LIMSwiki

29 nikel ← tembaga → zink - ↑ Cu ↓ Ag Jadual berkala
Umum
Nama, Simbol, Nombor	tembaga, Cu, 29
Siri kimia	logam peralihan
Kumpulan, Kala, Blok	11, 4, d
Rupa	logam merah jambu
Jisim atom	63.546(3) g/mol
Konfigurasi elektron	[Ar] 3d10 4s1
Bilangan elektron per petala	2, 8, 18, 1
Sifat fizikal
Keadaan	pepejal
Ketumpatan (sekitar suhu bilik)	8.96 g/cm³
Ketumpatan cecair pada takat lebur	8.02 g/cm³
Takat lebur	1357.77 K (1084.62 °C, 1984.32 °F)
Takat didih	2835 K (2562 °C, 4643 °F)
Haba pelakuran	13.26 kJ/mol
Haba pengewapan	300.4 kJ/mol
Muatan haba	(25 °C) 24.440 J/(mol·K)
Tekanan wap P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k pada T/K 1509 1661 1850 2089 2404 2836
Sifat atom
Struktur hablur	kubus berpusat muka
Keadaan pengoksidaan	2, 1 (oksida bes lemah)
Keelektronegatifan	1.90 (skala Pauling)
Tenaga pengionan	pertama: 745.5 kJ/mol
	kedua: 1957.9 kJ/mol
	ketiga: 3555 kJ/mol
Jejari atom	135 pm
Jejari atom (kiraan)	145 pm
Jejari kovalen	138 pm
Jejari Van der Waals	140 pm
Lain-lain
Sifat kemagnetan	diamagnet
Rintangan elektrik	(20 °C) 16.78 nΩ·m
Keberkonduktan haba	(300 K) 401 W/(m·K)
Pengembangan terma	(25 °C) 16.5 µm/(m·K)
Kelajuan bunyi (rod halus)	(suhu bilik) (disepuh lindap) 3810 m/s
Modulus Young	130 GPa
Modulus ricih	48 GPa
Modulus pukal	140 GPa
Nisbah Poisson	0.34
Skala kekerasan Mohs	3.0
Kekerasan Vickers	369 MPa
Kekerasan Brinell	874 MPa
Nombor CAS	7440-50-8
Isotop
iso NA separuh hayat DM DE (MeV) DP 63Cu 69.17% Cu stabil dengan 34 neutron 65Cu 30.83% Cu stabil dengan 36 neutron
Rujukan

Fail:Minneapolis City Hall.JPG

Tembaga (Jawi: ‏تمباݢ‎code: ms is deprecated ‎; daripada Bahasa Sanskrit: ताम्र tāmra melalui bahasa Prakrit^[1]) atau kuprum (Jawi: ‏کوڤروم‎code: ms is deprecated ‎; L.: Cuprum; bahasa Inggeris: Coppercode: en is deprecated ) ialah unsur kimia dalam jadual berkala yang mempunyai simbol Cu dan nombor atom 29. Ia logam mulur yang mempunyai kekonduksian elektrik yang sangat baik, dan digunakan secara meluas sebagai pengalir elektrik, bahan pembinaan, dan sebagai juzuk sesetengah aloi.

Tembaga ialah logam kemerahan, dengan pengalir eletrik dan pengalir haba yang baik (antara semua logam-logam tulen dalam suhu bilik, hanya perak mempunyai kekonduksian elektrik yang lebih tinggi daripadanya). Apabila dioksidakan, tembaga ialah bes lemah. Tembaga memiliki ciri warnanya itu oleh sebab struktur jalurnya, iaitu ia memantulkan cahaya merah dan jingga dan menyerap frekuensi-frekuensi lain dalam spektrum tampak. Bandingkan ciri-ciri optik ini dengan ciri-ciri optik perak, emas dan aluminium.

Tembaga terletak dalam keluarga yang sama seperti perak dan emas dalam jadual berkala, oleh itu ia mempunyai sifat-sifat yang serupa dengan kedua-dua logam itu. Kesemuanya mempunyai kekonduksian elektrik dan haba yang tinggi. Kesemuanya logam yang mudah tertempa. Dalam keadaan cecair, suatu permukaan jelas (apabila tiada cahaya sekitar) logam itu kelihatan agak kehijauan, dan begitu juga dengan emas. Perak tidak memiliki sifat ini, maka ia bukan warna pelengkap untuk warna pijar jingga. Apabila tembaga lebur berada dalam keadaan cahaya terang, kita dapat melihat kilau merah jambunya. Logam lebur tembaga tidak membasahkan permukaan dan mempunyai tegangan permukaan yang sangat kuat dan membentuk titisan hampir sfera apabila dituangkan atas suatu permukaan.

Tembaga tidak larut dalam air (H₂O) dan isopropanol, atau isopropil alkohol.

Terdapatnya dua isotop stabil, ⁶³Cu dan ⁶⁵Cu, dan berpuluhan jenis radioisotop. Kebanyakan radioisotop-radioisotop ini mempunyai separuh hayat pada tertib minit atau kurang daripada itu; dan yang mempunyai hayat terpanjang, ⁶⁴Cu, mempunyai separah hayat selama 12.7 jam, dengan dua mod reputan, menjurus kepada dua hasil yang berbeza.

Terdapat sebilangan jenis aloi tembaga—logam spekulum ialah aloi tembaga/timah, loyang ialah aloi tembaga/zink, dan gangsa ialah aloi tembaga/timah. Logam monel ialah aloi tembaga/nikel, dan juga dipanggil kupronikel. Sementara gangsa biasanya merujuk kepada aloi tembaga/timah, ia juga istilah umum bagi bermacam-macam jenis aloi tembaga, contohnya gangsa aluminium, gangsa silikon, dan gangsa mangan.

Ketulenan tembaga dinyatakan sebagai 4N bagi yang mempunyai ketulenan 99.9999% dan 7N bagi 99.9999999%. Angka menunjukkan bilangan nombor sembilan selepas titik perpuluhan.

Tembaga adalah boleh tempa dan mulur, pengalir haba yang baik, dan apabila sangat tulen, menjadi pengalir elektrik yang baik.

Ia digunakan secara meluas, dalam hasil keluaran seperti:

• Elektronik:
  • Wayar tembaga.
  • Elektromagnet.
  • Mesin elektrik, terutamanya motor elektromagnet dan penjana.
  • Geganti elektrik, palang bas elektrik, dan suis elektrik.
  • Tiub vakum, tiub sinar katod, dan magnetron dalam ketuhar gelombang mikro.
  • Pandu gelombang untuk sinaran gelombang mikro.
  • Litar bersepadu, semakin banyak menggantikan aluminium oleh sebab kekonduksiannya yang lebih baik.
  • Sebagai bahan dalam pembikinan penenggelam haba komputer, kerana keupayaan pelesapan haba yang lebih baik berbanding aluminium.

• Kejuruteraan struktur:
  • Patung: Statue of Liberty, contohnya, mengandungi 179,200 paun (81.3 tan) tembaga.
  • Dialoikan bersama nikel, sebagai contoh kupronikel dan Monel, digunakan sebagai bahan tahan kakisan dalam perusahaan membuat kapal.
  • Enjin stim Watt.

• Barang keluaran rumah:
  • Kerja paip menggunakan tembaga.
  • Tombol pintu dan lekapan-lekapan lain dalam rumah.
  • Pengatapan, peparitan, pemancut air dalam bangunan.
  • Perkakas memasak, seperti kuali leper.
  • Kebanyakan kutleri (pisau, garpu, sudu) mengandungi sedikit tembaga (perak nikel).
  • Perak sterling, sekiranya digunakan sebagai peralatan makan malam, akan mengandungi beberapa peratus tembaga.
  • Tembaga kadang kala digunakan oleh orang Inuit untuk membuat bilah pemotong untuk ulu.

• Pensyilingan:
  • Sebagai juzuk dalam duit syiling, biasanya dalam bentuk aloi kupronikel.
  • Duit syiling Malaysia yang bernilai 50 sen, 20 sen, 10 sen dan 5 sen mengandungi komposisi 75% tembaga dan 25% nikel. Duit syiling RM 1 yang tidak lagi diedarkan mengandungi komposisi 84% tembaga, 12% zink dan 4% timah.
  • Syiling Euro terdiri daripada bermacam jenis aloi tembaga

• Penggunaan dalam bidang bioperubatan:
  • Sebagai permukaan biostatik dalam hospital, dan untuk melapik bahagian-bahagian dalam kapal laut untuk melindunginya daripada teritip dan kupang, pada asalnya digunakan dalam keadaan tulen, tetapi telah digantikan dengan logam Muntz. Bakteria tidak dapat tumbuh pada permukaan tembaga kerana ia biostatik. Tombol pintu tembaga digunakan oleh pihak hospital untuk mengurangkan penyebaran penyakit, dan penyebaran Penyakit Legion disekat dengan menggunakan tiub tembaga dalam sistem penghawa udara.
  • Kuprum(II) sulfat digunakan sebagai racun kulat dan pengawal alga dalam tasik dan kolam perumahan. Ia digunakan dalam serbuk dan semburan kebun untuk membunuh kulapuk.

• Penggunaan dalam bidang kimia:
  • Sebatian, contohnya larutan Fehling, mempunyai kegunaan dalam bidang kimia.
  • Sebagai juzuk dalam sepuh seramik, dan untuk mewarnakan kaca.

• Lain-lain:
  • Alat muzik, terutamanya bras dan simbal.

Harga tembaga di pasaran global boleh berbeza-beza bergantung kepada faktor-faktor seperti permintaan industri, keadaan ekonomi, dan ketersediaan sumber daya. Perubahan harga tembaga mempengaruhi kos pembuatan barangan yang menggunakan tembaga sebagai bahan utama.

Harga tembaga besi buruk ^[2] juga merupakan faktor penting dalam ekonomi tembaga. Besi buruk, yang termasuk tembaga yang dikitar semula, memainkan peranan penting dalam mengurangkan kos bahan mentah dan mempengaruhi pasaran tembaga.

Kitar semula tembaga dapat mengurangkan kos pengeluaran dan mengurangkan kebergantungan kepada sumber tembaga utama. Oleh itu, perubahan harga tembaga besi buruk boleh mempengaruhi kos keseluruhan dan keuntungan dalam industri yang bergantung kepada tembaga.

Pada zaman Yunani, logam ini dikenal dengan nama chalkos (χαλκός). Tembaga ialah sumber penting bagi orang-orang Rom dan Yunani. Pada zaman Rom, ia dikenali sebagai aes Cyprium (aes ialah istilah umum Latin bagi aloi tembaga seperti gangsa dan logam-logam lain, dan Cyprium kerana kebanyakannya dilombong di Cyprus.) Daripada itu, perkataan ini menjadi cuprum dan dalam Bahasa Melayu kuprum. Perkataan tembaga pula berasal dari perkataan Sanskrit bagi tembaga iaitu tàmra.[1]

Tembaga dikaitkan dengan dewi Aphrodite/Venus dalam mitologi dan alkimia, kerana rupanya yang cantik berkilau, kegunaan lamanya dalam pembuatan cermin, dan pengaitannya dengan Cyprus, tempat yang suci bagi dewi tersebut. Dalam bidang alkimia, simbol bagi tembaga adalah juga simbol yang digunakan untuk planet Venus.

Tembaga dalam bentuk aslinya adalah salah satu daripada hanya sebilangan logam yang wujud secara semula jadi sebagai mineral yang tidak bersebati. Tembaga diketahui oleh manusia daripada tamadun yang paling lama pernah dicatatkan, dan mempunyai sejarah penggunaan sekurang-kurangnya 10,000 tahun lamanya. Satu loket tembaga ditemui di kawasan yang pada masa kininya Iraq utara dan bertarikh 8700 SM. Pada sekitar 5000 SM, terdapat tanda-tanda peleburan tembaga, penyarian tembaga daripada sebatian tembaga ringkas seperti malakit atau azurit. Antara tapak-tapak arkeologi seperti di Anatolia, Çatal Höyük (~6000 SM) menunjukkan artifak manik-manik tembaga asli dan plumbum yang telah dilebur, tetapi tiada tembaga yang dilebur. Can Hasan pula (~5000 SM) mempunyai laluan kepada tembaga lebur; dalam tapak ini dijumpai artifak tembaga tuang tertua pernah diketahui, iaitu sebuah cokmar kepala tembaga.

Peleburan tembaga nampaknya telah berkembang secara berasingan dalam beberapa bahagian dunia. Di samping perkembangan di Anatolia pada 5000 SM, ia dikembangkan di China sebelum 2800 SM, Amerika Tengah sekitar 600 TM, dan Afrika Barat sekitar 900 TM.[2]

Terdapat artifak-artifak tembaga dan gangsa daripada kota-kota Sumeria yang bertarikh 3000 SM, manakala artifak-artifak Mesir dalam bentuk tembaga dan tembaga yang dialoikan bersama timah juga mempunyai usia yang sama. Dalam satu piramid, satu sistem pempaipan tembaga ditemui berusia 5000 tahun.

Orang-orang Mesir mendapati bahawa dengan mencampurkan sejumlah kecil timah akan membuatkan logam tembaga lebih mudah untuk dituang, oleh itu aloi gangsa ditemui di Mesir hampir-hampir sewaktu dengan penemuan tembaga. Penggunaan tembaga dalam zaman China kuno bertarikh sekurang-kurangnya 2000 SM. Pada 1200 SM, gangsa-gangsa yang baik mutunya telah dihasilkan di China. Perhatikan bahawa tarikh-tarikh ini dipengaruhi oleh waktu-waktu peperangan dan penaklukan, kerana tembaga sangat mudah untuk dilebur dan digunakan kembali. Di Eropah, Oetzi si orang Ais, mayat lelaki yang diawet dengan baik yang bertarikh 3200 SM, ditemui dengan kapak berbucu tembaga yang berketulenan 99.7%. Kandungan tinggi arsenik pada rambutnya mencadangkan bahawa dia terlibat dalam peleburan tembaga. Loyang, sejenis aloi zink dan tembaga, diketahui oleh orang Yunani tetapi julung kali digunakan dengan meluasnya oleh orang Rom.

Penggunaan gangsa sangatlah berleluasa pada suatu zaman ketamadunanan sehinggakan ia dinamakan Zaman Gangsa. Zaman peralihan dalam sebahagian kawasan antara zaman Neolitik yang sebelumnya dan Zaman Gangsa, adalah dinamakan Kalkolitik, iaitu beberapa peralatan tembaga berketulenan tinggi digunakan bersama-sama dengan peralatan batu.

Di Asia Tenggara, tapak arkeologi di Phumi Mlu Prey, Kemboja menemui tanda-tanda kegiatan penuangan gangsa dan besi yang diusahakan sebelum abad pertama Masihi. Di tapak tamadun Dong Son, Vietnam pula terdapatnya artifak-artifak gangsa yang bertarikh antara 500 SM ke 100 SM. Di Malaysia, artifak gangsa tertua ditemui di daerah Klang dalam bentuk genta {loceng) manakala artifak tembaga tetua iaitu sebuah gong, yang ditemui di Terengganu.[3]

Tembaga telah dilombong sejak beberapa kurun lamanya. Di rantau Asia Tenggara contohnya, kawasan yang menjadi tapak perlombongan tembaga prasejarah terletak di Phu Lon pada Sungai Mekong, Thailand yang bertarikh kira-kira 1500 S.M. Tapak ini menjadi sumber penting tembaga bagi liputan yang meluas dalam Asia Tenggara.

Di Malaysia, perlombongan tembaga secara komersil bermula pada tahun 1975 di Mamut, Sabah. Setelah ditutup pada tahun 1999, perlombongan tembaga di Mamut mendatangkan hasil sebanyak 133.9 juta ton bijih tembaga sepanjang tempoh perlombongan. [4]

Tembaga atau kuprum adalah penting bagi semua haiwan dan tumbuhan peringkat tinggi. Tembaga diangkut paling banyak dalam aliran darah oleh sejenis protein plasma yang dipanggil seruloplasmin. Apabila tembaga pertama kali dicerap di dalam perut, ia diangkut ke hati dan terikat pada albumin. Tembaga dijumpai pada bermacam jenis enzim, termasuk sitokrom c oksidase yang berpusatkan tembaga dan enzim superoksida dismutase (mengandungi tembaga dan zink). Di samping peranan enzimnya, tembaga juga digunakan untuk pengangkutan elektron biologi. Protein tembaga biru yang terlibat dalam pengangkutan elektron termasuklah azurin dan plastosianin. Nama tembaga biru berasal daripada warna biru kuat yang terhasil akibat jalur penyerapan pengangkutan cas ligan ke logam sekitar 600 nm.

Kebanyakan moluska dan sesetengah antropoda seperti belangkas menggunakan pigmen hemosianinnya yang mengandungi tembaga, berbanding dengan hemoglobin yang mengandungi besi, untuk pengangkutan oksigen, oleh itu darahnya berwarna biru dan bukan merah apabila dioksigenkan. Dipercayai bahawa zink dan tembaga bersaing untuk penyerapan dalam saluran pencernaan, sehingga menyebabkan kelebihan salah satu mineral tersebut dalam diet pemakanan menjurus kepada kekurangan mineral yang satu lagi. RDA tembaga untuk seorang dewasa yang sihat adalah 0.9 mg sehari.

Semua sebatian kuprum, melainkan yang diketahui, haruslah dirawat seperti ianya toksik. Tiga puluh gram kuprum sulfat boleh membawa maut kepada manusia. Cadangan tahap kuprum yang selamat dalam air minuman bagi manusia berbeza-beza mengikut sumber, tetapi biasanya dipancang pada 1.5 ke 2 mg/L. Tahap Pengambilan Atas yang boleh diterima bagi seorang dewasa dalam rujukan pengambilan diet untuk diet tembaga daripada kesemua sumber-sumber adalah 10 mg/hari. Sekiranya keracunan, tembaga boleh merencat enzim dihidrofil hidratase, sejenis enzim yang terlibat dalam hemopoiesis, iaitu proses pembentukan sel-sel darah.

Sebahagian besar ketoksikan tembaga datang daripada kemampuannya untuk menerima dan menderma elektron tunggal apabila ia mengubah keadaan pengoksidaan. Ini memangkinkan penghasilan ion radikal yang sangat reaktif seperti radikal hidroksil dalam cara yang serupa seperti kimia Fenton. Aktiviti mangkin tembaga digunakan oleh enzim yang berkaitan dengannya, oleh itu toksik hanya apabila tidak tersekuester dan tanpa perantaraan. Peningkatan dalam radikal reaktif tanpa perantaraan diberi istilah umum tegasan okisidaan dan bidang pengajian yang aktif dalam bermacam jenis penyakit yang melibatkan tembaga sebagai penyebab utama dan lebih ketara daripada ketoksikan akut.

Sejenis keadaan yang diwarisi yang dipanggil penyakit Wilson menyebabkan tubuh menyimpan tembaga, kerana ia tidak dikumuh oleh hati ke dalam hempedu. Penyakit ini, jika tidak dirawati, boleh menjurus kepada kerosakan otak dan hati. Tambahan pula, kajian menunjukkan bahawa orang yang mengalami sakit jiwa seperti skizofrenia mempunyai tahap tembaga yang tinggi dalam sistem mereka. Akan tetapi pada masa ini, kita masih tidak mengetahui sama ada tembaga menyumbang kepada penyakit jiwa, atau tubuh cuba untuk menyimpan lebih tembaga sebagai tindak balas kepada penyakit, atau tahap tinggi tembaga adalah akibat daripada penyakit jiwa itu.

Tahap tembaga yang tinggi dalam air juga dapat merosakkan kehidupan laut. Kesan yang diperhatikan akibat kepekatan tinggi tembaga dalam ikan dan makhluk hidupan lain adalah kerosakan pada insang, hati, ginjal, dan sistem saraf.

Logam ini, apabila dalam keadaan serbuk, ialah bahaya api. Pada kepekatan lebih daripada 1 mg/L, tembaga boleh mengotorkan pakaian dan benda-benda yang dicuci dalam air.

Lihat penyarian tembaga sebagai rencana utama.

Negara penghasil bijih tembaga utama adalah Chile, Amerika Syarikat, Indonesia, Australia, Peru, Russia, Kanada, China, Poland, Kazakhstan dan Mexico. ^[3]

Tembaga boleh didapati sebagai tembaga asli dalam bentuk mineral. Mineral seperti sulfida: kalkopirit (CuFeS₂), bornit (Cu₅FeS₄), kovelit (CuS), kalkosit (Cu₂S) adalah sumber-sumber tembaga, begitu juga dengan karbonat: azurit (Cu₃(CO₃)₂(OH)₂) dan malakit (Cu₂CO₃(OH)₂) dan oksidanya: kuprit (Cu₂O). Tembaga asli juga terbentuk pada longgokan plaser tidak berekonomi.

Kebanyakan bijih tembaga dilombong atau disari dalam bentuk sulfida tembaga daripada lombong terdedah besar dalam longgokan tembaga porfiri yang mengandungi 0.4 hingga 1.0 peratus tembaga. Contoh-contoh termasuk: Chuquicamata di Chile dan Lombong El Chino di New Mexico. Kelimpahan purata tembaga yang dijumpai dalam batuan kerak adalah kira-kira 68 bpj mengikut jisim, dan 22 bpj mengikut atom.

Fail:Coppernuggets.jpg

Majlis Antara Kerajaan bagi Negara-negara Pengeksport Tembaga (CIPEC), tidak lagi berfungsi semenjak 1992, pernah sekali cuba untuk memainkan peranan yang serupa seperti OPEC bagi minyak, tetapi tidak pernah mencapai pengaruh yang sama, kerana pengeluar kedua terbesar, iaitu Amerika Syarikat, tidak pernah menganggotainya. Ditubuhkan pada tahun 1967, anggota-anggota utama ialah Chile, Peru, Zaire, dan Zambia.

Harga tembaga ^[4] telah meningkat lima kali ganda semenjak 1999, meningkat daripada $0.60 per paun pada Jun 1999 kepada $3.75 per paun pada Mei 2006 [5].

Keadaan pengoksidaan biasa bagi tembaga termasuklah keadaan kuprum(I) yang kurang stabil, Cu⁺; dan keadaan yang lebih stabil kuprum(II), Cu²⁺, yang membentuk garam dan larutan berwarna biru atau biru kehijauan. Dalam keadaan yang luar biasa, keadaan pengoksidaan 3+ dan yang lebih jarang iaitu keadaan 4+ boleh dicapai.

Kuprum(II) karbonat berwarna hijau dan ini punca kepada rupa yang menarik pada atap atau kubah bersalut tembaga pada sesetengah bangunan. Kuprum(II) sulfat membentuk hablur pentahidrat biru yang mungkin sebatian kuprum paling dikenali dalam makmal. Ia digunakan sebagai racun kulat, juga dikenali sebagai campuran Bordeaux.

Terdapat dua oksida kuprum yang stabil, kuprum(II) oksida (CuO) dan kuprum(I) oksida (Cu₂O). Oksida kuprum digunakan untuk menghasilkan yttrium barium kuprum oksida (YBa₂Cu₃O_7-δ) atau YBCO iaitu asas kepada kebanyakan superkonduktor tak lazim.

• Sebatian kuprum (I) : kuprum(I) klorida, kuprum(I) bromida, kuprum(I) iodida, kuprum(I) oksida.

• Sebatian kuprum (II) : kuprum(II) karbonat, kuprum(II) klorida, kuprum(II) hidroksida, kuprum(II) nitrat, kuprum(II) oksida, kuprum(II) sulfat, kuprum(II) sulfida.

• Sebatian kuprum (III) , jarang: kalium heksaafluorokuprat (K₃CuF₆)

• Sebatian kuprum (IV) , sangat jarang: sesium heksafluorokuprat (Cs₂CuF₆)

Kuprum (I) dan kuprum (II) juga masing-masing digelar dengan nama lazimnya, kuprus dan kuprik.

Tambahkan natrium hidroksida berair. Mendakan biru kuprum(II) hidroksida akan terhasil, melalui penyesaran ion kuprum oleh ion natrium.

Persamaan ion:

Cu²⁺(aq) + 2OH⁻(aq) → Cu(OH)₂(s)

Tambah ammonia berair. Mendakan akan terhasil, yang kemudiannya terlarut apabila lebihan ammonia ditambahkan, untuk membentuk kompleks ammonia biru laut, tetraaminakuprum(II).

Persamaan ion:

Cu²⁺(aq) + 4NH₃(aq) → [Cu(NH₃)₄]²⁺(aq)

Sumber utama

• Los Alamos National Laboratory - Copper
• Copper: Technology & Competitiveness (Summary) Chapter 6: Copper Production Technology; Author: Office of Technology Assessment 2005
• NOAA and Univ. of Delaware, Horseshoe Crab Fun Facts Diarkibkan 2008-10-22 di Wayback Machine Accessed 12-12-2005.
• Radiat Res. 1996 May;145(5):542-53. Role of Fenton chemistry in thiol-induced toxicity and apoptosis.
• Current Medicinal Chemistry, Volume 12, Number 10, May 2005, pp. 1161-1208(48) Metals, Toxicity and Oxidative Stress

• National Pollutant Inventory - Copper and compounds fact sheet

Untuk daftar pautan luar yang lengkap, sila lihat sumber kimia.

Jadual berkala
H																															He
Li	Be																									B	C	N	O	F	Ne
Na	Mg																									Al	Si	P	S	Cl	Ar
K	Ca															Sc	Ti	V	Cr	Mn	Fe	Co	Ni	Cu	Zn	Ga	Ge	As	Se	Br	Kr
Rb	Sr															Y	Zr	Nb	Mo	Tc	Ru	Rh	Pd	Ag	Cd	In	Sn	Sb	Te	I	Xe
Cs	Ba	La	Ce	Pr	Nd	Pm	Sm	Eu	Gd	Tb	Dy	Ho	Er	Tm	Yb	Lu	Hf	Ta	W	Re	Os	Ir	Pt	Au	Hg	Tl	Pb	Bi	Po	At	Rn
Fr	Ra	Ac	Th	Pa	U	Np	Pu	Am	Cm	Bk	Cf	Es	Fm	Md	No	Lr	Rf	Db	Sg	Bh	Hs	Mt	Ds	Rg	Cn	Nh	Fl	Mc	Lv	Ts	Og
Logam alkali Logam alkali bumi Lantanid Aktinid Logam peralihan Logam lain Metaloid Bukan logam lain Halogen Gas adi
Versi terperinci