48] barne dagoen Bidasoako euskara^[49] da bertan katalogatutakoa.

Hiriaren leloa: Vigilantiae Custos

Honako titulu hauek azaltzen dira Irungo armarrian: Hiri Noblea eta Leiala, Meritu handikoa eta Eskuzabala, Heroikoa, Humanitarioa.

• Plaiaundiko Parke Ekologikoa, Txingudi badiaren hezeguneen sisteman. 24 hektarea ditu eta espezie ugari ikusteko behatokia.
• Bidasoko uharteak, Bidasoa ibaian. Hiru dira: Galera, Hirukanale y Santiago-Aurrea.
• Bidasoako ibai-terrazak: Alunda eta Lastaola.
• Aiako Harriaren natura parkea.

• Junkaleko Andre Mariaren eliza, hiriko eliza nagusia, gehiena XVI-XVII. mendeetan eraikia eta Andre Mariari eskainia. Monumentu izendatua dago. Haren atzean terma eta bainu erromatarrak topatu dira.^[50][51]
• Irungo udaletxea. XVIII. mendeko eraikin barrokoa.^[52][53]
• San Joan Harri, udaletxe aurrean dagoen XVI. mendeko oroitzapenezko zutabea.
• FICOBA erakustazoka
• San Martzial baseliza. XVI. mendekoa.^[51]
• Oiasso Erromatar Museoa

• 

  Konpantzia edo Faisaien Uhartea, Hendaiarekin erdibana duen Bidasoa ibaiko uhartea. Bertan Frantziaren eta Espainiaren arteko bakea hitzartu zen 1659an.
• Arbelaitz jauregia
• Urdanibia jauregia
• Ama Xantalen baseliza. Lehen mendeko tenplu eta nekropoli baten arrastoak topatu dira bertan. Gipuzkoan dagoen X. mendeko eliza bakarra da.^[50]
• Ama Xantalen iturria
• Gaztelu Zahar gaztelua

Lehen sektoreak ez du garrantzirik. Kokapen estrategikoarekin bat doa bertako ekonomia: mugan dago eta aduana-agentziak eta garraio-zerbitzuak nagusitu ziren, 1993an estatu-mugak merkataritzarako desagertu ziren arte; orduz geroztik hirugarren sektorea birmoldatzen ari da. Merkataritza eta zerbitzu-gunea da eta industriak ere badu garrantzia (txokolatea, portzelanak, trenbide-materialaren konponketa eta mantenimendua elektromekanika eta makina-erreminta). Lanean ari den populazioaren % 60 hirugarren sektorean dabil eta % 40 inguru bigarrenean.

BEGaren arabera, honela banatzen ziren sektoreak 2017an: lehen sektorea, %0,1. Bigarren sektorea %17,5. Hirugarren sektorea %75,2. Eraikuntza %7,2.^[35]

• Apirilaren 25a, San Marko, Opilaren eguna
• Ekainaren 30a, San Martzialgo alardea (edo, bertan esaten den moduan, San Martzialak)
• Uztailaren 31, San Ignazio, Behobia
• Maiatzaren 15a, San Isidro, Landetxa
• Abenduaren 21a, San Tomas jaia, txistorraren eguna

• Joxe Mari Lopetegi (1875-1942), bertsolaria.
• Julia Iruretagoiena (1886    1954)    aktibista    
• Dolores Salis (1899-1999), eskultore eta zeramikaria
• Ramón Iribarren Cavanilles (1900-1967), ingeniaria.
• Gaspar Montes Iturrioz (1901-1998), margolaria.
• Bixente Retegi Etxeberria (1908-1944), soldadutzatik ihes egindakoa, Flossenbürgeko esparruan eraila.
• Castor Narvarte (1911-2011), filosofoa, idazlea, Txilen erbesteratua.
• Teresa Atutxa (1913-2000), musikagile, erizain eta moja katoliko    
• Luis Mariano —Mariano Eusebio Gonzálezen izen artistikoa— (1914-1970), kantaria.
• Menchu Gal (1914-2008), margolaria.
• Jose Maria Agirre Salaberria (1919-2009), milizianoa, bizirik atera zen Mauthausengo kontzentrazio esparrutik. Markinan jaioa, Irunen hazi zen.
• María Juncal Labandibar (1924-1951), poeta    
• Carlos Blanco Aginaga (1926-2013), idazle, irakasle, frankismoak erbesteratua.
• Luis Pedro Peña Santiago (1933-1994), idazle, mendizale eta etnologoa.
• Fernando Larrukert (1934-2016), argazkilaria.
• Loli Anaut (1939), katedraduna    
• Mari Jose Urruzola (1940-2006), irakasle eta feminista
• Marimí Azpiazu Michelena (1942), musikaria
• Ricardo Etxepare Zugasti (1948) EHUko Udako Ikastaroen zuzendaria (1984-2015)
• Gabriel Narzabal (1954) eskulturea, Oxin-Borobil bidegorriko Laiak eskulturaren egilea.
• Maribel Castello (1957), politikari
• Alberto Gorriz (1958-), futbolaria.
• Txelo Ruiz Vazquez (1959), informatikari, irakasle eta ikertzailea
• Jabier Muguruza (1960-), musikari, abeslari eta idazlea.
• Rosa Arburua (1961), pedagogo eta ikertzailea
• Idoia Sagarzazu (1961-2007), aktore
• Bertha Gaztelumendi (1962), ikertzaile, kazetari, errealizadore  eta dokumentalista
• Begoña Lasagabaster (1962), abokatu   eta politikari
• Fermin Muguruza (1963-), musikari eta abeslaria.
• Markos Zapiain Agirre (1963-), filosofoa.
• Iñigo Muguruza (1964-), musikari, abeslari eta idazlea.
• Julia Gallego (1964), xakelari    
• Sonia Etxezarreta (1965-2011), mahai-tenislari
• Susana Zapke (1965), musikologo
• Jon Sistiaga (1967-), kazetaria.
• Ricardo Etxepare (1968-), hizkuntzalari eta ikertzailea.
• Maria Eugenia Iparragirre (1968), politikari eta maistra
• Juanma Sarasola Murgia "Xaun" (1969-), idazle eta kazetaria.
• Nagore Orbeltzu (1971), aktorea
• Javier Yubero (1972-2005), futbolaria.
• Lourdes Maldonado (1973-), kazetaria.
• Lorena Martínez (1973), ilustratzaile    
• Edurne Koch Elizegi (1973), argazkilari eta manager    
• Lourdes Maldonado (1973), telebista aurkezle eta kazetaria
• Arantza Quiroga Cia (1973), abokatu  eta politikaria    
• Virginia Gasull (1974), idazle    
• Bakarne Atxukarro Estomba (1974), idazle eta kazetaria
• Amaia Montero (1977-), abeslaria.
• Juanma Garate (1976-), txirrindularia.
• Oihana Lekuona Rekalde (1976), aktore eta abeslari    
• Ainara Maia (1976), idazle  eta itzultzailea    
• Estitxu Estremo (1976), fisioterapeuta eta surflari    
• Noelia Lorenzo Pino (1978), idazle    
• Savitri Ceballos (1979), aktore    
• Miren Gaztañaga (1979), aktore eta idazle
• Itziar Sistiaga Solana (1980), idazle    
• Saioa Martija (1985), kazetari    
• Joseba Larratxe "Josevisky" (1985-), komikigilea.
• Leire Landa (1986), futbolari
• Sandra Ramajo (1987), futbolari  
• Ander Elosegi (1987-), piraguista, ur bizietan laugarren izan zen 2009ko Pekingo Olinpiar Jokoetan.
• Manu Goiogana Bengoetxea (1987-), bertsolaria.
• Sandra Ramajo (1987 - ), futbolaria.
• Garazi Lizarraga (1989), nutrizionista    
• Eki Fanlo (1991), nazioarteko errugby epailea
• Eneritz Furyak (1993), egile abeslari eta musikaria    
• Ana Rubio (1993), igerilari    
• Teresa Errandonea (1994), atleta
• Leire Baños Indakoetxea (1996 - ), futbolaria.
• Sara Olaizola (1997 - ), futbolaria.
• Esti Lopez (1999), aktore    
• Dánae Riaño (2003), aktore eta abeslari
• Haizea Urretabizkaia (2003), eskubaloi jokalari

• 
  Bidasoko uharteak, Gipuzkoako hezegune garrantzitsuenak.
• 
  Kasinoa
• 
  Zabalguneko kioskoa
• 
  Luis Mariano plaza
• 
  Bidasoa ibaian hildako migratzaileei egindako monumentua.

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• Irungo Udala
• Irungo Hitza
• FICOBA Euskal Kostaldeko Nazioarteko Erakustazoka
• Lakaxita gaztetxea

	Irungo auzoak
Anaka • Behobia • Bidasoa • Irungo Bentak • Katea • Lapitze • Meaka • Olaberria