LIMSwiki

Gimnazjum (łac. gymnasium z gr. gymnásion, „miejsce służące gimnastyce”) – typ szkoły występujący w systemach edukacji niektórych państw świata.

Współcześnie, począwszy od czasów renesansu gimnazja to różnego typu szkoły średnie, ogólnokształcące i zawodowe, między innymi w Austrii, Niemczech, Danii, Szwecji, Norwegii. W Polsce gimnazja pojawiły się po reformie w latach trzydziestych XX wieku i funkcjonowały do roku 1948 oraz w latach 1999–2019 jako etap w procesie kształcenia pomiędzy szkołą podstawową i szkołą ponadpodstawową. Słownik języka polskiego wydawnictwa PWN definiuje gimnazjum jako szkołę ponadpodstawową przygotowującą uczniów do nauki w liceum lub szkole zawodowej^[1]. Na przestrzeni wieków gimnazja kształciły w zasadzie tylko młodzież męską. Gimnazja dla dziewcząt powstały w XIX wieku.

W różnych krajach szkoła określana jako gimnazjum zajmuje różne miejsce w procesie kształcenia, na przykład w Niemczech gimnazjum oznacza szkołę średnią ośmioletnią lub dziewięcioletnią. Po jej ukończeniu jest możliwe podjęcie studiów wyższych przy spełnieniu dodatkowych warunków.

W Polsce gimnazjum miało mniejszą rangę i – w latach 1999–2019 – kształciło młodzież w wieku 13–16 lat. Dopiero jego ukończenie dawało możliwość podjęcia nauki w liceum, technikum lub zasadniczej szkole zawodowej. Ostatnie roczniki klas w latach szkolnych 2017/2018 oraz 2018/2019 były nazywane „oddziałami gimnazjalnymi”.

W starożytnej Grecji gimnazjon był najczęściej rodzajem parku wraz z budynkiem przeznaczonym do uprawiania ćwiczeń fizycznych. Z czasem stał się miejscem organizowania spotkań towarzyskich i prowadzenia dysput filozoficznych i naukowych^[2]. Od czasów Nerona instytucja tego rodzaju funkcjonowała także w starożytnym Rzymie.

W epoce renesansu mianem gimnazjum zaczęto określać różnego rodzaju szkoły średnie, kształcące uczniów z nauk bardziej zaawansowanych niż znajomość abecadła i rachunków. Celem kształcenia był harmonijny rozwój zdolności ucznia w oparciu o spuściznę kulturową antyku poprzez studiowanie tekstów starożytnych w języku oryginału: łacina, greka, język hebrajski.

W 1538 Johannes Sturm, niemiecki humanista, pedagog i polemista kalwiński, założył gimnazjum humanistyczne w Strasburgu, na którym wzorowano się jeszcze w XIX w. Program nauczania w gimnazjum obejmował przede wszystkim języki klasyczne (łacina i greka) i lekturę dzieł starożytnych, a nawet język hebrajski oraz retorykę.

W XIX wieku i pierwszej połowie XX wieku celem kształcenia w gimnazjum było przygotowanie kandydatów do służby państwowej i korpusu oficerskiego. Kładziono nacisk na wygląd, ubiór i zachowanie się uczniów zgodne z rygorystycznie przestrzeganymi kanonami. Jednym z ważniejszych zabiegów policyjno-pedagogicznych był przymus noszenia mundurów (wraz z obowiązkową charakterystyczną czapką) przez uczniów, a częściowo i nauczycieli. W ten sposób w miejscach publicznych uczeń wyróżniał się z otoczenia i łatwo można było rozpoznać, do jakiej szkoły (a czasem nawet klasy) uczęszczał. Przedstawiła to m.in. powieść Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego.

Na początku XIX wieku w Prusach utworzono nowy typ gimnazjum, określany jako gimnazjum klasyczne z przewagą języków obcych, zwłaszcza łaciny i greki. W Europie stało się ono wzorem elitarnej, ogólnokształcącej szkoły średniej (męskiej), przeważnie państwowej. Wtedy to ugruntował się system klasowo-lekcyjny, praktykowany do czasów obecnych. Pod koniec XIX wieku zaczęto nazywać gimnazjami także szkoły realne, a następnie nawet zawodowe.

W 1519 roku biskup Jan Lubrański założył w Poznaniu szkołę humanistyczną zwaną Akademią Lubrańskiego lub Kolegium Lubrańskiego, z kursami akademickimi, zorganizowaną na wzór uniwersytetu. Istniała ona do roku 1780. Nie było to jednak gimnazjum w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż od uniwersytetu szkoła ta różniła się jedynie brakiem prawa do nadawania tytułów naukowych. Na obszarze współczesnej Polski powstały podobne do stworzonych w 1538 przez Johannesa Sturma w Strasburgu gimnazja, między innymi:

• XIII w., Gimnazjum Mariackie w Szczecinie
• 1558 r., Gimnazjum Akademickie w Gdańsku
• 1568 r., w Toruniu jako 6-klasowa luterańska szkoła średnia (schola particularis), 1594 r. rozszerzona do 12–13 lat nauki działała jako Toruńskie Gimnazjum Akademickie do roku 1793.

Na ziemiach polskich w XIX wieku państwa zaborcze (Rosja, Prusy oraz Austria) zakładały również gimnazja klasyczne z językiem nauczania odpowiednio rosyjskim albo niemieckim.

W dwudziestoleciu międzywojennym w systemie oświaty funkcjonowały ośmioklasowe gimnazja, do których uczęszczali uczniowie w wieku od 10 do 18 lat. Ustawa Sejmu II RP z 1932 roku wprowadzała w ramach reformy jędrzejewiczowskiej od 1 lipca 1932 roku nową strukturę systemu oświaty^[3]. Zniosła ona dwie pierwsze klasy dotychczasowego gimnazjum, klasy od III do VI stały się klasami nowego czteroklasowego gimnazjum, a klasy VII i VIII klasami dwuletniego liceum ogólnokształcącego. Warunkiem przyjęcia do klasy pierwszej czteroletniego gimnazjum było ukończenie 12. roku życia oraz wykazanie się wykształceniem objętym programem sześciu klas szkoły powszechnej trzeciego stopnia. Nauka w gimnazjum kończyła się świadectwem ukończenia gimnazjum nazywanym potocznie małą maturą. Funkcjonowanie gimnazjów zostało przerwane przez II wojnę światową. Gimnazja zostały zniesione w 1948 roku.

Gimnazja w polskim systemie oświaty pojawiły się ponownie 1 września 1999 roku^[4]. Wprowadziła je ustawa z 1998 roku o zmianie ustawy o systemie oświaty^[5] w ramach reformy systemu oświaty autorstwa ówczesnego ministra edukacji narodowej Mirosława Handkego^[6][7] będącej częścią programu czterech reform opracowanego i wdrażanego przez rząd Jerzego Buzka^[4]. Od tego roku gimnazjum było drugim, obowiązkowym poziomem kształcenia w Polsce. Uczęszczała do niego młodzież w wieku 13–16 lat, która ukończyła sześcioletnią szkołę podstawową. Pierwszym rocznikiem, który chodził do gimnazjum, był rocznik 1986, natomiast ostatnim rocznik 2003.

Nauka w gimnazjum trwała 3 lata i kończyła się ogólnopolskim egzaminem, od którego wyników w dużej mierze zależał wybór kolejnej szkoły. Pozytywne oceny opierane były na wynikach badania wykonanego przez PISA^[8], wg którego wyniki uczniów opuszczających polskie gimnazja były we wszystkich zakresach wyższe od średniej krajów OECD^[9]. Krytycy funkcjonowania wprowadzonych w 1999 roku gimnazjów zarzucali wzrost agresji wśród uczniów i pojawienie się najbardziej agresywnych zachowań wśród młodzieży w wyniku ich powstania^[4].

 Zobacz więcej w artykule System oświaty w Polsce, w sekcji Reformy w III RP.

Od 2009 do 2019 roku^[10] w szkolnym planie nauczania gimnazjum występowały następujące zajęcia edukacyjne:

• język polski (450 godzin, czyli średnio 14 godzin w trzyletnim cyklu nauczania)
• języki obce nowożytne (450 godzin, czyli średnio 14 godzin w cyklu kształcenia, podzielone dowolnie między dwa języki, z których jednym powinien być angielski)
• muzyka (30 godzin, czyli średnio 1 godzina w trzyletnim cyklu nauczania)
• plastyka (30 godzin, czyli średnio 1 godzina w trzyletnim cyklu nauczania)
• historia (190 godzin, czyli średnio 6 godzin w trzyletnim cyklu nauczania)
• wiedza o społeczeństwie (65 godzin, czyli średnio 2 godziny w trzyletnim cyklu nauczania)
• geografia (130 godzin, czyli średnio 4 godziny zajęć w trzyletnim cyklu nauczania)
• biologia (130 godzin, czyli średnio 4 godziny zajęć w trzyletnim cyklu nauczania)
• chemia (130 godzin, czyli średnio 4 godziny zajęć w trzyletnim cyklu nauczania)
• fizyka (130 godzin, czyli średnio 4 godziny zajęć w trzyletnim cyklu nauczania)
• matematyka (385 godzin, czyli średnio 12 godzin w trzyletnim cyklu nauczania)
• informatyka (65 godzin, czyli średnio 2 godziny w trzyletnim cyklu nauczania)
• wychowanie fizyczne (385 godzin, czyli średnio 12 godzin w trzyletnim cyklu nauczania, z czego nie więcej niż połowa godzin może być realizowana w formie fakultetów)
• edukacja dla bezpieczeństwa (30 godzin, czyli średnio 1 godzina w trzyletnim cyklu nauczania)
• zajęcia artystyczne (przedmiot uzupełniający) (65 godzin, czyli średnio 2 godziny w trzyletnim cyklu nauczania; przedmiot realizowany w formie fakultetów)
• zajęcia techniczne (przedmiot uzupełniający) (65 godzin, czyli średnio 2 godziny w trzyletnim cyklu nauczania; przedmiot realizowany w formie fakultetów).

Odrębne rozporządzenia wyszczególniały inne zajęcia edukacyjne, nieobowiązkowe dla wszystkich uczniów, takie jak:

• religia lub etyka – przedmiot, realizowany we wszystkich klasach w wymiarze 190 godzin, czyli średnio 6 godzin w trzyletnim cyklu nauczania. Decyzja o uczęszczaniu na zajęcia uzależniona była od woli rodziców bądź samych uczniów, jeśli uzyskali oni pełnoletniość (uczeń mógł uczęszczać także na oba przedmioty albo żaden z nich)^[11],
• zajęcia języka mniejszości narodowej lub etnicznej, zajęcia języka regionalnego i nauka własnej historii i kultury.

Ukończenie gimnazjum wiązało się z przystąpieniem do egzaminu gimnazjalnego, bez względu na uzyskany wynik, a od 2010 także projektu edukacyjnego. Drugim warunkiem koniecznym było uzyskanie świadectwa ukończenia szkoły.

W gimnazjum występowały dwa typy świadectw szkolnych: promocyjne (po ukończeniu klas I i II) oraz ukończenia gimnazjum (po klasie III). Świadectwo szkolne w gimnazjum miało wymiar A4 i było drukowane na pomarańczowym giloszu.

W 2016 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej przygotowało projekt ustawy likwidującej gimnazja oraz przywracającej 8-klasową szkołę podstawową^[12], która została uchwalona przez Sejm, przyjęta przez Senat, podpisana przez Prezydenta RP i ogłoszona w Dzienniku Ustaw^[13].

Do 31 marca 2017 roku władze samorządów terytorialnych w Polsce zostały zobligowane do opracowania nowej sieci szkół. Zespoły szkół, w ramach których funkcjonowały 6-letnia szkoła podstawowa i gimnazjum stawały się 8-letnią szkołą podstawową, natomiast samodzielnie działające gimnazja mogły zostać przekształcone w nową szkołę podstawową lub średnią, bądź włączone do nowopowstałych typów szkół^[14].

Na gruncie przyjętych przepisów proces likwidacji gimnazjów rozpoczął się od roku szkolnego 2017/2018. Zaprzestano wówczas przyjmowania nowych roczników, natomiast uczniowie, którzy ukończyli w roku szkolnym 2016/2017 klasę VI szkoły podstawowej stali się uczniami VII klasy szkoły podstawowej. W roku szkolnym 2018/2019 ostatni rocznik uczniów klas III ukończył gimnazjum, kończąc tym samym proces wygaszania gimnazjów. Ostatecznie gimnazja uległy likwidacji 31 sierpnia 2019 roku.

Kształcenie w gimnazjum różni się zależnie od systemu oświaty danego państwa.

• w Polsce:
  • gimnazjum (ogólnodostępne)
  • gimnazjum prywatne
  • gimnazjum integracyjne – szkoła z oddziałami liczącymi od 15 do 20 uczniów, w których uczyło się od 3 do 5 uczniów niepełnosprawnych (np., niedosłyszących, niepełnosprawnych ruchowo, upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim)
  • gimnazjum specjalne – szkoła, w której uczyli się uczniowie niepełnosprawni
  • gimnazjum akademickie – szkoły dla uczniów uzdolnionych (np. w Toruniu, Olsztynie)
  • gimnazjum dwujęzyczne – szkoły, w których część zajęć była prowadzona w nowożytnym języku obcym
  • gimnazjum zawodowe
  • gimnazjum dla dorosłych
• w innych krajach:
  • gimnazjum humanistyczne ukierunkowane na języki starożytne (łacina, greka) albo z przewagą języków nowożytnych
  • matematyczno-przyrodnicze, czasami łączone z profilem językowym nowożytnym
  • muzyczne
  • techniczne
  • sportowe
  • artystyczne.

W wielu gimnazjach wprowadzano zwiększoną liczbę godzin w tygodniu z danych przedmiotów zgodnie z zainteresowaniami uczniów, tworząc np. oddziały informatyczno-matematyczne – dodatkowe godziny z informatyki oraz matematyki, oddziały językowe – dodatkowe godziny z języka obcego lub dodatkowy język obcy.