LIMSwiki

Tomas Cefferson
ing. Thomas Jefferson
ABŞ vitse-prezidenti
4 mart 1797 – 4 mart 1801
Əvvəlki	Con Adams
Sonrakı	Aaron Burr
ABŞ dövlət katibi
22 mart 1790 – 31 dekabr 1793
Əvvəlki	Con Cey
Sonrakı	Edmund Rendolf
ABŞ Prezidenti
4 mart 1801 – 4 mart 1809
Əvvəlki	Con Adams
Sonrakı	Ceyms Medison
Amerika Birləşmiş Ştatlarının seçilmiş prezidenti[d]
17 fevral 1801 – 4 mart 1801
Əvvəlki	Con Adams
Sonrakı	Ceyms Medison
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	2 (13) aprel 1743[1]
Vəfat tarixi	4 iyul 1826(1826-07-04)[1][2][…] (83 yaşında)
Vəfat yeri	Montiçello, Albemarl, Virciniya, ABŞ[3]
Dəfn yeri	Montiçello
Partiya	Demokratik-Respublikaçı Partiya[d]
Təhsili	Vilyam və Meri kolleci
Fəaliyyəti	müəllim, kriptoqraf, memar, vəkil, yazıçı, diplomat, siyasətçi, filosof, ixtiraçı, fermer, dövlət xadimi, arxeoloq, hüquqşünas, paleontoloq
Uşaqları	6 (Marta Cefferson Rendolf daxil olmaqla)
Dini	deizm, anqlikanizm[d]
Elmi fəaliyyəti
Elm sahəsi	kənd təsərrüfatı, hüquq[4], fəlsəfə[4], diplomatiya[4], memarlıq[4]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tomas Cefferson (ing. Thomas Jefferson; 2 (13) aprel 1743^[1] – 4 iyul 1826^[1][2][…], Montiçello, Virciniya^[3]) — Amerika Birləşmiş Ştatlarının 2-ci vitse-prezidenti (1797–1801) və 3-cü prezidenti (1801–1809). ABŞ İstiqlal Bəyannaməsinin əsas müəllifi, ABŞ-nin bani atalarından biri. Onun prezidentliyi dövründə ABŞ Fransadan Luiziana torpaqlarını satın alaraq öz ərazisini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirmişdir.

T. Cefferson 13 aprel 1743-cü ildə Virciniya ştatının Albemarl qraflığında, varlı plantator ailəsində dünyaya gəlmişdir. Yaşlı vaxtında yazdığı memuarlarda, əcdadlarının Şimali Amerikaya ilk müstəmləkəçilərlə birlikdə Uelsdən gəldiyini bildirir. Uşaqlığı atası Piter Ceffersona məxsus Şedvil malikanəsində keçmişdir. Ailənin böyük oğlu olduğundan, atası onun təhsilinə ciddi fikir vermişdir. Çünki, Virciniya plantatorları feodal Avropa ənənələrinə sadiq qalaraq böyük oğlu əsas varis hesab edirdilər. Balaca Tomas beş yaşından xüsusi müəllimlər yanında sistemli təhsil alırdı. 1757-ci ildə Tomas çox sevdiyi atasını itirir. Bu ona böyük zərbə olur. Atasının vəsiyyətnaməsinə əsasən, ona 3.000 hektar torpaq sahəsi və 60 qul miras qalır. Lakin Cefferson təhsilini davam etdirmək niyyəti ilə Şedvili tərk edərək Vilyamsburqa gəlir. Burada o, virciniyalıların fəxri sayılan nüfuzlu "Uilyam və Meri" kollecinə daxil olur. Bu kollec din, hərb, tibb və hüquqşünaslıq sahələrində mütəxəssislər hazırlayırdı. Tomas tərəddüd etmədən vəkil olmağı qərara alır. 1763-cü ildə təhsilini bitirən Cefferson dostu və müəllimi, professor Corc Vaytın hüquq kontorunda fəaliyyətə başlayır və tezliklə böyük uğur qazanır. Virciniyanın varlı plantatorları onun müştərilərinə çevrilirlər. Cəmiyyətdə böyük nüfuz qazanan gənc Tomas 26 yaşında Virciniya qanunvericilik məclisinin üzvü seçilir. 1770-ci ildə Şedvil malikanəsində yanğın baş verir. Yanğın onun evi ilə birlikdə, zəngin kitabxanasını da məhv edir. Bu ərəfədə o, gənc dul qadın Marta Skeltonla tanış olur. 1772-ci il yanvarın 1-də onlar evlənirlər. Bu nikahdan beş övladları olsa da, onların yalnız ikisi sağ qalır.

Ceffersonun siyasi fəaliyyətə başlaması müstəmləkələrdə antiingilis əhval-ruhiyyələrinin gücləndiyi dövrə təsadüf edir. O, müstəmləkələrin azadlıq hərəkatında fəal iştirak edərək, 1775-ci ildə Virciniyada əlaqələndirici Komitənin yaradıcılarından olmuşdur. Artıq belə komitələr əksər ştatlarda da yaradılmışdı və metropoliya qanunlarına tabe olmadığı üçün buraxılmış Müstəmləkə Assambleyasını əvəz edirdi. Cefferson 1775-ci ildə Kontinental Konqresə üzv seçilir. Qeyd edək ki, natiqlik bacarığının olmaması ona "qaradinməz deputat" imici qazandırmışdı. Lakin geniş erudisiya və dərin elmi biliklərə malik olması qərar və qanun layihələrinin hazırlanmasında onu əvəzsiz edirdi. 1776-cı ilin iyun ayında Kontinental Konqresdə İstiqlaliyyət haqqında bəyannamə hazrlamaq üçün B. Franklin, C. Adams, C. Dikkinson, E. Livinqston və Ceffersondan ibarət komissiya yaradılır. Komissiya üzvləri tərəddüd etmədən bu işi Ceffersona həvalə edirlər. O, layihə üzərində on yeddi gün gərgin işləyərək Adams və Franklinin xırda düzəlişlərindən sonra onu Konqresə təqdim edir. Layihə uzun sürən müzakirələrdən sonra 4 iyul 1776-cı ildə qəbul edilir. Bu, T. Ceffersonun siyasi arenada ilk böyük qələbəsi idi. Şedvildə baş vermiş yanğından sonra öz layihəsi əsasında tikilmiş Montiçello malikanəsinə qayıdan Cefferson Virciniya parlamentində fəaliyyətini davam etdirir 1779-cu ildə Tomas Cefferson yenidən fəal siyasi mübarizəyə başlayır. Bu dəfə o, Virciniya ştatının qubernatoru vəzifəsinə — ştatın ali siyasi hakimiyyətinə iddialı olduğunu bildirir. Gərgin keçən seçkilərdə dostu Peynə qalib gələrək qubernator olur. Bu vəzifəni tutmaqda onun əsas istəyi bir çox sahələrdə islahatlar keçirmək idi. Onun başlıca arzusu azadlıq uğrunda dinc mübarizəni davam etdirərək, seçki hüququnu təkmilləşdirmək, təhsil sistemini yaxşılaşdırmaq idi. Bu niyyətlə o, dini azadlıq haqqında qanun layihəsi hazırlasa da, bu layihə Virciniya ştatının qanunverici məclisi tərəfi ndən yalnız yeddi ildən sonra - 1786-cı ildə C. Medisonun səyləri nəticəsində qəbul olundu. Bu günə qədər həmən qanun Virciniya ştatının Konstitusiyasının dini azadlıq haqqında müddəasının əsasını təşkil edir. Lakin, İstiqlaliyyət uğrunda gedən müharibənin Şimaldan Cənuba keçirilməsi təəssüf ki, maarifçilik deyil, onda olmayan hərbçilik bacarığı tələb edirdi. Bəzi hərbi problemlərin həllində qətiyyətsizliyi, ştatın müdafiəsini yaxşı təşkil edə bilməməsi onu 1781-ci ildə istefaya getməyə məcbur edir. Növbəti il, ona daha bir bədbəxtlik üz verir, həyat yoldaşı Marta vəfat edir. İstefaya çıxdıqdan sonra Cefferson Montiçello malikanəsinə qayıdır. 1782-ci ilin axırlarında Filadelfiyadan gələn kuryer, Konqresin onu diplomatik missiya ilə Fransaya göndərmək fi krində olduğunu çatdırır. Lakin bu ərəfədə Fransadan İngiltərə və ABŞ arasında razılıq əldə edildiyi xəbəri gəlir. Səfər yalnız 1784-cü ilin yayında baş tutur. Səfərin əsas məqsədi, Ceffersonun bu zaman Avropada olan C. Adams və səfi r B. Franklinlə birlikdə 19 Avropa ölkəsi ilə siyasi və ticarət müqavilələri imzalaması idi. 1785-ci ilin yazında Franklin onun səfi rlik fəaliyyətinə son qoyulması xahişi ilə Konqresə müraciət edir. Konqres tərəddüd etmədən Ceffersonu ABŞ-nin Fransada səfi ri təyin edir. O, Fransadakı fəaliyyəti müddətində Fransa maarifçiləri ilə dostluq əlaqələri saxlamışdı.

23 noyabr 1789-cu ildə Cefferson Parisdən vətənə qayıdır. Burada ona gözləmədiyi bir xəbər çatdırırlar: prezident Vaşinqton onu Dövlət katibi təyin etmək istəyir. Dekabrın 11-də o, bu məzmunda Vaşinqtonun şəxsi məktubunu alsa da, qəti cavab vermir. Nəhayət 1790-cı ilin fevralında, xüsusən dostu Medisonun təkidlərindən sonra Cefferson dövlət katibi təyin edilməsinə razılıq verir. Dövlət katibi kimi çalışdığı dövrdə, o, ABŞ-nin xarici siyasət kursunun müəyyənləşdirilməsində başlıca rol oynamışdır. Ceffersonun əsas məqsədi bütün müharibələrdən kənarda qalmaq, bir sözlə ABŞ-nin bitərəfl iyini təmin etmək idi. O, yazırdı: "Yeni Dünya Köhnə Dünyanın səfehliyindən mənfəət götürməlidir. Onlar vuruşurlarsa, biz möhkəmlənməliyik". Onun müəyyənləşdirdiyi yeni xarici siyasi kurs, ölkənin bir çox Avropa dövlətləri ilə qurduğu iqtisadi-ticari əlaqələrə də öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Bu əlaqələrdən ölkənin daha çox qazanc götürməsi məqsədini güdən maliyyə naziri A. Hamiltonla uzun müddət davam edən qarşıdurmalar öz mənbəyini məhz buradan götürürdü.

1796-cı ilin əvvəllərində C. Vaşinqton bir daha prezident seçilmək arzusunda olmadığını bildirdi. Respublikaçılar bu vəzifəyə Ceffersonu namizəd göstərdilər. İlin axırında keçirilən seçkilərdə federalistlərin namizədi Con Adams kiçik üstünlüklə (71:68) prezident seçilir. Cefferson vitse-prezident olur. Lakin, Adamsla aralarında ciddi fi kir ayrılığı olduğu üçün, ölkənin idarə edilməsində onun rolu nəzərəçarpacaq olmur. 1800-cü il prezident seçkiləri, artıq liderlər yox, yaxşı təşkil edilmiş, konkret fəaliyyət proqramlarına malik partiyalar arasında gedən mübarizə kimi xarakterizə edilir. Bu seçkilərə respublikaçılar böyük əhəmiyyət verirdilər. Hətta T. Cefferson onu 1776-cı il inqilabı ilə eyniləşdirirdi. Prezident seçkilərində T. Ceffersonun ilk atdığı addım, partiya daxilində həmrəyliyə nail olunması məqsədi güdürdü. Bunun üçün Şimal ştatlarında böyük nüfuza malik Aaron Burrla bir mövqedən çıxış etməyi qərarlaşdırır. Belə ki, Burr Şimal ştatlarında onun, o isə Cənub ştatlarında Burrun federalistlərlə mübarizəsinə yardımçı olmalı idi. Belə taktikanın seçilməsi, onların hər ikisinin federalistlərin nümayəndəsi Adamsdan çox səs toplaması ilə sonuclanır. Lakin səslər bərabər olduğundan, seçkilər Konqresin Nümayəndələr Palatasına keçirilir. Burada hər ştat, nümayəndələrinin sayından asılı olmayaraq bir səslə təmsil olunur. Gərgin keçən seçkilərdə T. Cefferson prezident seçilir. Aaron Burr vitse-prezident olur.

Tomas Ceffersonun prezident kimi gördüyü ilk iş kabineti formalaşdırmaq olmuşdur. Onu ən çox narahat edən iki əsas nazirin: maliyyə naziri və dövlət katibinin təyin edilməsi idi. O, bu vəzifələrə əvvəlcədən nəzərdə tutduğu şəxsləri təyin edir. Beləliklə C. Medison Dövlət katibi, əslən isveçrəli olan Albert Qallatini isə maliyyə naziri təyin edilir. Tomas Ceffersonun ilk prezidentlik dövründə əldə etdiyi ən böyük uğuru şübhəsiz ki, Luiziananı ABŞ-yə birləşdirməsi olmuşdur. ABŞ dövləti 80 milyon frank ödəməklə Fransanın nəzarəti altında olan Luiziananı əldə edir. Bu isə ABŞ ərazisinin təqribən iki dəfə böyüməsi demək idi. 1804-cü ilin ortalarından respublikaçılar partiyası növbəti prezident seçkilərinə hazırlaşmağa başlayır. Cefferson yenidən respublikaçılar partiyasının namizədi kimi göstərilsə də, vitse-prezidentliyə A. Burrun deyil, Corc Klintonun namizədliyi irəli sürülür. Bu halda Burr federalist lərlə koalisiya yaratmaq istəsə də, federalistlərin lideri A. Hamilton buna razılıq vermir. Burr və Hamilton arasındakı düşmənçilik iyul ayında duellə nəticələnir. Hamilton dueldə öldürülür. Bu, Aaron Burrun da siyasi ölümü demək idi. Müxalifət partiyası olan federalistlər Pinkni və Kinqin namizədliyini irəli sürürlər. Əvvəlki prezident seçkisində verdiyi vədlərin heç də hamısını yerinə yetirə bilməməsi Ceffersonun qalib gəlməsinə mane olmur. Luiziananın əldə edilməsi öz işini görmüşdü. İkinci müddətə prezident seçilən Cefferson kabinetində ciddi dəyişikliklər etmir. Avropada başlamış Napoleon müharibələri ABŞ ticarət donanmasının Atlantik okeanında və Avropa limanlarında hərəkət etməsinə mane olurdu. Buna görə də ticarət hüquqlarının qorunması ikinci prezidentlik müddətində "bitərəf" Ceffersonun başlıca problemi olur. İngiltərənin hərbi donanması ABŞ ticarət gəmilərini müsadirə etməkdən belə çəkinmir. Problemi diplomatik yolla həll edə bilməyən prezident Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinə embarqo tətbiq edir. İngilislərə təzyiq kimi nəzərdə tutulan bu qərar, nəticədə ABŞ-nin özünə böyük ziyan vurur. Sonralar Cefferson bu qərarı özünün böyük səhvi olduğunu etiraf etmişdir. Hələ 1807-ci ildə respublikaçılar partiyasının liderləri Ceffersona üçüncü dəfə namizədliyini irəli sürməyi təklif etmişdilər. Lakin respublikaçıların lideri buna qəti etirazını bildirir. O, əsası Vaşinqton tərəfi ndən qoyulmuş ənənəni pozmaq istəmir. İstefaya çıxmamışdan əvvəl özünün siyasi varisi haqqında düşünür. Bu vəzifəyə daha çox Medisonu layiq görür. Ölkə rəhbərinin iradəsi öz təsirini göstərir. C. Medison yekdilliklə növbəti seçkilərə namizəd göstərilir.

İstefaya çıxdıqdan sonra Montiçello malikanəsinə qayıdan eks-prezident maarifçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur. 1919-cu ildə yaradılmış Virciniya Universiteti onun maarifçilik fəaliyyətinin bariz nümunəsidir. Universitet binasının tikilməsindən tutmuş, tədris planının hazırlanmasına qədər bütün prosesə şəxsən özü rəhbərlik etmişdir. Onun təşəbbüsü ilə universitetə Avropadan təcrübəli müəllim və alimlər dəvət olunmuşdur. 1826-cı ilin yazında Ceffersonun səhhəti pisləşir. O, əsasən yaddaşının pozulmasından, ayaqlarındakı bərk ağrılardan şikayət edir. Mart ayında tərtib etdiyi vəsiyyətnaməsində bütün mülkiyyətinin qızı və nəvələrinə çatmasını, kitabxanasının isə Virciniya Universitetinə verilməsini göstərir. İyunun 13-də qeydiyyat kitabçasına sonuncu qeydini edir. 3 iyulda İstiqlaliyyət haqqında bəyannamənin qəbul edilməsinin 50 illiyi ərəfəsində sonuncu dəfə "4 iyul hələ başlamayıb?" deyə soruşur. Bu onun dediyi son sözlər olur. Növbəti günün səhəri Cefferson vəfat edir. Elə həmin gün Massaçusets ştatında başqa bir xadim — Con Adams vəfat edir. Adamsın sonuncu kəlməsi "Cefferson isə hələ yaşayır" olur. Bu, Adamsın sonuncu səhvi idi. O öz siyasi rəqibi və dostundan bir neçə saat çox yaşamışdı. Ceffersonu ailə qəbiristanlığında, həyat yoldaşı Marta və qızı Mariyanın qəbirləri arasında dəfn edirlər.

• Amerika Birləşmiş Ştatları prezidentlərinin siyahısı