Wikiversity

Panoni je skupni naziv za stanovnike antičke Panonije. Pitanje da li su Panoni dio sjeverne grupacije ilirskih plemena, kako se navodi u antičkim izvorima (Apijan), ili su posebna narodnosna zajednica različita od Ilira i dalje je predmet rasprave^[1] uglavnom je odbačeno.^[2]

Arheolog Zdravko Marić postavio je tezu da su Panoni bili jedinstven narod, izdvojen iz ilirskog etničkog kruga, i da su potomci nosilaca kulture sa urnama istočnoalpskog i zapadnopanonskog područja.^[3] Danas je sasvim jasno da se arheološki materijal sa područja oko rijeke Save i sjeverno od nje znatno razlikuje od materijala iz centralnog ilirskog područja. Daljska kultura (sa nalazištima - Dalj, Batina, Erdut, Vukovar, Šarengrad) pripada Kulturi polja sa urnama iz kasnog bronzanog doba od X. do VIII. st. pne, a kasnije je prerasla u željeznodobnu kulturu. Osnovna karakteristika je spaljivanje kao način sahranjivanja, sa pepelom u trbušastim keramičkim urnama, cilindrična vrata i razgrnuta oboda, ukrašenih kaneliranjem.

Salmedin Mesihović smatra da su narodi i zajednice koje su antički pisci prepoznavali kao Panone, predstavljali sastavni dio ilirskog kompleksa, i da su baštinili određene zajedničke osobine sa drugim ilirskim komponentama, narodima i zajednicama. Panonska ili sjeverna ilirska komponenta plemena je bila smještena na najprometnijem prostoru jugoistočne Evrope, koje povezuje srednju Evropu i Balkan. Zbog toga su često bili na udaru vojnih pohoda ili seoba drugih naroda, što je uticalo i na razvitak tamošnjih naroda i zajednica. Gubili su dio teritorija i predavali ga drugim etničkim kompleksima (posebno keltskim narodima), ili su morali da u sebe apsorbiraju i dosta stranih elemenata.

John Wilkes, poznati engleski historičar ne izdvaja Panone iz ilirskog kruga. On polazi od činjenice da su Grci grupi naroda koji govore indoevropski jezik sa obe strane crnogorsko-albanske granice, sjeverno od Epira i Makedonije, nazvali zajedničkim imenom Iliri. Na sjeveru od njih postojali su drugi narodi, nastanjeni između Jadrana i Drave, koji su govorili jezik sličan onom pravih Ilira (Illyrii proprie dicti). Na njih se primjenjivalo ilirsko ime, zajedno sa rimskim geografskim izrazom Ilirik u godinama prije osvajanja, ali koje se općenito određivalo kao Dalmete i Panone. Izvan njih, venetski narodi sjeveroistočne Italije, sjevernog Jadrana i istočnih Alpa, koje su antički pisci ponekad uključivali u Ilire, svojim se jezikom izdvajaju iz te dvije glavne ilirske grupe. ^[4]

Antički izvori (Strabon) među Panone ubrajaju i Desitijate, što bi značilo da bi panonskom trebali smatrati srednjobosansku kulturnu grupu. Treba reći da ta grupa ne potiče iz kulture polja sa urnama, mada je apsorbovala neke njene elemente.^[5]

U literaturi se navode slijedeće odrednice (grupacije):^[2]

• Panoni - Amantini, Breuci, Jasi, Kolapijani, Segestani i Oserijati kao nosioci kulturne grupe Donja Dolina – Bosanska Gradiška.^[6]
• Ilirsko-panonska plemena - Japodi i Mezeji.

Kelti su indo-evropski narod sa područja srednje Evrope, gdje su u starijem željeznom dobu bili isključivi nosioci Halštatske kulture (800-450. pne). U kasnijem periodu, od 450. god do potpunog priključenja keltskih teritorija u Rimsko carstvo, doći će do trans-kulturne difuzije, kao posljedica velikih keltskih migracija širom Evrope. Taj period se naziva Latenska kultura.

Pravci kretanja Kelta prema Panoniji, polazili su iz sjevernijih dijelova jadranskoga zaljeva i srednje Evrope, prastarim kopnenim putem preko Ajdovščine i Ljubljanskih vrata dalje prema istoku.^[7]

Do početka 3. vijeka pne. stanovništvo Panonije gotovo se u potpunosti keltiziralo.^[8].

Nakon stalnog naseljavanja Panonije, početkom III stoljeća p.n.e, i propalog pohoda u Delfe u Grčkoj, keltsko pleme Skordisci, oko ušća Drave i Save u Dunav, osnivaju državu – Skordiska.

Na području Panonije pronađen je veliki broj latenskih artefakata. S obzirom na njihove specifične karakteristilke, nazivaju se noričko-panonskom varijantom keltske kulture. Kelti su se okoristili plodnim zemljištem oko panonskih rijeka, razvili poljoprivredu i keramiku, kao i iskorištavali rudnike u današnjoj Sloveniji. Tako se razvilo novo veliko keltsko područje koje se pružalo od današnjeg Beča do rijeke Tise.

Keltski metalni (nakit i oružje) i keramički materijal se javlja u znatnoj količini u periodu od 250. p. n.e. do početka naše ere.

Krajem II stoljeća pne, keltska moć i hegemonija, izražena preko keltskih naroda Tauriska, Boja i Skordiska počela je slabiti. Najprije su germanska plemena Cimbra i Teutona u velikoj masi prokrstarili panonskim i djelomično balkanskim oblastima. Nakon toga i Rimljani su izveli nekoliko vojnih pohoda u periodu 114-109. god. pne., a zatim i jedan 84. god. pne. Na kraju su Dačani predvođeni Bojrebistom srušili keltsku konfederaciju.^[9]

Ilirsko-panonske zajednice su obnovile svoju punu samostalnost. Breuci su sve više izgrađivali svoju samostalnost i u okviru nje svoj politički i društveni sistem. Tako su se Rimljani kada su se za vrijeme Oktavijana pokrenuli prema srednjem Dunavu, suočili prvenstveno sa sjevernoilirskim, panonskim narodima koji su bili nezavisni u odnosu na keltske. ^[10]

U svom ratu protiv Ilira na Balkanu i Panoniji od 35-33 god. pne, Oktavijan je osam dana pustošio zemlju Segestana, dok nije, usprkos jakog otpora, prodro do Segeste, dobro utvrđenog grada (oppidum) pri ušću Kupe u Savu kod današnjeg Siska. Oktavijan ga je osvojio nakon tridesetodnevne krvave opsade. Tada je na suprotnoj obali Kupe, na mjestu današnjeg Siska, sagradio vojno uporište Sisciju te u nju smjestio 25 kohorti (pente kai eikosi speirôn) pod zapovjedništvom Fufija Gemina. Izgradnjom Siscije bio je u dubini Panonije osiguran mostobran za dalja osvajanja Ilirije i Panonije.

Nakon Oktavijanovih ratova protiv Ilira, i odluke rimskog senata o formiranju provincije Ilirik, ne spominje se Panonija, pa se smatra da su u tom trenutku Panoni bili nezavisni.

Tokom 16. god. pne. Panoni su sa Noricima prodrli do Istre, ali su ih Rimljani porazili. Već 14 god. pne borbe, u kojima Rimljane predvodi Agripa, se nastavljaju. U ratu od 12-9. god. pne rimski vojskovođa je budući car Tiberije, dok je Panone predvodio Baton Breučki, mnogo poznatiji iz pobune iz 6. god. Rat je bio žestok, a Tiberije je pobijedio Breuke i Amantine uz pomoć Skordiska. Mlade muškarce zarobili su i prodali kao roblje u Italiju.^[11] Tek poslije ovog rata panonske zemlje su jednostavno inkorporirane u sastav provincije Ilirik i u njenu administrativnu šemu, kao peregrinske civitates.^[12]

Tek poslije ovog rata panonske zemlje su jednostavno inkorporirane u sastav provincije Ilirik i u njenu administrativnu šemu, kao peregrinske civitates.^[12]

Ilirska pobuna iz perioda 6.- 9. god. bila je prirodna posljedica velikog nezadovoljstva stanovnika Ilirije nastale kao:

• Sveopšta frustracija promjenama koje je donijela nova vlast
• Okrutnost i nesposobnost nove uprave
• Visoki porez
• Mobilizacija (masovna regrutacija za rat protiv Germana)

Četvorogodišnji rat od 6. - 9. god. doveo je do ogromne koncentracije rimske vojske (u jednom trenutku, samo u jednom logoru, bilo je deset legija) i suočio Rim sa najgorom krizom od njihovog sukoba sa Hanibalom. U avgustu 8. god. predali su se Panoni, koje je u ovom ustanku predvodio Baton Breučki, a godinu dana kasnije predao se i Baton Desidijatski. Nakon sloma Batonovog ustanka 9. god, Rimljani su provinciju Ilirik podijelili na dvije nove provincije: Gornji Ilirik (Dalmacija) i Donji Ilirik (Panonija).^[13] Ovim ustankom završila se jedna epoha, a sa njom i način života i opšti kulturni razvitak.

• Borivoj Čović, Glasnik Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu: 52 / 2010, : 277-286 -Bronzano doba sjeverne Bosne u svjetlu novih istraživanja