LIMSwiki

La civilizacion maia foguèt una civilizacion precolombiana de Mesoamerica que se formèt au milleni I avC e dispareguèt a la fin dau sègle XVII. En causa de sei conoissenças avançadas en escritura, en art, en arquitectura, en agricultura, en matematicas e en astronomia, fa partida dei civilizacions mesoamericanas pus estudiadas.

Èra situada sus lei territòris dau sud de Mexic, especialament la peninsula de Yucatan, de Belize, de Guatemala, de Honduras e dau Salvador. Seis originas preïstòricas se situan entre lo milleni VII avC e lo milleni III avC amb la sedentarizacion de populacions de caçaires culheires. A partir dau milleni II avC, la societat maia venguèt pus complèxa amb l'aparicion de classas socialas diferenciadas. Entre 1000 e 400 avC, la division sociala se desvolopèt e de ciutats-estats comencèron de s'organizar. Lei principalas foguèron Copan, Tikal e Palenque. Conoguèron son apogèu entre lei sègles VI e IX apC mai deguèron faciar una crisi que sei causas son desconegudas. A la fin d'aqueu periòde, aquò entraïnèt l'abandon de la màger part dei centres urbans.

Après lo sègle IX, certanei ciutats-estats contunièron de se desvolopar mai lo declin de la civilizacion maia contunièt. Ansin, la màger part dei sites importants èra abandonada quand lei conquistadors espanhòus arribèron dins la region au sègle XVI. Espanha ne'n comencèt la conquista après la casuda de l'Empèri Astèc en 1521. Pasmens, maugrat una superiotat tecnologica importanta, se turtèron a una resisténcia acarnada après una premiera campanha aisada còntra lei Maias de Guatemala. Quatre guèrras foguèron necessàrias per rompre aquela resisténcia e lo darrier estat maia independent capitulèt solament en 1697 après doas guèrras suplementàrias.

La data precisa d'aparicion de la civilizacion maia – e, indirèctament, lo començament dau periòde preclassic – es encara l'objècte de debats entre istorians car la transicion entre populacions preïstoricas e maias es mau coneguda. Lo site maia pus ancian qu'es conegut a l'ora d'ara es Cuello que data de 2 600 avC.

Dins lo corrent dei sègles seguents, d'autrei regions conoguèron un procès progressiu d'urbanizacion. En Sonusco, de vilatges apareguèron vèrs 1 800 avC. Leis abitants i avián lo mestritge de l'agricultura e de la terralha. Dins lei tèrras bassas, la premiera vila vertadiera coneguda es Nakbe onte d'infrastructuras importantas foguèron bastidas vèrs 750 avC. De mai, d'elements permèton de pensar la preséncia de densitats de populacion fòrça importantas dins aquela region durant lo meteis periòde. Per exemple, la ciutat d'El Mirador i agantèt una superficia d'aperaquí 16 km²^[1]. Dins lei tèrras autas e la region pacifica, l'emergéncia de vilas foguèt pus lenta mai èra realizada en 400 avC a l'entorn de Kaminaljuyu dins lo premier cas^[2] e de Takalik Abaj e Chocolá dins lo segond^[3].

Lo periòde preclassic s'acabèt dins lo corrent dau sègle I apC. Per de rasons desconegudas^[4], lei vilas foguèron abandonadas e la civilizacion maia conoguèt una crisi grèva que durèt fins au sègle III apC.

Lo periòde classic (sègle III-IX) de la civilizacion maia correspònd a una epòca importanta d'urbanizacion e de construccions. La màger part dei vestigis e deis inscripcions maias coneguts a l'ora d'ara data d'aquelei sègles. Sa caracteristica principala foguèt la dominacion dau modèl de la ciutat-estat dirigida per un rèi ò una aristocracia guerriera. Un autre aspècte major dau periòde foguèt la demografia importanta dei regions maias amb plusors aglomeracions de 50 000 e 120 000 abitants liadas entre elei per de rets relativament dens de rotas.

L'istòria dei Maias classics es relativament ben coneguda gràcias ais estèlas gravadas durant aqueu periòde. Comencèt amb una influéncia marcada de l'ensemble dei regions maias per a civilizacion de Teotihuacan (situada dins la vau de Mexic). D'efèct, en despiech de la distància, Teotihuacan capitèt de reversar lo rèi de la ciutat de Tikal e d'i installar una dinastia favorabla a seis interès. Aquò permetèt a Tikal d'obtenir un important sostèn e de venir la principala poissança maia dins lei tèrras bassas. Pasmens, se turtèt a la resisténcia de Calakmul e lei doas ciutats desvolopèron d'importanteis alianças e se liurèron mai d'una guèrra^[5].

Dins lo sud-èst, la poissança principala èra Copán que sei senhors, eissits d'una dinastia fondada en 426, establiguèron de liames fòrts ambé Petén – una autra cituat-estat maia importanta – Tikal e Teotihuacan^[6]. Agantèt son apogèu durant lo rèine de Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil (695-738). Pasmens, la captura e l'execucion d'aqueu darrier per son vassau, K'ak' Tiliw Chan Yopaat de Quiriguá, marquèt son declin de la ciutat^[7]. Enfin, dins leis autrei regions, lei ciutats de remarca foguèron Palenque^[8] e Yaxchilan en Usumacinta, Kaminaljuyu dins lei tèrras autas e Coba dins lo nòrd de Yucatan.

La civilizacion maia classica conoguèt una grèva crisi dins lo corrent dau sègle IX qu'entraïnèt son afondrament politic e l'abandon de la màger part dei ciutats. Sei causas son totjorn pas clarament identificadas mai plusors elements, sovent liats entre elei, son generalament avançats coma una demenicion de la produccion agricòla, una populacion tròp importanta a respècte dei ressorsas disponiblas e lei consequéncias dei guèrras quasi permanentas entre vilas^[9]. Aquela crisi foguèt pasmens pas unifòrma e lei ciutats dau nòrd de Yucatan, coma Chichén Itzá e Uxmal, foguèron pas abandonadas e venguèron de centres poderós durant aqueu periòde.

En revènge, dins lo sud, leis inscripcions venguèron pus raras e mens precisas e lei construccions novèlas de monuments demeniguèron avans de s'arrestar. En particular, dins lo baçin de Petén, lei ciutats pus poderosas, coma Tikal e Calakmul, foguèron totalament abandonadas en 50 a 100 ans e lei rets marchands contornejèron d'ara endavant l'endrech.

Lo periòde post-classic durèt dau sègle X au sègle XV. Maugrat son declin, la civilizacion maia se redreiçèt dins lei tèrras bassas dau nòrd de Yucatan, onte de vilas novèlas se formèron, e dins quauqueis endrechs isolats dei tèrras autas dau sud. De migracions toltècas, qu'influencièron fòrça lei Maias post-classics, sostenguèron probablament aquela renaissença. Pasmens, la populacion demorèt d'ara endavant concentrada a l'entorn dei fònts e lei tèrras abandonadas foguèron pas tornadas poblar.

Ansin, dau sègle X au començament dau sègle XVI, lei ciutats pus importantas foguèron Chichén Itzá (sègles X a XII^[10]) e Mayapan (sègles XIII a XV^[11]). Se fau egalament nòtar la preséncia, dins lo sud, de Q'umarkaj qu'èra la capitala dei K'iche^[12]. De mai, durant aqueu periòde, la civilizacion maia foguèt influenciada per de migracions toltècas a l'origina de plusors dinastias localas.

Dins aquò, lei crisis contunièron e lei vilas importantas foguèron a cha pauc abandonadas. Aqueleis episòdis semblan fòrça similars a la crisi finala dau periòde classic mai an una escala pus reducha. En particular, Mayapan foguèt abandonada en 1448 en causa de problemas politics, environamentaus e sociaus. Aquò marquèt la disparacion de la darriera granda vila maia e entraïnèt una guèrra violenta e generalizada per l'egemonia entre leis estats subrevivents. Dins lo sud, lei K'iche foguèron atacats per lei Kaqchikel que venguèron pauc a pauc la principala poissança maia^[13].

Au contrari de l'Empèri Astèc, la conquista dei territòris maias per leis Espanhòus foguèt lònga e malaisada. Comencèt en 1521, après la casuda de Tenochtitlan, quand Hernán Cortés mandèt una armada dirigida per Pedro de Alvarado en direccion de Guatemala. Aquela fòrça enregistrèt de succès importants amb la presa de Q'umarkaj (1524) e la somission dei Kaqchikel (1525). En revènge, lei ciutats maias dau nòrd resistiguèron d'un biais acarnat e enregistrèron mai d'una victòria. Ansin, foguèron pas vencudas avans 1546^[14]. Enfin, lo baçin de Petén, vengut una region fòrça isolada, poguèt aprofichar sei junglas per mantenir son independéncia fins a la presa de Tayasal en 1697^[15].

Se la conquista de Yucatan e dau bacin de Petén entraïnèt la disparicion de la civilizacion maia urbana e d'una partida importanta de sa cultura, plusors vilatges demorèron isolats deis autoritats colonialas. Aquò permetèt lo mantenement de la cultura e dei conoissenças maias, compres dins lo domeni religiós (maugrat leis esfòrç dei missionaris catolics). Ansin, lo calendier rituau de 260 jorns demorèt en usatge e, uei, aperaquí un milion de locutors de lengas maias vivon totjorn en Yucatan^[16].

Au contrari deis Astècs e deis Incas, la zòna culturala maia foguèt jamai politicament unificada. En plaça, i aguèt una multitud de ciutats-estats qu'èran pas totjorn organizadas de la meteissa maniera. Pasmens, d'un biais generau, dins lei vilas majoras, lo rèi èra lo centre dau poder coma cap de l'armada, de l'administracion, de l'economia, de la justícia e de la religion^[17]. La justificacion d'un tal poder èra de natura religiosa e de rites religiós frequents permetián de lo renfòrçar publicament^[18].

Entre elei, lei ciutats pus poderosas èran liadas per un ret complèx d'alianças destinadas a protegir seis interès sociaus e economics^[19]. Lei relacions entre lei vilas principalas e lei ciutats segondàrias èran de tipe feodau. Lei caps d'aquelei vilas podián de còps èsser chausits per lo rèi, siá au sen de sa familha siá entre sei fidèus. Segon leis endrechs, la natura dau poder d'aquelei vassaus sembla variar d'un estatut de sobeiran de drech divin – similar ai caps dei vilas majoras – a aqueu de governador militar.

Coma leis autrei pòbles mesoamericans, lei Maias èran politeïstas e avián un panteon fòrça ric. De mai, lo subrenaturau aviá un ròtle important dins la vida quotidiana de cada abitant e totei leis aspèctes de la societat e de la natura èran divinizats^[20]. Pasmens, en causa dei destruccions entraïnadas per la conquista, la religion maia es mau coneguda.

Segon lei descubèrtas arqueologicas e istoricas, èra dirigida per un clergat poderós que formava un grop reduch eissit de l'elèit. Menava de rites complèxs, compres de sacrificis umans, e fòrça codificats. De mai, èran en carga dei mesuras astronomicas que permetián de mantenir lei calendiers. Existiá pereu de chamans qu'èran utilizats per la populacion per establir de liames dirècts amb lei divinitats gràcias a de rites basadas sus la consumacion de plantas allucinogènas^[21]. Enfin, i aviá una gròssa importància donada a un culte dei mòrts ò deis ancians que permetiá d'afichar l'estatut de la familha^[22].

La cosmogonia associada ai crèires maias èra fòrça estructurada. Lo mond i èra devesit entre un paradís de 13 nivèus, un mond sosterrenh de 9 nivèus e un endrech intermediari que correspondiá au plan d'existéncia dei mortaus. Cada nivèu aviá quatre ponchs cardinaus, identificats amb un color, qu'èran associats ai divinitats principalas. Fòrça nombrós, lei dieus presentavan, en mai d'aquò, d'aspèctes diferents segon lei nivèus e l'ora de la jornada^[23] . Lei pus importants èran :

• Itzamna, dieu dau cèu, de la nuech e dau jorn.
• Kinich Ahau, dieu dau Soleu.
• Chaac, dieu de la plueja e dau tròn.
• Bolon Dzacab, dieu de la mòrt violenta.
• Ek Chuah, dieu dei marchands e de la prosperitat.
• Ixchel, dieu dei vengudas deis aigas, de la Tèrra, de la Luna e dei chavanas.

L'organizacion economica dei Maias es mau coneguda car lei tèxtes ancians ne'n parlan pas. Leis Espanhòus s'interessèron tanben gaire au subjècte e sei rareis observacions son estacadas a un periòde de declin avançat de la civilizacion maia. Pasmens, l'arqueologia an permés de trobar plusors indicis mostrant una activitat economica intensa^[24].

L'agricultura, lo norrigatge (sustot lo can e lo dindon), la caça (cèrvi, pecari, tapir, monina, aucèu...) e la pesca n'èran la basa. Se lei metòdes agricòlas èran avançats (brutladís complèx, bancaus...), lei païsans maias aviá ges d'otís de metau.

De cambis comerciaus importants avián luòc entre ciutats, compres amb de vilas situats dins d'autrei regions de Mesoamerica^[25][26]. Lo transpòrt èra realizat per d'òmes (sur lei rotas) ò per de naviris leugiers (sus lei cors d'aiga). La ròda èra probablament coneguda mai foguèt pas utilizada per lo transpòrt. De favas de cacau e de campanetas de coire èran utilizadas coma moneda. Lei bens principaus qu'èran cambiats èran de metaus preciós (aur, argent e coire), de cacau, de plumas de quetzal, de gemas (sustot lo jade), de terralhas, de mòbles e divèrseis objèctes de luxe.

Per norrir una populacion importanta, lei Maias deguèron desvolopar divèrsei metòdes agricòlas destinadas a maximizar sa produccion. L'usatge dau brutladís n'èra la basa. Per aquò, lei païsans cremavan lei brossalhas d'una parcèla mai i laissavan en plaça leis aubres. Après quauqueis ans d'utilizacion, l'endrech èra laissat en garach e leis aubres n'acceleravan la regeneracion.

Lei brutladís foncionavan ben dins lei regions volcanicas e drudas dei Tèrras Autas. Pasmens, dins lei Tèrras Bassas, la fertilitat èra febla e d'autrei tecnicas foguèron necessàrias. Ansin, lei Maias bastiguèron de bancaus per aparar lei tenements còntra l'erosion e de camps subreauçats dins lei regions palunósas^[27]. De rets d'aigatge permetián de provesir l'aiga necessària^[28]. De mai, la fanja que blocava lei canaus èra utilizada per remplaçar la tèrra perduda dins lei bancaus ò contuniar de subreauçar lei montets.

Lei culturas maias principalas èran lo gròs blat, lo faiòu e la cocorda^[29]. Aqueleis aliments permèton d'aver un regime alimentari quasi equilibrat que necessita pauc de complements carnats. Aquò permetiá de limitar l'importància de la caça (practica dins la jungla) e de la pesca (practicada dins lei canaus d'aigatge).

Installats dins una region rica de mineraus fòrça variats gràcias au volcanisme e a una gròssa diversitat d'argiela, lei Maias desvolopèron un mestritge de remarca de la fabricacion de terralhas. Cinc periòdes principaus de produccion son generalament identificadas per leis arqueològs. Durant lo Preclassic (fins 250 avC) e lo Preclassic Tardiu (250 avC - 250 apC), lei terralhas an unicament una foncion utilitària e una forma de cocorda destinada au transpòrt d'aiga ò de manjar. Aquela forma particulara indica probable l'utilizacion anteriora de cocordas cavadas coma recipient. L'ornamentacion d'aquelei terralhas èra simpla (emprentas de calhau, gravaduras simplas...). Pasmens, vèrs la fin dau Preclassic Tardiu, comencèron d'aparéisser de formas pus complèxs coma de terralhas tetrapòdas de color roja.

Durant lo Classic Aut (250-550), la cultura de Teotihuacan agantèt lei país maias. La policromia apareguèt e lei tecnicas de fabricacion venguèron omogenèas dins tot l'ensems maia – au contrari dei dos periòdes precedents. Certanei terralhas, especialament aquelei ambé plusors colors, venguèron de bens de luxe reservats a l'elèit. Aquela tendància contunièt durant lo periòde seguent (dich Classic) que veguèt tanben una diversificacion dei formas e l'aparicion de scenas figurativas.

Enfin, après la fin de l'èra classica, apareguèron de terralhas en partida inspiradas per lei Toltècs amb una color arange (975-1200) puei roja (1200-1540). L'art maia de la terralha dispareguèt après la conquista espanhòla.

Utilizada dau sègle III avC au sègle XVII apC, l'escritura maia èra formada de glifs que representavan de mots ò de sillabas^[30]. Una sillaba podiá èsser escricha de plusors manieras diferentas e un mot podiá ansin aver plusors representacions : un glif « ideografic », de glifs sillabics ò una combinason de glifs ideografics e sillabics. Una classa d'escribas, que fasiá partida de l'elèit de la societat, aviá lo mestritge d'aqueu sistèma – relativament complèx – e sa comprenença per lo rèsta de la populacion es desconeguda. Pasmens, permetèt la creacion d'una literatura rica, largament destrucha per leis Espanhòus.

En despiech dei destruccions de la conquista coloniala, plusors tèxtes maias an subreviscut, especialament gràcias ais estelas gravadas per celebrar d'eveniments importants. De mai, lo monge Diego de Landa (1529-1579), qu'aviá assaiat d'anientar lei vestigis de la civilizacion maia, aviá paradoxalament laissat una mena de sillabari. Son utilizacion foguèt malaisada e la traduccion de l'escritura maia avancèt pas fins ai trabalhs dau Sovietic Yuri Knorozov (1922-1999)^[31]. Aqueu darrier descubirguèt la natura sillabica dei glifs. Puei, l'Estatsunidenc David Stuart (nascut en 1965) descurbiguèt la natura ideografic de certanei glifs^[32]. Amb aperaquí 800 glifs identificats a l'ora d'ara, aquò a permés de tradurre 80% dei tèxtes maias coneguts.

Per de rasons probablament religiosas, lei Maias desvolopèron l'estudi dei matematicas e de l'astronomia amb de resultats relativament impressionants en comparason dau nivèu tecnologic feble de sa civilizacion. Per aquò, utilizèron lo sistèma de basa 20 qu'existiá en Mesoamerica^[33]. Dotat d'un element zèro^[34], aqueu sistèma matematic foguèt conjugat amb de representacions graficas per permetre lo manejament de chifras importants, compres de calculs a l'infinit^[33].

Leis aplicacions pus conegudas d'aquelei conoissenças son astronomicas. En particular, permetèron de mesuras fòrça precisas dei posicions deis astres. Per exemple, lei Maias avián estimat la durada d'un an a 365,2420 jorns còntra 365,2422 per leis astronòms modèrnes (e 365,2425 per lo calendier gregorian). De mai, èran capables d'estudiar e de preveire lo movement de la Luna e dei planetas^[35].

Lei Maias utilizavan plusors calendiers basats sus sei calculs astronomics. Lei dos principaus èran lo tzolk'in e lo haab. Lo premier èra utilizat per de questions religiosas e èra fach de combinasons de 20 jorns e 13 chifras^[36]. Lo segond èra un calendier civiu de 365 jorns devesits en 18 mes de 20 jorns completats per 5 jorns addicionaus^[37].

Pasmens, lo tzolk'in e lo haab permetián pas de datar corrèctament un eveniment car seis ans èran pas numerotats. Per aquò, lei Maias desvolopèron lo còmpte lòng que permetiá d'establir un liame entre lei dos calendiers e d'i posicionar una data istorica. De còps, èra completat per de donadas eissidas de l'observacion dei movements de la Luna.

En mai d'aquò, lei Maias avián d'autrei metòdes per mesurar lo temps. En particular, podián utilizar lei cicles solars (equinocis e solsticis) e lei cicles de Vènus. D'efiech, lei movements d'aquela planeta èran sovent associats amb lo mau.

L'arquitectura maia èra inspirada per l'arquitectura mesoamericana e per lei concepcions maias de l'Univèrs. En particular, lei ciutats respectan l'imatge maia dau cosmòs, çò que permetèt ai sobeirans d'afiermar sa legitimitat divina durant lei rites e lei ceremònias religiosas. Sei principis generaus son l'existéncia d'un còr urban format d'un centre ceremoniau, reservat a l'elèit, enviroutat dei quartiers irregulars restats per lo pòble^[38].

Lei centres ceremoniaus èran bastits segon d'estiles monumentaus. Seis infrastructuras son pas totjorn aisadas d'identificar en despiech de vestigis sovent importants. Pasmens, entre lei construccions pus frequentas, l'òm pòu citar :

• lei plataformas qu'èran utilizadas per realizar certanei ceremònias ò coma fondacion per d'autrei bastiments.
• lei palais, sovent fòrça decorats, que semblan sovent a d'acropòlis. Pasmens, aqueu ròtle de fortificacion es pas clar. En revènge, lei palais èran sovent utilizats coma necropòli per l'aristocracia.
• lei « grops E » es una estructura complèxa que se tròba dins lei regions meridionalas e centralas. Son fachs d'una piramida e d'una plataforma. Sa foncion precisa es desconeguda mai l'ipotèsi principala imagina un ròtle d'observatòri astronomic.
• lei « grops triadics » son formats d'un bastiment principau, de dos annèxas lateralas e d'una plataforma. Caracteristica dau Preclassic Tardiu, son ròtle es desconegut.
• lei piramidas amb un temple a sa cima. Reservadas ai dieus pus importants, aquelei construccions devián aver una geometria fòrça precisa per respectar la cosmologia maia. Ansin, certanei piramidas, especialament aquelei dedicadas a Kukulkan, èran probable utilizadas coma observatòris astronomics.
• lei jòcs de bala.

En causa de l'istòria lònga dei Maias e dei particularismes regionaus marcats, l'arquitectura maia presenta d'estiles diferents segon leis epòcas e leis endrechs. Lei materiaus utilizats èran generalament la fusta e la pèira^[39]. Pasmens, dins certanei regions, coma Comalcalco, leis abitants utilizèron tanben de bricas d'argiela (benlèu en causa de la manca de pèira^[40]). L'abséncia d'otís de fèrre e de mejans de transpòrt animaus èra gaire un problema car lei materiaus de construccion èran fòrça comuns, especialament lo calcari^[41].

Leis ostaus de la populacion generala èran fachs de materiaus passadís coma de ramèus trenats cubèrts d'argiela. La teulissa èra realizada amb de fuelhas de pauma. De clujadas podián tanben èsser utilizadas. Aqueu tipe d'ostau existís totjorn en Yucatan.

• 
  Reconstitucion dau palais de Palenque.
• 
  « Grop E » d'Uaxactun
• 
  Temple de Palenque situat a la cima d'una piramida.
• 
  El Castillo, piramida de Chichen Itza.
• 
  Jòc de bala de Chichen Itza.

L'escultura maia, probablament eissida de l'escultura olmèca, èra un art major. Apareguda tre lo Periòde Preclassic, donèt naissença a divèrsei tipes d'objèctes :

• leis estelas son de blòts de ròca escultats e gravats, sovent acompanhadas per d'autars. Principalament bastidas a l'iniciativa dei sobeirans dau Periòde Classic, èran destinadas a celebrar d'eveniments importants. Illustran lo mestritge dei detalhs e de l'observacion dau còrs uman deis artistas maias.
• lei lindaus, lei panèus e lei tauletas plaçats sus lei pòrtas, lei muralhas e lei costats dei plataformas. Permetián sovent la realizacion de bas-relèus depintant de scenas amb plusors personatges. Per exemple, es lo cas en Palenque, amb plusors tauletas depintant un palais ò d'esclaus.
• leis escaliers monumentaus qu'èran generalament cubèrts de motius ieroglifics, de tèxtes e de scenas (jòc de bala... etc.).
• d'autars, rebons ò rectangulars, qu'èran fòrça ornats. I aviá pereu d'esculturas zoomòrfas que tenián una foncion similara.

• 
  Estelas de Copán.
• 
  Estelas autar de Takalik Abaj.
• 
  Estela de Calakmul.
• 
  Panèu escultat en Cancuén.
• 
  Escaliers de Chichen Itza.

Lei Maias aprenguèron d'utilizar l'estuc dins lo corrent dau Periòde Preclassic Tardiu. Se'n serviguèron principalament per curbir e protegir sei construccions ò per empegar de panèus de pèira escultada sus una muralha. Pasmens, èran tanben capables de l'adoptar per realizar dirèctament d'esculturas complèxas qu'èran de còps pintadas. Per exemple, foguèt lo cas dins lo temple dau rèi Yax K'uk' Mo' de Copán.

Lei tecnicas de trabalh d'aqueu materiau èran variadas mai, sovent, lei Maias realizavan de serias de panèus qu'èran per la seguida associats per formar una frisa ò un ensems pus complèx. Lo nivèu de detalh agantat per leis artesans trabalhant l'estuc, quasi identic an aqueu deis artistas de l'Empèri Roman, demorèt inegalat en Mesoamerica.

• 
  Escultura d'estuc sus una muralha.
• 
  Retrach d'estuc d'un sobeiran maia.

L'escultura de la fusta èra probablament fòrça frequenta mai pauc d'exemples an subreviscut a la conquista espanhòla e ais efiechs dau temps^[42]. Pasmens, quauqueis esculturas e lei testimònis dei conquistadors permèton d'identificar un usatge comun, compres dins lei palais e lei temples. En particular, una escultura de fusta descubèrta en Tikal mòstra un rèi amb una figura protectritz. Plusors lintaus de fusta, gravats e ornats, foguèron pereu trobats per leis arqueològs dins aquela ciutat.

En causa de l'umiditat dau clima, la màger part dei pinturas maias es perduda. Pasmens, lei descubèrtas arqueologicas permèton d'afiermar l'importància d'aquel art au sen de l'elèit de la societat^[43]. En particular, lei bastiments importants e leis ensems funeraris èran ornats de pinturas muralas que podián representar de motius geometrics, de scenas de la vida vidanta, de scenas istoricas (sovent accompanhadas de tèxtes) e de scenas mitologicas representant de divinitats.

L'autre aspècte important de la pintura maia qu'es conegut a l'ora d'ara es son utilizacion per la decoracion dei terralhas de luxe qu'èran cambiats per l'aristocracia. D'efiech, aquelei terralhas pòrtan sovent de scenas istoricas ò mitologias, de tèxtes e de motius geometrics realizats amb un suenh extrèm^[44].

• 
  Pintura murala de Bonampak.
• 
  Pintura murala de San Bartolo.
• 
  Codèx pintat sus una terralha.
• 
  Terralha pintada representant una scena amb un tèxte.

La musica maia es coneguda gràcias a de descripcions realizadas per d'Espanhòus e a de tèxtes datant dau Periòde Classic. Aquò a permés d'identificar mai d'un instrument e de mostrar l'importància de la musica au sen de la societat maia. En revènge, la notacion musicala es totalament perduda.

Leis instruments principaus èran lei trompetas, lei maracas e lei tambors. Segon lei pinturas representant de scenas de musica, lei trompetas èran fòrça utilizadas per anonciar l'arribada dau rèi e per comunicar a la caça ò sus lo prat batalhier. Lei maracas èran a l'origina realizats a partir de cocorda mai leis arqueològs an tanben descubèrt de modèls pus avançats qu'èran fachs de terralha. Enfin, lei tambors avián de formas e de concepcions variadas. La màger part èran de fusta mai d'autrei materiaus, coma de coirassas de tortuga, foguèron de còps adoptats. Seis usatges èran nombrós e leis Espanhòus l'observèron coma mejan de comunicacion durant la conquista de Yucatan.

• 
  Pintura representant de musicians.
• 
  Flaüta maia de terralha dau Periòde Classic.

La literatura maia apareguèt vèrs 300 avC e dispareguèt ambé la conquista espanhòla ai sègles XVI e XVII. Es en partida desconeguda car lei conquistadors e lei prèires espanhòus organizèron sa destruccion sistematica. Pasmens, quatre libres e un nombre important d'estelas e de terralhas escrichas subrevisquèron. Aquò permetèt de comprendre l'importància de la literatura maia que foguèt probablament la pus sofisticada de Mesoamerica.

Lei tèxtes coneguts tractan de religion e d'istòria. Depintan lo mond maia ò d'eveniments importants coma la construccion d'un monument ò la victòria d'un rèi còntra un rivau. En revènge, lei tèxtes scientifics e filosofics son perduts^[45].

• 
  Paginas dau Codèx de Paris, un dei quatre libres maias coneguts a l'ora d'ara.
• 
  Codèx de Dresden.
• 
  Tèxte escrich sus una terralha.
• 
  Tèxte escrich sus una estela.

La dança èra fòrça importanta dins tota la societat maia (dei sobeirans ai plebeus^[46]). Lo glif designant la dança foguèt identificat en 1992 e lei tèxtes parlant de dança illustran l'importància dau subjècte. Pasmens, en causa de la destruccion dei libres maias per leis Espanhòus, la màger part d'aquel art es uei perduda.

• (es) Alfredo López Austin e Leonardo López Luján, « La periodización de la historia mesoamericana », dins Arqueología Mexicana, n°12, setembre de 2002, pp. 6-15.
• (en) Susan Toby Evans, « Ancient Mexico & Central America », Thames and Hudson, 2004.
• (en) Matthew G. Looper, To be like Gods, University of Texas Press, 2009.
• (en) Robert J. Sharer, The Ancient Maya, Stanford University Press, 2005.
• (en) Robert J. Sharer e Loa P. Traxler, The Ancient Maya, Stanford University Press, 2006.