LIMSwiki

La Adakso, pli precize Makulnaza adakso (Addax nasomaculatus), ankaŭ konata kiel la Blanka antilopo kaj la Ŝraŭbkorna antilopo, estas antilopo de la genro Addax, kiu vivas en la dezerto Saharo. Ĝi unue estis priskribita fare de Henri de Blainville en 1816. Kiel indikite sub ĝia alternativa nomo, tiu pala antilopo havas longajn, torditajn kornojn - tipe 55 – 80 cm longaj ĉe inoj kaj 70 – 85 cm ĉe maskloj. Maskloj altas 105 – 115 cm ĉe la ŝultro, kaj inoj 95 – 110 cm. Ili estas sekse dimorfaj, la femaloj estas pli malgrandaj ol maskloj. La koloro de la mantelo dependas de la sezono - en la vintro, ĝi estas grizet-bruna kun blankaj postaĵoj kaj gamboj, kaj longa, bruna hararo sur la kapo, kolo, kaj ŝultroj; en la somero, la mantelo iĝas preskaŭ tute blanka aŭ sable-blonda.

La Makulnaza adakso plejparte manĝas herbojn kaj foliojn de ajnaj haveblaj arbedoj, guŝaj herboj kaj arbustoj. Tiuj bestoj estas bone adaptitaj al sia dezertovivejo, kaj ili povas vivi sen akvo dum longa tempo. Makulnaza adakso formas gregojn de kvin ĝis 20 membroj, konsistantaj el kaj maskloj kaj inoj. Ili estas gvidataj fare de la plej maljuna ino. Pro ĝiaj malrapidaj movoj, la antilopo estas facila celo por siaj predantoj: leonoj, homoj, afrikaj ĉashundoj, gepardoj kaj leopardoj. La reprodukta sezono pintas dum vintro kaj frua printempo. La natura vivejo de la Makulnaza adakso estas aridaj regionoj, duondezertoj kaj sablaj kaj ŝtondezertoj.

La Makulnaza adakso estas danĝernivele endanĝerigita specio de antilopo, kiel klasifikite fare de la IUCN. Kvankam ekstreme malofta en ĝia indiĝena vivejo pro nereguligita ĉasado, ĝi estas tre ofta en kaptiteco. La Makulnaza adakso iam estis abunda en Nordafriko, indiĝena al Ĉado, Maŭritanio kaj Niĝerio. Ĝi estas formortinta el Alĝerio, Egiptujo, Libio, Sudano kaj Okcidenta Saharo. Ĝi estis reenkondukita en Maroko kaj Tunizio.

La scienca nomo de la Makulnaza adakso estas Addax nasomaculatus. Tiu antilopo unue estis priskribita fare de la franca zoologo kaj anatomo Henri Blainville en 1816. Ĝi estas metita en la monotipan genron Addax kaj la familion Bovedoj. Henri Blainville observis tipojn en la bestaro de William Bullock kaj en la Muzeo de la Reĝa Kolegio de Kirurgoj. La angla naturisto Richard Lydekker deklaris ke ilia tipvivejo verŝajne estas Senegambio, kvankam li ne havis ion ajn por apogi la aserton. Finfine, laŭ diskuto en 1898, iĝis pli verŝajne ke britaj ĉasistoj aŭ kolektantoj akiris la Makulnazan adakson el la Saharo en Tunizio.

La genra nomo Addax supozeble venas de araba vorto kun la signifo sovaĝa besto kun kurbaj kornoj.^[1] Ĝi ankaŭ eble originis de latinaĵo. La nomo unue estis uzita en 1693.^[2] La specia nomo nasomaculatus venas de la latinaĵoj nasus (aŭ la prefikso naso) kun la signifo nazo, kaj macula, punkto aŭ makulo, kaj la sufikso - atus rilatitaj al la punktoj kaj vizaĝaj markoj de la antilopo. Beduenoj uzas alian nomon por la Makulnaza adakso, la araba bakr (aŭ bagr) al ŭahsh, kio laŭlitere signifas 'bovino de la sovaĝejo'. La vorto povas esti uzata por nomi ankaŭ aliajn hufulojn.^[1][3] La aliaj komunaj nomoj de la Makulnaza adakso estas "blanka antilopo" kaj "ŝraŭbkorna antilopo".^[4]

La Makulnaza adakso havas 27 masklajn kromosomo jn kaj 28 inajn kromosomojn. Ĉiuj kromosomoj estas akrocentraj, krom la unua paro de aŭtosomoj, kiu estas submetacentra. La kromosomo X (iksa) estas la plej granda akrocentra, kaj la ipsilona kromosomo mezgranda. La mallongaj kaj longaj brakoj de la paro de submetacentraj aŭtosomoj egalas respektive al la 27-a kaj unua kromosomoj. Studo montris ke la stripadronoj de kromosomoj en Makulnaza adakso estas tre similaj al tiuj en kvar aliaj specioj de la subfamilio Hipotragenoj. Kariotipoj de kapraj kaj bovaj specioj ankaŭ altagrade similas la stripadronojn en Makulnaza adakso.^[3][5]

En antikvaj tempoj, la Makulnaza adakso troveblis de Norda Afriko tra Arabio ĝis la Levantenio. Bildoj en tombo, devenanta de la 2500 a.K., montras minimume la partan malsovaĝigon de la makulnaza adakso fare de la antikvaj egiptoj. Tiuj bildoj montras makulnazajn adaksojn kaj iujn aliajn antilopojn ligitajn kun ŝnuroj al palisoj. La nombro da makulnazaj adaksoj kaptitaj fare de persono estis konsiderita indikilo de lia alta socia kaj ekonomia pozicio en la socio.^[4] Sed hodiaŭ troa ŝtelĉasado rezultigis formorton de tiu specio en Egiptujo ekde la 1960-aj jaroj.^[6]

Adaksaj fosilioj estis trovitaj en kvar lokoj de Egiptujo - 7000 a.K. fosilio de Great Sandsee, 5000-6000 a.K. fosilio de Djara, 4000-7000 a.K. fosilio de Abu Ballas Stufenmland kaj 5000 a.K. fosilio de Gilf Kebir. Krom tiuj, fosilioj ankaŭ estis elfositaj de Meza Ŭadi Hovar (6300 a.K.), kaj plejstocenaj fosilioj de Grotte Neandertaliens, Jebel Irhoud kaj Parc d'Hydra.^[3]

La Makulnaza adakso estas spiralec-korna antilopo. Maskla makulnaza adakso altas 105 – 115 cm ĉe la ŝultro, kaj inoj 95 – 110 cm. Ili estas dimorfaj, kaj la femaloj estas pli malgrandaj ol la maskloj.^[7] La kapo kaj korpolongo en ambaŭ seksoj estas 120 – 130 cm, kun 25 – 35 cm longa vosto. La pezo de maskloj varias de 100 – 125 kg, kaj tiu de inoj de 60 – 90 kg.^[3]

La koloro de la mantelo de la Makulnaza adakso varias laŭ la sezono. En la vintro, ĝi estas grizet-bruna kun blanka postaĵo kaj gamboj, kaj longa, bruna hararo sur la kapo, kolo, kaj ŝultroj. En la somero, la mantelo iĝas preskaŭ tute blanka aŭ sablokolora.^[3] La kapo estas markita per brunaj aŭ nigraj pecetoj kiuj formas "X" super la nazo. La bestoj havas hirtajn barbojn kaj protrudajn ruĝajn nazotruojn. Longaj, nigraj haroj algluiĝas inter la kurbaj kaj spiralecaj kornoj, finiĝante en mallonga kolhararo.

La kornoj, kiuj troviĝas ĉe kaj maskloj kaj inoj, havas du ĝis tri tordaĵojn kaj estas tipe 55 – 80 cm ĉe inoj kaj 70 – 85 cm ĉe maskloj, kvankam la maksime registrita longo estas 109.2 cm.^[3] La pli malaltaj kaj mezaj partoj de la kornoj estas markataj per serio de 30 ĝis 35 ringoformaj krestoj.^[3] La vosto estas mallonga kaj maldika, finiĝante en tufo da nigra hararo. La hufoj estas larĝaj kun plataj plandoj kaj fortaj ergotoj por helpi al ili piediri sur mola sablo.^[8] Ĉiuj kvar piedoj posedas odorglandojn.^[3] La vivtempo de la Makulnaza adakso estas ĝis 19 jaroj en natura medio,^[1] kio povas etendiĝi al 25 jaroj en kaptiteco.^[3][7]

La Makulnaza adakso proksime similas la orikson, sed povas esti distingita per ĝiaj kornoj kaj vizaĝmarkoj. Dum la Makulnaza adakso estas spiralec-korna, la orikso havas rektajn, 127 cm longajn kornojn. La Makulnaza adakso havas brunan harartufon etendiĝantan de la bazo de ĝiaj kornoj ĝis inter ĝiaj okuloj. Blanka peceto, ekde la bruna hararo, etendiĝas al la mezo de la vango. Kontraste, la orikso havas blankan frunton kun nur brunan lateralan strion trans siaj okuloj.^[3] Ĝi devias de aliaj antilopoj per grandaj, kvadrataj dentoj kiel ĉe brutaro, kaj per manko de la tipaj vizaĝglandoj.^[3]

La Makulnaza adakso suferas pro parazitoj en humidaj klimataj cirkonstancoj.^[9] Makulnazaj adaksoj ĉiam estis infektitaj de nematodoj el la familioj Trichostrongyloidea kaj Strongyloidea.^[10] En ekzota ranĉo en Teksaso, oni trovis Makulnazan adakson enhavantan la nematodojn Haemonchus contortus kaj Longistrongylus curvispiculum en sia kaluno,^[3] el kiuj la unua estis pli domina.^[11]

Tiuj bestoj estas plejparte noktulaj, precipe en someroj. Dum la tago, ili elfosas en la sablo en ombraj lokoj kaj ripozas en tiuj kavaĵoj, kiuj ankaŭ protektas ilin kontraŭ sabloŝtormoj. Makulnazaj adaksogregoj enhavas kaj masklojn kaj inojn, kaj konsistas el 5 ĝis 20 membroj. Ili ĝenerale restas sur unu loko kaj nur vagas vaste serĉe de manĝaĵo. La Makulnaza adakso havas fortan socian strukturon, verŝajne surbaze de aĝo, kaj gregoj estas gvidataj fare de la plej maljuna ino.^[3] Gregoj plej ofte troviĝas laŭ la norda rando de la tropika pluvosistemo dum la somero kaj moviĝas norden kiam vintro ekas. Ili povas spuri pluvokvanton kaj direktiĝos al tiuj areoj kie vegetaĵaro estas pli abunda. Maskloj estas teritoriaj, kaj gardas inojn,^[12] dum la femaloj establas siajn proprajn hierarkiojn.^[13]

Pro ĝiaj malrapidaj movoj, la Makulnaza adakso estas facila celo por predantoj kiel ekzemple leonoj, homoj, likaonoj, gepardoj kaj leopardoj. Karakaloj, hienoj kaj servaloj atakas idojn. La Makulnaza adakso estas normale ne agresema, kvankam individuoj povas ataki se ili estas ĝenitaj.^[3]

La Makulnaza adakso estas tre kapabla vivi en la interna dezerto sub ekstremaj kondiĉoj. Ili povas pluvivi sen libera akvo preskaŭ senfine, ĉar ili ricevas malsekecon de sia manĝaĵo kaj roso kiu kondensas sur plantoj. Sciencistoj kredas ke la Makulnaza adakso havas specialan tegaĵon en sia stomako kiu stokas akvon en saketoj por uzi dum sekego. Ili ankaŭ produktas altagrade densan urinon por konservi akvon.^[14] Pala koloro de la felo reflektas radivarmecon, kaj la longo kaj denseco de la felo helpas en termoregulado. Dum la tago la makulnazaj adaksoj gregiĝas en ombritaj lokoj, kaj en malvarmetaj noktoj ripozas en sablokavaĵoj. Tiuj praktikoj helpas en disigo de korpovarmo kaj ŝparado de akvo, malvarmetigante la korpon tra vaporiĝo.^[3]

En studo, ok makulnazaj adaksoj post maldikiga dieto de herbofojno (Chloris gayana) estis studitaj por determini la retentempon de manĝaĵo de la digesta kanalo. Estis trovite ke manĝoretena tempo estis longa, kredeble adapto al dieto kun alta proporcio de malrapide fermentantaj herboj; dum la longa-retentempo de likvaĵo povus ŝuldiĝi al akvo-ŝparaj mekanismoj kun malalta akvometabolo kaj ampleksa rumeno.^[15]

La makulnazaj adaksoj vivas en dezerta tereno kie ili manĝas herbojn kaj foliojn de kiuj arbedoj, guŝaj herboj kaj arbustoj estas haveblaj. Iliaj bazmanĝaĵoj estas la herboj Aristida, Artemisia, Citrullus kaj Acacia;^[16] plurjaruloj kiuj fariĝas verdaj kaj ŝosas ĉe la plej iometa humideco aŭ pluvo. La Makulnaza adakso manĝas nur certajn partojn de la planto kaj ofte mordetas la herbojn Aristida bonorde je sama alteco. Kompare, dum nutriĝado per herbo Panicum, la pli sekaj eksteraj folioj restas netuŝitaj, dum la adaksoj manĝas la molajn, internajn ŝosojn kaj semojn. Tiuj semoj estas grava parto de la adaksa dieto, ĉefa fonto de proteino.^[8]

Femaloj estas seksmaturaj post du ĝis tri jaroj de aĝo kaj maskloj je proksimume du jaroj. Reproduktado okazas tutjare, sed ĝi pintas dum vintro kaj frua printempo. En la norda Saharo, reproduktado pintas en la fino de vintro kaj komenco de fonto; en la suda Saharo, de septembro ĝis oktobro kaj de januaro ĝis mez-aprilo. Ĉiu oestrofazo daŭras unu aŭ du tagojn.^[3]

En studo, la sero de ina makulnaza adakso estis analizita per imuna analizo por ekscii pli pri ilia lutea fazo. Oestro -tempodaŭro estis de proksimume 33 tagoj. Dum gravedeco, ultrasonografio montris la uterinajn kornojn kiel volvitajn. La maksimumaj diametroj de la ovaria foliklo kaj la flava korpeto estis 15 mm kaj 27 mm. Ĉiu femalo spertis senovulacian periodon daŭrantan 31 tagojn. Ovulacio estis malofta en vintro, kio indikis la efikon de sezonoj sur la oestro.^[17]

Gravedecperiodo daŭras 257-270 tagojn (proksimume 9 monatojn). Femaloj povas kuŝi aŭ stari dum la nasko, dum kiu naskiĝas unuopa ido. Postnaska oestro okazas post du aŭ tri tagoj.^[18] La bovido pezas 5 kg abbr=on ĉe naskiĝo kaj estas demamigita en aĝo de 23-29 semajnoj.^[19]

La Makulnaza adakso enloĝas aridajn regionojn, duondezertojn kaj sablajn kaj ŝtonajn dezertojn.^[14] Ili eĉ aperas en ekstreme aridaj lokoj, kun malpli ol 100 mm da jarpluvo.^[20] Ili ankaŭ enloĝas dezertojn kun tufoherboj (specioj Stipagrostis) kaj sukulenta dornovepro (Cornulaca).^[21] Antaŭe, la Makulnaza adakso estis ĝeneraligita en la Sahel-sahara regiono de Afriko, okcidente de la Nila valo kaj ĉiuj landoj de la Sahara Dezerto; sed hodiaŭ la nura konata mem-eltena populacio vivas en la Termitmontara Naturprotektejo (Niĝerio). Tamen, ekzistas raportoj de ekvidoj de la orientaj montoj Air (Niĝerio) kaj Ekvejo (Ĉado). Maloftaj vagantaj individuoj povas esti viditaj en norda Niĝerio, suda Alĝerio kaj Libio; krome la antilopo laŭdire vidiĝis laŭ la limo Malio-/Maŭritanio, kvankam ekzistas neniuj konfirmitaj ekvidoj.^[22] La Makulnaza adakso iam estis abunda en Nordafriko, apartenanta al Ĉado, Maŭritanio kaj Niĝerio. Ĝi estas formortinta en Alĝerio, Egiptujo, Libio, Sudano kaj okcidenta Saharo. Ĝi estis reenkondukita en Maroko kaj Tunizio.^[22]

Malkresko en la populacio de la Makulnaza adakso komenciĝis precipe ekde la mezo de la 1800-aj jaroj.^[21] Pli ĵuse, la Makulnaza adakso estis trovita de Alĝerio ĝis Sudano, sed ĉefe pro troa ĉasado, ili fariĝis multe pli limigitaj kaj maloftaj.^[22]

Adaksoj facile ĉaseblas pro siaj malrapidaj movoj. Ankaŭ ŝosemorto, pafiloj por facila ĉasado kaj nomadaj setlejoj proksime de akvotruoj (iliaj seksezonaj manĝejoj) malpliigis nombrojn.^[23] Krome, ilia viando kaj ledo estas tre aprezataj. Aliaj minacoj inkludas konstantajn aridajn periodojn en la dezertoj, habitatodetruo pro pli da homaj setlejoj kaj agrikulturo. Verŝajne pli ol 500 individuoj ekzistas en natura medio hodiaŭ, la plej multaj el la bestoj trovitaj inter la Termito-areo de Niĝerio kaj la regiono Bodélé de okcidenta Ĉado.^[22]

Hodiaŭ ekzistas pli ol 600 makulnazaj adaksoj en Eŭropo, Sabrata (Libio), Giza Zoo (Egiptujo), Nordameriko, Japanio kaj Aŭstralio kadre de bestoĝardenaj bredoprogramoj. Ekzistas 1000 pliaj en privataj kolektoj kaj ranĉoj en Usono kaj Proksima Oriento. Makulnaza adakso estas laŭleĝe protektita en Maroko, Tunizio, kaj Alĝerio; ĉasado de ĉiuj gazeloj estas malpermesita en Libio kaj Egiptujo. Kvankam grandegaj rezervoj, kiel ekzemple la Haggar Montoj kaj Tasili en Alĝerio, la Ténéré en Niĝerio, la Bestoprotektejo Ŭadi Rimé-Ŭadi Aĉim en Ĉado, kaj la lastatempe establita Nacia Parko Ŭadi Hovar en Sudano kovras lokojn kie Makulnaza adakso antaŭe troveblis, kelkaj ne konservas makulnazan adakson plu pro resursomanko. La Makulnaza adakso estis reenkondukita en Nacia Parko Bu Hedma (Tunizio) kaj Nacia Parko Souss-Massa (Maroko). La unua reenkonduko en natura medio okazas en Nacia Parko Jebil (Tunizio), Orienta Granda Ergo (Saharo) kaj alia estas planita en Maroko.^[22]

Portalo pri Zoologio

En tiu ĉi artikolo estas uzita maŝina traduko de WikiTrans de teksto el la artikolo Addax en la angla Vikipedio.