LIMSwiki

Saksofon

fr. le Saxophone

Klasyfikacja naukowa	422.212-71 Aerofon piszczałkowy (instrument dęty właściwy)
Klasyfikacja praktyczna	instrument dęty drewniany
Skala instrumentu
Podobne instrumenty	sarusofon, ofiklejda, tárogató, xaphoon, sakshorn
Producenci	Selmer, Yanagisawa, Keilwerth, Buecher, Conn, King, Buffet, Yamaha
Multimedia w Wikimedia Commons

Saksofon (wł. sassofono, skrót: sass.; ang. saxophone, sax.) – instrument dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych. Mimo metalowego korpusu, zaliczany jest do drewnianych, ponieważ posiada drewniany stroik, tak jak klarnet. Dźwięk wydobywa się przez czarę. Występuje w dziewięciu odmianach, różniących się wielkością i zakresem dźwięków^[1]. Od najmniejszych saksofonów – soprillo, po największe – subkontrabasowe, najczęściej budowane w strojach B i Es (mniej typowe: C i F)^[2].

Saksofon skonstruowany został przez Adolpha Saxa w pierwszej połowie XIX wieku. Od początku XX wieku wiele zapisów nut na saksofon powstało na zlecenie zamożnej, początkującej saksofonistki – Elizy Hall^[3]. Współpracowała ona z kompozytorami takimi, jak: Claude Debussy, Gabriel Fauré, Vincent d’Indy i André Caplet^[4]. Muzyka na ten instrument jest wzbogacona twórczością jego promotorów, np. niemieckiego saksofonisty Sigurda Raschèra(inne języki) czy francuskiego muzyka Marcela Mule(inne języki)^[5].

Do podstawowych i najpopularniejszych odmian saksofonów zaliczają się^[6]: sopranowy, altowy, tenorowy oraz baryton. Odmiany instrumentu strojone w C i F były początkowo przeznaczone do orkiestr symfonicznych, jednak nie cieszyły się wzięciem wśród muzyków. Ustąpiły najpowszechniejszym teraz wersjom w B i Es, powstałym z myślą o orkiestrach wojskowych^[5]. Do saksofonów orkiestrowych zalicza się rzadko już spotykane mezzo-sopranowy(inne języki) strojony w F, sopranowy w C i tenorowy C melody.

Saksofony sklasyfikowane według rejestrów i strojenia^[7]:

#	Saksofon	Strój	Skala
1	soprillo(inne języki)	B
2	sopraninowy(inne języki)	Es
3	sopranowy	B
4	altowy	Es
5	tenorowy	B
6	barytonowy	Es
7	basowy	B
8	kontrabasowy	Es
9	subkontrabasowy(inne języki)	B

Historia saksofonu, w przeciwieństwie do większości instrumentów, nie jest długa. Nie ma on wcześniejszych odpowiedników, na których bazowałaby jego konstrukcja^[8].

Saksofon został wynaleziony około 1841 roku przez belgijskiego budowniczego instrumentów – Adolpha Saxa. Pierwsza publiczna informacja o instrumencie (autorstwa Hectora Berlioza) ukazała się 12 czerwca 1842 roku w paryskim Journal des débats. Istnieją podejrzenia, że Sax chciał zaprezentować wynalazek na brukselskiej wystawie instrumentów w 1841 roku, jednak przesyłka zawierająca saksofon została zniszczona w niewyjaśnionych okolicznościach^[9]. 3 lutego 1844 roku, podczas wystawy w Paryżu nowy instrument zademonstrowano parze królewskiej, Ludwikowi Filipowi i Marii Amelii^[10].

Pomimo wielu pozwów sądowych (złożonych przez rywali Saxa, którzy powołali Stowarzyszenie Zjednoczonych Twórców Instrumentów, ang. Association of the United Instrument Makers), Sax opatentował saksofon w czerwcu 1846 roku^[11] (wyłączność wygasła w 1866; w 1881 Sax rozszerzył zakres oryginalnego patentu^[12]). Dowiedziawszy się o wniosku o wyłączne prawa Saxa do saksofonu, niechętni mu muzycy ogłosili, że instrument ten był od wielu lat znany w Niemczech. Odpowiedzią Saxa na insynuacje wrogów była propozycja odstąpienia od patentu, jeśli w ciągu dwunastu miesięcy przedstawiliby mu podobnie skonstruowany instrument. Konkurenci podważali innowacyjność Saxa i starali się doprowadzić do anulowania licencji wszystkich jego wynalazków. Według adwokata reprezentującego stowarzyszenie „saksofon nigdy nie istniał, nie mógłby istnieć i miał być uznany za zwykły szarlatański podstęp”^[13].

Saksofon został użyty jako instrument koncertowy kilka lat po powstaniu. W lutym 1844 roku Hector Berlioz wprowadził partie na saksofon do swojego dzieła chóralnego Chant Sacre. W grudniu pierwszy raz umieszczono nowy instrument w składzie orkiestry symfonicznej w operze Ostatni król Judei Kastnera(inne języki)^[14]. Jeszcze przed opatentowaniem saksofonu przez twórcę, 31 lipca 1845 roku, francuskie wojsko włączyło go do swojej orkiestry marszowej^[15]. Adolphe Sax został pierwszym profesorem gry na saksofonie w Konserwatorium Paryskim w 1858 roku. Pod koniec życia Saxa (zm. 1894) istniała już spora literatura muzyczna na saksofon^[12]:

• 1845 – Jean-Georges Kastner(inne języki): Variations Faciles et Brillante na saksofon solo i Sextour na 2 sopranowe, altowy, basowy i kontrabasowy;
• 1858 – Jean-Baptiste Singelée: Koncert na saksofony sopranowy i tenorowy oraz Fantaisie na barytonowy;
• 1861 – Richard Wagner dołączył sekcję saksofonów do orkiestry w czasie premiery opery Tannhäuser;
• 1862 – Jules Demersseman: Fantaisie sur un Theme Originale na saksofon altowy.

W późniejszych latach saksofon stawał się coraz bardziej popularny i był wykorzystywany w różnych dziełach:

• 1903 – Richard Strauss: Symphonia Domestica z partiami na saksofony sopranowy, altowy, barytonowy i basowy;
• 1904 – premiera utworu Vincenta d’Indy’ego Choral Varie w wykonaniu jednej z pierwszych saksofonistek, Eliza Hall (Copley Hall, Boston, Massachusetts);
• 1906 – Georges Sprok: Legend for saxophone and orchestra;
• 1911 – Claude Debussy: Rapsodia na saksofon altowy i orkiestrę (zamówiona przez Elizę Hall w 1901);
• 1917 – Béla Bartók: Drewniany Książę z partiami na saksofon altowy i tenorowy;
• 1922 – Maurice Ravel: Boléro na saksofon sopraninowy, sopranowy i tenorowy;
• 1922 – orkiestracja Obrazków z wystawy Modesta Musorgskiego;
• 1923 – George Gershwin: Błękitna rapsodia z trzema saksofonami – dwoma altowymi i tenorowym;
• 1928 – Anton Webern: Kwartet na klarnet, saksofon, skrzypce i fortepian;
• 1936 – Eugène Bozza(inne języki): Aria na saksofon altowy.

Obecność saksofonu w składzie orkiestry symfonicznej była kluczowym celem Saxa. Od samego początku miał on jednak problemy z przekonaniem większej liczby muzyków i kompozytorów do swojego instrumentu. 30-latek nie cieszył się popularnością; w odpowiedzi na reformę składu orkiestr wojskowych założone zostało przez jego konkurentów Stowarzyszenie Zjednoczonych Twórców Instrumentów^[16].

Saksofoniści klasyczni używają zwykle ustników wykonanych z ebonitu. Są one łatwiejsze do opanowania niż metalowe, które są wykorzystywane w muzyce rozrywkowej.

Niektórzy polscy saksofoniści klasyczni:

• Paweł Gusnar
• Andrzej Rzymkowski
• Łukasz Dyczko^[17]
• Alina Mleczko

Saksofon znalazł pewne zastosowanie w muzyce poważnej, jednak najczęściej jest wykorzystywany w muzyce jazzowej. Był obecny w składzie zespołów wczesnego jazzu od 1914 roku, za czasów orkiestr Nowego Orleanu. Obecnie zajmuje stałą pozycję w instrumentarium jazzu współczesnego^[18]. Kilku saksofonistów miało znaczący wkład (lub wpływ) w rozwój kolejnych jazzowych stylów muzycznych. Sidney Bechet reprezentował dixieland, u Hawkinsa słychać wykreowany przez Charliego Parkera i Dizzy’ego Gillespie bebop, Lester Young był inspiracją do powstania cool jazzu, Joe Henderson Sonny Rollins hard bop, a od tytułu płyty Colemana pochodzi nazwa free jazzu^[19]. W 1933 roku Benny Carter jako pierwszy użył w swoim big-bandzie^[16] sekcję aż pięciu saksofonów.

Do znanych saksofonistów jazzowych zaliczani są m.in.^[20]:

• 
  Johnny Hodges z altowym Conn 6M i Al Sears w tle, Nowy Jork 1946
• 
  Ben Webster, saksofonista tenorowy, październik 1947
• 
  Sonny Stitt w 1976 roku, Nowy Jork
• 
  :Stan Getz, saksofonista tenorowy w 1958 roku
• 
  :Sonny Rollins w 2009 z saksofonem tenorowym; grywa też na sopranowym

Saksofon znalazł ograniczone zastosowanie w rocku. Istnieją co prawda wykonawcy i grupy z saksofonem w stałym składzie, jednak nie mieszczą się w głównym nurcie muzyki tego gatunku. Większość zespołów wykorzystuje saksofon jako dodatkowy instrument.

Znani saksofoniści nierzadko znajdujący się w stałym składzie zespołów rockowych:

• Candy Dulfer
• Brian Travers(inne języki), UB40
• Dick Heckstall-Smith, Colosseum
• John Helliwell, Supertramp
• Karl Jenkins, Soft Machine
• Jimmy Hastings(inne języki), Caravan
• Theo Travis, Gong
• Walter Parazaider(inne języki), Chicago
• Andy Mackay(inne języki), Roxy Music
• David Jackson(inne języki), Van der Graaf Generator
• Bobby Keys(inne języki), który nagrywał m.in. z The Rolling Stones
• Tomasz Glazik, stały saksofonista zespołu Kult
• Mikołaj Trzaska
• Mel Collins, nagrywał m.in. z King Crimson, Camel, Dire Straits.
• Dick Parry, nagrywał z zespołem Pink Floyd