LIMSwiki

Samorządność pracownicza, określana również jako samorządność organizacyjna i zarządzanie pracą – forma zarządzania organizacją opartą na samodzielnie kierowanych procesach pracowniczych po stronie pracowników. Samozarządzanie jest cechą charakterystyczną socjalizmu, z propozycjami samozarządzania pojawiającymi się wielokrotnie w historii ruchu socjalistycznego, popieranymi na różne sposoby przez wolnościowych i rynkowych socjalistów, komunistów i anarchistów^[1].

Istnieje wiele odmian samozarządzania. W niektórych wariantach wszyscy pracownicy-członkowie zarządzają przedsiębiorstwem bezpośrednio poprzez zgromadzenia, podczas gdy w innych formach pracownicy sprawują funkcje zarządcze pośrednio poprzez wybór wyspecjalizowanych menedżerów. Samozarządzanie może obejmować nadzór i nadzorowanie organizacji przez wybrane organy, wybór wyspecjalizowanych menedżerów lub samozarządzanie bez udziału wyspecjalizowanych menedżerów jako takich^[1]. Celem samozarządzania jest poprawa wyników poprzez przyznanie pracownikom większej autonomii w ich codziennych działaniach, zwiększenie morale, zmniejszenie wyobcowania i wyeliminowanie wyzysku w połączeniu z własnością pracowników^[2].

Przedsiębiorstwo, które jest zarządzane we własnym zakresie, jest określane jako przedsiębiorstwo zarządzane przez pracowników. Samozarządzanie odnosi się do praw kontroli w organizacji produkcyjnej, różniących się od kwestii własności i systemu ekonomicznego, w ramach którego organizacja działa^[3]. Samozarządzanie organizacją może zbiegać się z własnością pracowniczą organizacji, ale może również istnieć w kontekście organizacji będących własnością publiczną oraz w ograniczonym zakresie w ramach spółek prywatnych w formie współzarządzania i reprezentacji pracowników w zarządzie.

System gospodarczy składający się z samozarządzanych przedsiębiorstw jest czasami określany jako gospodarka partycypacyjna, gospodarka zarządzana we własnym zakresie lub gospodarka spółdzielcza. Ten model ekonomiczny jest główną wersją socjalizmu rynkowego i zdecentralizowanej gospodarki planowej, wynikającą z przekonania, że ludzie powinni mieć możliwość uczestniczenia w podejmowaniu decyzji, które wpływają na ich dobrobyt. Do głównych zwolenników samozarządzania socjalizmem rynkowym w XX wieku należą ekonomiści Benjamin Ward, Jaroslav Vanek i Branko Horvat^[4]. Model Ward-Vanka zakłada dyfuzję ról przedsiębiorczych wśród wszystkich partnerów przedsiębiorstwa.

Branko Horvat zauważa, że uczestnictwo jest nie tylko bardziej pożądane, ale także bardziej opłacalne ekonomicznie niż tradycyjne zarządzanie hierarchiczne i autorytarne, o czym świadczą pomiary ekonometryczne, które wskazują na wzrost wydajności przy większym udziale w podejmowaniu decyzji. Według Horvata, zmiany te kierują świat w stronę samorządowego, socjalistycznego sposobu organizacji^[5].

W ekonomicznej teorii samozarządzania pracownicy nie są już pracownikami, lecz partnerami w administrowaniu swoim przedsiębiorstwem. Teorie zarządzania na korzyść większego samozarządzania i samokierowania działalnością powołują się na znaczenie autonomii dla wydajności w firmie, a ekonomiści na korzyść samozarządzania twierdzą, że spółdzielnie są bardziej wydajne niż firmy zarządzane centralnie, ponieważ każdy pracownik otrzymuje część zysku, tym samym bezpośrednio wiążąc swoją wydajność z poziomem wynagrodzenia.

Historycznymi postaciami ekonomicznymi, które wspierały spółdzielnie i pewnego rodzaju samozarządzanie, byli anarchista Pierre-Joseph Proudhon, klasyczny ekonomista John Stuart Mill i neoklasyczny ekonomista Alfred Marshall. Współcześni zwolennicy samozarządzania to między innymi amerykański ekonomista marksistowski Richard D. Wolff, anarchistyczny filozof Noam Chomsky oraz teoretyk i socjolog Marcelo Vieta.

Teoria firmy samorządniczej wyjaśnia zachowanie, wydajność i charakter samodzielnie zarządzanych form organizacyjnych. Chociaż firmy zarządzane samorządnie (lub zarządzane przez pracowników) mogą być równoznaczne z własnością pracowniczą (własnością pracowników), te dwa pojęcia są różne i jedno nie musi oznaczać drugiego. Zgodnie z tradycyjną neoklasyczną teorią ekonomii, w konkurencyjnej gospodarce rynkowej posiadanie aktywów kapitałowych przez pracowników (siłę roboczą danej firmy) nie powinno mieć znaczącego wpływu na wyniki firmy^[6].

Klasyczny liberalny filozof John Stuart Mill uważał, że spółdzielnie prowadzone przez pracowników i będące ich własnością ostatecznie wyprą tradycyjne kapitalistyczne (zarządzane kapitałowo) firmy z konkurencyjnej gospodarki rynkowej ze względu na ich wyższą efektywność i silniejszą strukturę motywacyjną. Podczas gdy zarówno Mill, jak i Karol Marks uważali, że demokratyczne zarządzanie pracownicze będzie na dłuższą metę bardziej efektywne w porównaniu z zarządzaniem hierarchicznym, Marks nie miał nadziei na to, że firmy zarządzane przez pracowników i będące ich własnością będą w stanie wyprzeć tradycyjne firmy kapitalistyczne z gospodarki rynkowej. Pomimo ich zalet w zakresie efektywności, w zachodnich gospodarkach rynkowych firma zarządzana przez pracowników jest stosunkowo rzadkim zjawiskiem^[7].

Benjamin Ward skrytykował obiektywną funkcję firm zarządzanych pracowniczo. Według Warda, firma zarządzana przez pracowników dąży do maksymalizacji zysku netto dla wszystkich swoich członków, w przeciwieństwie do tradycyjnie kapitalistycznych firm, których celem jest maksymalizacja zysku dla zewnętrznych właścicieli. Obiektywna funkcja firmy zarządzanej siłą roboczą stwarza zachętę do ograniczania zatrudnienia w celu zwiększenia dochodu netto dotychczasowych członków firmy. W ten sposób gospodarka składająca się z firm zarządzanych siłą roboczą miałaby tendencję do niepełnego wykorzystania siły roboczej i do wysokiego poziomu bezrobocia.

W XIX wieku idea samozarządzanej gospodarki została po raz pierwszy w pełni opisana przez anarchistycznego filozofa i ekonomistę Pierre’a-Josepha Proudhona^[8]. Ten model ekonomiczny został nazwany mutualizmem, aby podkreślić wzajemne relacje między jednostkami w tym systemie (w przeciwieństwie do pasożytnictwa społeczeństwa kapitalistycznego) i obejmował spółdzielnie działające w gospodarce wolnorynkowej.

John Stuart Mill twierdził, że spółdzielnie prowadzone przez robotników ostatecznie wyprą z konkurencyjnej gospodarki rynkowej tradycyjne przedsiębiorstwa kapitalistyczne (zarządzane kapitałowo) ze względu na ich wyższą efektywność^[7].

Karol Marks opowiadał się za ideą wolnego zrzeszania się producentów jako charakterystyczną dla społeczeństwa komunistycznego, gdzie procesy samozarządzania zastąpiły tradycyjne pojęcie państwa scentralizowanego. Koncepcja ta jest związana z marksistowską ideą przekraczania wyobcowania^[2].

Model gospodarczy typu radzieckiego, praktykowany w byłym Związku Radzieckim i bloku wschodnim, jest krytykowany przez socjalistów za brak powszechnego samozarządzania i wkładu w zarządzanie ze strony pracowników przedsiębiorstw. Jednak zarówno w ujęciu bolszewickim, jak i w perspektywie Marksa pełna transformacja procesu pracy może nastąpić dopiero po wyeliminowaniu przez postęp techniczny pracy ponurej i powtarzalnej, która nie została jeszcze osiągnięta nawet w zaawansowanych gospodarkach zachodnich^[9].

W swojej książce Drive: The Surprising Truth About What Motivates Us Daniel H. Pink argumentuje na podstawie dowodów empirycznych, że samozarządzanie/podejmowanie samodzielnych działań, opanowanie, autonomia i cel (definiowane jako nagrody wewnętrzne) są znacznie skuteczniejszymi zachętami niż zyski pieniężne (nagrody zewnętrzne). Według Pink’a, dla zdecydowanej większości pracy w XXI wieku samozarządzanie i związane z nim nieodłączne bodźce mają o wiele większe znaczenie niż przestarzałe przesłanki o zarządzaniu hierarchicznym i nadmierne poleganie na rekompensacie pieniężnej jako nagrodzie.

Najnowsze badania sugerują, że bodźce i premie mogą mieć pozytywny wpływ na wyniki i motywację autonomiczną^[10]. Według tych badań kluczem jest ujednolicenie premii i zachęt w celu wzmocnienia, a nie ograniczania, poczucia autonomii, kompetencji i pokrewieństwa (trzy potrzeby, które teoria samostanowienia określa dla motywacji autonomicznej).

Samozarządzanie pracownicze stało się podstawowym składnikiem niektórych organizacji związkowych, w szczególności rewolucyjnego syndykalizmu, który został wprowadzony pod koniec XIX wieku we Francji i socjalizmu gildyjnego na początku XX wieku w Wielkiej Brytanii, chociaż oba ruchy upadły na początku lat 20. XX w. Francuski związek zawodowy CFDT (Confédération Française Démocratique du Travail) włączył samozarządzanie pracownikami do swojego programu z 1970, a następnie go porzucił. Filozofia samozarządzania robotniczego jest promowana przez organizację Robotnicy Przemysłowi Świata (IWW) od jej założenia w Stanach Zjednoczonych w 1905.

Krytycy samozarządzania robotniczego z lewicy, tacy jak Gilles Dauvé i Jacques Camatte, nie wyrażają się o tym modelu jako reakcyjnym, ale po prostu jak o nie postępowym w kontekście rozwiniętego kapitalizmu. Tacy krytycy sugerują, że kapitalizm jest czymś więcej niż tylko relacją zarządzania. Sugerują raczej, że kapitalizm powinien być postrzegany jako całość społeczna, którą samozarządzanie pracownicze samo w sobie tylko utrwala i nie podważa, mimo pozornie radykalnej idei i aktywności. Teoria ta jest wykorzystywana do wyjaśnienia, dlaczego samozarządzanie w Jugosławii nigdy nie wykraczało poza granice większej gospodarki państwowo-monopolowej, lub dlaczego wiele nowoczesnych zakładów będących własnością pracowniczą ma tendencję do powrotu do zatrudniania menedżerów i księgowych już po kilku latach działalności.

Socjalizm gildyjny to ruch polityczny popierający robotniczą kontrolę nad przemysłem za pośrednictwem gildii związanych z handlem „w domniemanym stosunku umownym ze społeczeństwem”^[11][12]. Pochodzi z Wielkiej Brytanii i był najbardziej wpływowy w pierwszej ćwierci XX wieku. Był silnie związany z G.D.H. Cole’em i pod wpływem idei Williama Morrisa. Jeden z istotnych eksperymentów z samozarządzaniem robotniczym miał miejsce podczas Rewolucji Hiszpańskiej (1936–1939)^[13]. W książce Anarchosyndykalizm (1938) Rudolf Rocker ta opisywał przemiany w Hiszpanii: „Lecz przejmując grunty i zakłady przemysłowe pod swoje własne kierownictwo zrobili pierwszy i najważniejszy krok na drodze do socjalizmu. Przede wszystkim oni (samorządni robotnicy i chłopi) udowodnili, że pracownicy, nawet bez kapitalistów, są w stanie prowadzić produkcję i robić to lepiej niż wielu głodnych zysku przedsiębiorców”^[14].

W szczytowym okresie zimnej wojny w latach 50. Jugosławia opowiadała się za tym, co oficjalnie nazywano socjalistycznym samozarządzaniem w odróżnieniu od krajów bloku wschodniego, z których wszystkie praktykowały centralne planowanie i scentralizowane zarządzanie swoimi gospodarkami. Gospodarka Jugosławii była zorganizowana według teorii Josipa Broz Tito i bardziej bezpośrednio Edvarda Kardelja. Również chorwacki naukowiec Branko Horvat wniósł znaczący wkład w teorię samorządności pracowników (radničko samoupravljanje) praktykowaną w Jugosławii. Ze względu na neutralność Jugosławii i jej wiodącą rolę w Ruchu Państw Niezaangażowanych, jugosłowiańskie firmy eksportowały zarówno na rynki zachodnie, jak i wschodnie. Jugosłowiańskie firmy realizowały wiele dużych projektów infrastrukturalnych i przemysłowych w Afryce, Europie i Azji^[15][16].

Po maju 1968 we Francji fabryka zegarów LIP z siedzibą w Besançon, od 1973, po decyzji kierownictwa o jej likwidacji, stała się samodzielnym zarządem. Doświadczenie LIP było emblematycznym konfliktem społecznym po 1968 we Francji. Związkowiec Charles Piaget prowadził strajk, w którym pracownicy domagali się kontroli środków produkcji. Zunifikowana Partia Socjalistyczna (PSU), do której należał były Radykał Pierre Mendès-France, opowiadała się za samozarządzaniem^[17].

W Kraju Basków w Hiszpanii, Kooperatywa Mondragon stanowi być może najdłużej trwający i najbardziej udany przykład samozarządzania pracowników na świecie. Został on opracowany przez zróżnicowaną grupę ludzi, takich jak ekonomista z Richard D. Wolff. Z kolei książka badawcza Capital and the Debt Trap autorstwa Claudii Sanchez Bajo i Bruno Roelansa przedstawia^[18], jak można zorganizować gospodarkę na zasadzie alternatywnej dla kapitalistycznego sposobu produkcji^[19].

W związku z kryzysem gospodarczym w Grecji w 2010, wiele fabryk zostało zajętych i stało się samorządnymi^[20].

W okresie Wielkiego Kryzysu spółdzielnie robotnicze i użytkowe rozkwitły do tego stopnia, że ponad połowa amerykańskich rolników należała do spółdzielni. Na ogół w całym kraju powstawały spółdzielnie robotnicze i instytucje bankowości spółdzielczej, które stały się kwitnącą alternatywą dla pracowników i klientów^[21][22]. W związku ze spowolnieniem gospodarczym i stagnacją w Pasie rdzy powstały spółdzielnie robotnicze, takie jak Evergreen Cooperatives, zainspirowane przez Mondragon^[23][24].

W październiku 2005 w Caracas w Wenezueli odbyło się pierwsze spotkanie Encuentro Latinoamericano de Empresas Recuperadas („Latynoamerykańskie Spotkanie Firm Odzyskiwanych”), w którym udział wzięli przedstawiciele 263 takich firm z różnych krajów znajdujących się w podobnej sytuacji ekonomicznej i społecznej. Głównym rezultatem spotkania było Compromiso de Caracas („Zobowiązanie Caracas”), manifest tego ruchu^[25][26].

Angielskojęzyczne dyskusje na temat tego zjawiska mogą obejmować kilka różnych tłumaczeń oryginalnego hiszpańskiego wyrażenia innego niż fabryka odzysku. Odnotowano na przykład: przedsiębiorstwo odzyskane, fabryka/firma odzyskana czy fabryka prowadzona przez pracowników. Zjawisko to znane jest również jako autogestión, pochodzące od francuskiego i hiszpańskiego słowa oznaczającego samozarządzanie (stosowane w odniesieniu do fabryk, powszechnych systemów edukacyjnych i innych zastosowań). Samozarządzanie pracownicze może zbiegać się w czasie z jego własnością pracowniczą^[27].

Argentyński ruch pojawił się w odpowiedzi na wybuch i skutki kryzysu gospodarczego w Argentynie w 2001^[28] i jest obecnie najważniejszym na świecie zjawiskiem samozarządzania pracowniczego. Z różnych powodów, w tym z powodu zerwanych umów o pracę, wstrząsów i kryzysów mikro- i makroekonomicznych, rosnących wskaźników wyzysku w pracy i zagrożenia bezrobociem lub rzeczywistego zamknięcia firmy z powodu upadłości, pracownicy przejęli kontrolę nad fabrykami i sklepami, w których byli zatrudnieni, często po zajęciu fabryki w celu obejścia lokautu.

Empresas recuperadas oznacza „odzyskane/odzyskiwane przedsiębiorstwa/fabryki/spółki”. Hiszpański czasownik recuperar oznacza nie tylko „odzyskać” czy „odebrać”, ale również „przywrócić używalność”^[27]. Chociaż początkowo termin ten odnosił się do obiektów przemysłowych, może on również dotyczyć przedsiębiorstw innych niż fabryki (np. Hotel Bauen w Buenos Aires).

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku w południowej prowincji Neuquén w Argentynie miały miejsce drastyczne wydarzenia gospodarcze i polityczne, w wyniku których obywatele ostatecznie zrobili zryw. Chociaż pierwsza zmiana miała miejsce w jednej fabryce, szefowie byli stopniowo zwalniani w całej prowincji, tak że do 2005 pracownicy prowincji kontrolowali większość fabryk.

Ruch ten pojawił się w odpowiedzi na lata kryzysu, które doprowadziły do zapaści gospodarczej w Argentynie w 2001 włącznie^[28]. W latach 2001–2002 około 200 argentyńskich firm zostało odzyskanych przez swoich pracowników i przekształconych w spółdzielnie pracownicze. Do wybitnych przykładów należą fabryka Brukman, Hotel Bauen i FaSinPat (wcześniej znany jako Zanon). W 2020 około 16 000 argentyńskich pracowników prowadziło blisko 400 odzyskanych fabryk^[27].

Zjawisko empresas recuperadas nie jest nowe w Argentynie. Takie ruchy społeczne zostały raczej całkowicie zlikwidowane podczas tzw. brudnej wojny w latach siedemdziesiątych. Toteż podczas pierwszych miesięcy rządów Héctora Cámpory (maj-lipiec 1973), dość umiarkowanego i lewicowego peronisty, miało miejsce około 600 konfliktów społecznych, strajków i okupacji fabryk^[29]. Wiele odzyskanych fabryk/przedsiębiorstw/zakładów pracy jest prowadzonych spółdzielczo, a pracownicy w wielu z nich otrzymują takie samo wynagrodzenie. Ważne decyzje dotyczące zarządzania są podejmowane w sposób demokratyczny przez zgromadzenie wszystkich pracowników, a nie przez zawodowych menedżerów.

Rozprzestrzenianie się tych „rekonwalescencji” doprowadziło do powstania ruchu odzyskiwania fabryk, który jest powiązany z różnorodną siecią polityczną obejmującą socjalistów, peronistów, anarchistów i komunistów. Pod względem organizacyjnym obejmuje dwie duże federacje fabryk odzyskanych, po lewej stronie większy Movimiento Nacional de Empresas Recuperadas (Krajowy Ruch Przedsiębiorstw Odzyskiwanych, MNER)^[30], a po prawej mniejszy Krajowy Ruch Fabryk Odzyskiwanych (MNFR)^[31][32]. Niektóre związki zawodowe, bezrobotni protestujący (tzw. piqueteros) czy tradycyjne spółdzielnie pracownicze i szereg grup politycznych również wspierały te przejęcia. W marcu 2003, z pomocą MNER, byli pracownicy luksusowego Hotelu Bauen zajęli budynek i przejęli nad nim kontrolę.

Jedną z trudności takiego ruchu jest jego konflikt z klasycznym systemem gospodarczym, ponieważ większość klasycznie zarządzanych firm z różnych powodów (m.in. wrogość ideologiczna i sama zasada samozarządzania) odmawiała współpracy z odzyskanymi fabrykami. W ten sposób odizolowanym przedsiębiorstwom odzyskiwanym łatwiej jest współpracować w budowaniu alternatywnego, bardziej demokratycznego systemu gospodarczego i osiągnąć krytyczną wielkość i siłę, które umożliwią im negocjacje ze zwykłymi firmami kapitalistycznymi. Ruch ten doprowadził w 2011 do powstania nowego prawa upadłościowego, które ułatwia przejmowanie przez pracowników^[33][34]. Ustawodawstwo zostało podpisane przez prezydent Cristinę Kirchner 29 czerwca 2011^[35].

• kontrola robotnicza
• demokracja ekonomiczna
• demokracja przemysłowa

• Bolloten Burnett, The Spanish Civil War: Revolution and Counterrevolution, University of North Carolina, 1991, ISBN 978-0-8078-1906-7.
• Vieta Marcelo, Workers’ Self-Management in Argentina: Contesting Neo-Liberalism by Occupying Companies, Creating Cooperatives, and Recuperating Autogestión, Brill Academic Publishers, 2020, ISBN 978-90-04-26896-8.
• Górski Rafał, Bez państwa: demokracja uczestnicząca w działaniu, Korporacja Ha!art, 2007, ISBN 978-83-89911-76-6.
• Curl John, For All the People: Uncovering the Hidden History of Cooperation, Cooperative Movements, and Communalism in America, PM Press, 2009, ISBN 978-1-60486-072-6.
• Laloux Frederic, Wilber Ken, Reinventing Organizations: A Guide to Creating Organizations Inspired by the Next Stage in Human Consciousness, Nelson Parker, 2014, ISBN 978-2-9601335-0-9.
• Magnani Esteban, El Cambio Silencioso: Empresas y Fabricas Recuperadas Por Los Trabajadores En La Argentina, Prometeo, 2003, ISBN 978-950-9217-56-0.

• Daniel Jakopovich, Yugoslavia’s self-management (ang.)
• Diane Flaherty, Self – Management and Requirements for Social Property: Lessons from Yugoslavia (ang.)
• James Petras, Henry Veltmeyer, Worker self-management in historical perspective, 1950-2006 (ang.)
• Yeidy Rosa, The New Resistance in Argentina (ang.)
• Marcelo Vieta, The Social Innovations of Autogestión in Argentina’s Worker-Recuperated Enterprises: Cooperatively Reorganizing Productive Life in Hard Times (ang.)
• Andrés Ruggeri, The Worker-Recovered Enterprises in Argentina: The Political and Socioeconomic Challenges of Self-Management (ang.)
• Alejandro Vega, Samorządność pracownicza – z czym to się je? (pol.)
• What is workers’ self-management? (ang.)
• Rafał Górski, Historia i teraźniejszość samorządności pracowniczej w Polsce (pol.)