LIMSwiki
Täsni lii jiečânávt čyevvee, táválávt páálu hámásâš já kaasu siskeldeijeee plasmapállu, mast mottoom muddoost tábáhtuvá oođâfuusio.
Enâmist kejâdijn aldemus täsni lii Piäiváš. Ijjâalmeest uáinojeh meid eres tääsnih, mut oovtâgin ijjâalme tääsni kirkkâdvuotâ ij lah siämmáš ko Piäiváást. Taat puátá tast, et toh láá kukkeláá Enâmist ko Piäiváš. Ärbivuáválávt tääsnih láá šlajâttâllum sierâlágán täsnikovosáid já täsničohhijd.
Loderaidâlâsâst – galaksist, mast Eennâm já olmooškode piäiváškodde kávnojeh – láá áárvu mield 200–600 miljard täsnid. Puoh tääsnih, moh Eennâm alne uáinojeh, láá uási täst.
Tääsni šoddâm
Täsni šadda ko kaasusovđâ čokkâšuvá jieijâs tiädduvyeimi keežild. Maailmolesvuođâ materiast suullân 75 prosentid lii vety. Helium lii suullân 25 prosentid já eres algâamnâseh vuálá ohtâ prooseent. Stuárráámus uási taan amnâsist kávnoo vetykaasun tasnijkoskâsii komovuođâst. Smavvâ hemâdâsah poolvâ saahâdvuođâ juáhášuumist čokkâšuveh miljovnij ivij ääigi, já loopâst puáđusin lii nuuvt stuorrâ massačokkâšume, et tot rijttáá toos, et tot čärvee vetukaasu nuuvt korrâ teddui, et tot "cokkân". Nubij sanijgijn taan massajuávhu ođđâmist álgá fuusioreaktio, mast poolvâ vety fuusisistoo lussâdub heliumin. Reaktiost luovvân ennuv energia, mii addel táásnán ton šliäđgum já covná tom. Ko täsni lii šoddâm, te tot possool olgomuu mut ij nuuvt sahâdis keerdis komovuotân. Taat materia vist puáhtá toimâđ huksimamnâsin kaasuplanetáid.[1]
Tääsni jäämmim
Täsni jáámá talle ko ton ođđâmist tábáhtuvvee fuusioreaktiost ij lah innig puáldámuš. Tääsni eellimäigi lii kiddâ ton massaast. Ucemuuh tääsnih šuálmuh, čäskih já čuáskuh čapis snorâtäsnin čuodij miljovnij ivij ääigi. Taat lii uánihâš äigi. Uccâmassasiih tääsnih eelih kuhemustáá, tastko toi massa ana kevâmin tuše smavvâ fuusioreaktio, mast pijsáá puáldámuš miljardáid ivvijd.[1]
Tääsni ahe
Tääsnih eelih stuárráámuu uási avestis nuuvt kočodum váldusärjipuudâst, mast vety fuusiost luovâneijee energia lii tääsni áinoo energiakäldee. Taat lii oođâreaktio, mast táválumos aamnâs vety muttoo heliumin. Taan puudâ ääigi täsni lii šiev täsitiädust, já ton rááhtus muttoo tuše tondiet, et oođâreaktioh kuuloold mutteh kemialii čokkâšume.
Tääsni eellimahe lii kiddâ tääsni massaast. Ovdâmerkkân Piäiváá massasii tääsnist váldusärjipuddâ pištá nyevt 10 miljard ihheed. Piäiváást lii-uv ettum., et tot lii tääl elimis pelimuddoost. Piäiváást lussâdub tääsnih vist ovdáneh jotelubbooht, tastko toh suonjârdeh energia čuuvtij jotelubbooht. Ovdâmerkkân 30 kerdid Piäiváá massasâš täsni piso váldusärjipuudâst tuđe nyevt vittâ miljovn ihheed. Piäiváást keppisub taasnijn váldusärjipuddâ pištá kuhheeb ääigi. Ovdâmerkkân pele Piäiváá massasâš täsni viättá váldusäärjist nyevt 100 miljard ihheed.[2]
Tääsni liegâsvuotâ
Tääsni liegâsvuođâ lii máhđulâš miäruštâllâđ tääsni ivne mield. Piäváást kumásub tääsnih láá čuovjâdeh já kolmâsuboh vist ruopsâdeh teikâ oranseh. Piäiváá ase liegâsvuotâ lii suullân 6 500 Kelvinid, já eres tääsnih vist láá 2 600–33 000 Kelvinid. Puoh tääsnih siskeldeh iänááš vety, mut ođđâmist tábáhtuvvee fuusio muttá tom kuuloold lussâdub algâamnâsin. Toin naalijn tasnij kemialâš rááhtus muttoo ääigi mield, já tast finnee meid tiäđu tääsni avveest. Nube tááhust ovdâmerkkân tubletaasnijn nubbe täsni puáhtá monâttiđ masastis maidnii nuubán, nuuvt et kuohtui rááhtus puáhtá muttuđ uáli jotelávt-uv.
Käldeeh
- ↑ 1,0 1,1 Tähtien elämä ja kuolema - kytseura.fi Čujottum 3.10.2021 (suomâkielân)
- ↑ Pääsarjavaihe - astro.utu.fi Čujottum 3.10.2021 (suomâkielân)
