Vikipediyada bu adlı digər şəxslər haqqında da məqalələr var; bax: Neron (ad).
Neron
lat. Nerō Claudius Caesar Augustus Germanicus
Bayraq
Romanın V imperatoru
13 oktyabr 54 – 9 iyun 68
ƏvvəlkiKlavdi
SonrakıQalba
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı Lucius Domitius Ahenobarbus
Doğum tarixi
Doğum yeri Anzio
Vəfat tarixi (30 yaşında)
Vəfat yeri Roma
Vəfat səbəbi qanitirmə[d]
Fəaliyyəti şair, siyasətçi, hərbi qulluqçu, musiqiçi
Atası Qney Domitsi Aqenobarb (bioloji)
Klavdi (atalığı)
Anası Gənc Aqrippina
Həyat yoldaşları Klaudia Oktavia
Poppeya Sabina
Statiliya Messalina
Uşağı Klavdiya Avqusta
Ailəsi Yulilər-Klavdilər
Dini Qədim Romada din
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Neron (lat. Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus; 15 dekabr 37[1][2] – 9 iyun 68[1], Roma) — Yulilər-Klavdilər sülaləsindən son Roma imperatoru (54–68). Klavdi tərəfindən övladlığa götürülmüş və vəliəhd təyin olunmuşdur.

Neron Klaudius, Sezar Drusus kimi, 13 oktyabr 54-cü ildə imperator Klaudiusun ölümündən sonra Roma taxtında oturmuşdur.

54-cü ildən 68-ci ilə qədər imperiyanı idarə edən Neron diqqəti diplomatiyaya, ticarətə və imperiyanın mədəni səviyyəsinin artırılmasına yönəltmişdir. Teatrlar tikilməsini əmr etmiş və atletika yarışları təşkil etmişdir. Onun hakimiyyəti dövründə Parfiya İmperiyası ilə uğurlu müharibə aparıldı, ardınca sülh danışıqları aparmış (58–63), 60–61-ci illərdəki İngilis üsyanı yatırılmış və Yunanıstanla diplomatik əlaqələri möhkəmləndirmişdir. 68-ci ildə hərbi çevrilişlə devrilən Neron, Roma Senatı tərəfindən edam təhlükəsi altında vəzir Epafroditosun köməyi ilə özünü öldürmək məcburiyyətində qalmışdır.

Məşhur tarix Neronu şorgöz və zalım kimi xatırlayır. İmperatorların və xristianların ilk təqibçilərindən biri kimi tanınır. Bu hekayələr bəzi erkən xristian yazıçıları və tarixçiləri Takitus, Suetonius və Kassius Dionun dediklərinə əsaslanır. Digər tərəfdən, bəzi köhnə mənbələrə görə, Neron hakimiyyətdə olduğu müddətdə və sonra çox məşhur idi. Neron təsviri sənət, musiqi və idman tədbirlərinə həvəskar bir imperator idi, lakin Neronun Romanın yandırıldığı zaman lira çaldığı məlumatı səhvdir. Yanğın zamanı Nero yanğından 56 kilometr aralıdakı dənizkənarı evində idi. Neron xəbər alanda dərhal Romaya getdi və yanğınsöndürmə işlərinə başladı.

Həyatı

Ailəsi

15 dekabr 37-ci ildə Lucius Domitius Ahenobarbus adıyla Roma yaxınlığındakı Antium qəsəbəsində doğulmuşdur. Konsul Qney Domitsi Aqenobarb və Kaliqulanın bacısı Aqrippinanın yeganə övladı idi. Nero sözü Hind-Avropa dilinə mənsub Osco-Umbrian dil qrupundan Sabelik dilində güclü, igid və xoşbəxt mənasını verir. Ata tərəfindən həm də Mark Antoninin nəticəsi idi.[3] Neronun hələ 2 yaşı olanda atası vəfat etmişdi.

Neronun atası pretor vəzifəsini yerinə yetirmiş və şərq səfərində gələcək imperator Kaliqulanı müşayiət edən məmurlar arasında olmuşdur[4]. Neronun atası tarixçi Suetonius tərəfindən qatil olaraq göstərilmiş və İmperator Tiberi tərəfindən vətənə xəyanət və zinada günahlandırılmışdır. Tiberinin ölümü onu bu ittihamlardan azad etdi. Qnaeus 39 yaşında ölmüşdür.

Lukiusun anası gənc Aqrippina, Yulia Elder və Markus Vipsanius Aqrippa, Avqust və həyat yoldaşı Skribonianın nəvələrinin qızıdır. Aqrippinanın atası Germanicus, Livianın nəvəsi, Avqustun arvadı və həyat yoldaşı Marcus Antonius nəvəsidir. Germanikusun anası Kiçik Antoniyanın, gənc Octavia və Mark Antonynin qızıdır. Octavia, Augustusun ikinci böyük bacısı idi. Germanikus eyni zamanda Tiberinin övladlığa götürülmüş oğlu idi[5]. Bir çox qədim tarixçilər Agrippinanı üçüncü əri İmperator Klavdinin öldürülməsində ittiham edirlər[6].

Yulio Klaudianın soy ağacı

Yuli-Klavdi sülaləsinin zaman xətti

NeronKlavdiKaliqulaTiberiOktavian Avqust
SƏLƏF

Klavdi
Neron
Yulilər-Klavdilər 		XƏLƏF

Qalba

Hakimiyyətə gəlməsi

Kiçik Aqrippina Neronu taclandırır

Lukiusun imperator olması təxmin edilməmişdir. Neronun anası Kiçik Aqrippina həyat yoldaşının ölümündən sonra qardaşı Kaliqula tərəfindən sürgün olunmuşdu.[7] Lakin Kaliqulanın 24 yanvar 41-ci ildə öldürülməsindən sonra yerinə Klavdi gəldi və Aqrippinanı sürgündən geri çağırdı.[8] 8 il sonra Klavdi Neronun anası Aqrippina ilə evləndi və Neronu da övladlığa qəbul etdi.[7] Neron, ögey qardaşı Britannikdən böyük olduğu üçün vəliəhd oldu. Neron hələ 14 yaşında həddi büluğa çatmış elan edilmişdi.[9] 16 yaşında isə bacılığı Klaudia Oktavia ilə evləndirildi.

Hakimiyyəti

Saraydaxili münaqişələr

Klavdi 54-cü ildə 63 yaşında vəfat etdi və yerinə 17 yaşlı Neron gəldi. Bəzi müəlliflərin dediyinə görə Klavdini Aqrippina zəhərləmişdi.[10] Hakimiyyətinin ilk dövrlərində saraydakı üç əsas şəxsiyyət Seneka, Kiçik Aqrippina və Sekstus Burrus idi. Bu şəxslər bir-biri ilə mübarizə aparırdılar. Neronun dostları da Aqrippinaya güvənmirdilər və Neronu anasına qarşı diqqətli olmağa çağırırdılar. Bu saraydaxili münaqişələr və Aqrippinanın təsirinin get-gedə azalması Aqrippinanı Neronun qardaşı Britannikin dəstəkləməyə başlamasına səbəb olmuşdu, lakin Britannik 12 fevral 55-ci ildə naməlum şəxslər tərəfindən öldürüldü. Neron, qardaşının epilepsiyadan əziyyət çəkdiyini və buna görə öldüyünü, antik müəlliflər isə Neron tərəfindən zəhərləndiyini iddia edirlər.[11] Bundan sonra sarayda öz gücünü artıran və sabitləşdirən Neron digər rəqiblərini də aradan götürdü. Sarayda sözü müəyyən dərəcədə keçən təkcə Seneka qalmışdı.

Anasını öldürməsi və möhkəmlənməsi

Anasını öldürtdürən Neronun peşmançılığı. Con Viliam Vaterhaus,1878

Neron zaman keçdikcə gücünü artırdı. 55-ci ildə Aqrippinanın müttəfiqlərindən biri olan Marcus Antonius Pallası xəzinədəki vəzifəsindən kənarlaşdırdı. Pallas Burrusla birlikdə imperator taxtına Faustus Kornelius Sulla Feliksi keçirməkdə günnahlandırıldı. Gənc Seneka, Aqrippina ilə münasibət qurmaqda günahlandırıldı[12]. Seneka özünü, Pallası və Burrusu təmizə çıxarmağı bacardı[13] . 58-ci ildə Nero dostu və eyni zamanda gələcək imperatorlardan biri olan Othonun həyat yoldaşı Poppea Sabina ilə romantik münasibət qurdu[14] . Deyilənlərə görə Oktaviyadan boşanaraq Poppea Sabina ilə evlənməsi Aqrippina həyatda olduğu müddətdə siyasi cəhətdən mümkün olmadığı üçün 59-cu ildə Neron anasının öldürülməsi əmrini vermişdir[15] . Bəzi müasir tarixçilərə görə, Neronu anasının öldürülməsinə məcbur edən səbəb Aqrippinanın Neronun yerinə taxta Rubellius Plautusu keçirmək istəməsi idi. Suetoniusun dediyinə görə, Neronun anasını dəniz qəzasında öldürməyi planlamışdı, lakin Aqrippina sağ qaldıqda onu edam etdirdi və intihara bənzətdi[16]. 62-ci ildə Neronun müəllimi Burrus vəfat etdi. Bundan əlavə, Seneka bir dəfə daha pul mənimsəmə ittihamı ilə tutulmuşdu. Seneca, Nerondan ictimai işlərdən təqaüdə çıxması üçün icazə istədi[17][18]. Neron Oktaviyadan sonsuz olması səbəbi ilə boşandı və Poppea Sabina ilə evlənə bilmək üçün onu sürgünə göndərdi. Xalq reaksiyasından sonra Nero, Oktavianın sürgündən qayıtmasını qəbul etmək məcburiyyətində qaldı, lakin qayıtdıqdan qısa müddət sonra Oktavia edam edildi[19].

62-ci ildə ilk dəfə Nero və Senata qarşı vətənə xəyanətdə ittiham edildi. Senat, ziyafət zamanı Neron haqqında mənfi danışan Praetor Antistiusu edam cəzasına məhkum etdi. Sonra Nero, kitablarından birində Senata böhtan atan Fabricius Veientonun edam edilməsini əmr etdi. Takitus, Qaius Kalpurnius Pisonun başçılıq etdiyi sui-qəsdin həmin il başladığını yazır. Gücünü artırmaq üçün Neron 62 və 63-cü illərdə çox sayda insanı öldürdü, o cümlədən Pallas, Rubellius Plautus, Faustus Kornelius Sulla Feliks və Doryphorus. Bu müddətdə Suetoniusa görə Neron, "Heç bir ayrı-seçkilik etmədən ürəyi istədiyi hər kəsi öldürdü"[20].

Nero, gücünü möhkəmləndirmək üçün kiçik Senatın gücünü ələ keçirdi. 54-cü ildə Nero Senata respublika dövründə verdiyi bərabər səlahiyyətləri ləğv etdi[21]. 65-ci ilə qədər senatorlar güclərinin olmadığından şikayət etdilər və bu Pisonia Sifarişinə səbəb oldu[22] .

Hakimiyyətin möhkəmlənməsi və evliliklər

Neron, kasıblara kömək edir. 64–66-cı illər

62-ci ildə Brusus vəfat etdi və Seneka da istefa verdi.[23] Neron bundan sonra Klavdiya Oktaviyadan ayrıldı və Poppeya Sabina ilə evləndi.[24] Oktaviya daha sonra öldürüldü.[25] 62–63-cü illərdə Neron, öz rəqibləri olan Pallas, Rubelli Plat və Faust Sulla kimi şəxsləri ya edam ya da sui-qəsd vasitəsilə aradan götürdü.[26] 65-ci ildə Poppeyanın ölümündən sonra böyük bir yas tutdu və sonrakı il Statiliya Messalina ilə evləndi.

İdarəetmə

Neron və Poppeya Sabinanın təsvir olunduqları sikkələr

Neron, öz hakimiyyəti boyu aşağı təbəqələrlə daim daha yaxşı əlaqələrdə olmuşdu. Əyanlar tərəfindən tez-tez şəxsi populyarlığa daha çox önəm verməsinə görə tənqid olunurdu. Hakimiyyətinin ilk illərində senata daha çox hüquqlar verilməsi barədə söz versə də, bu sözünün üstündə durmadı. Vaxtını əsasən fahişələr və içki ilə keçirsə də, onun dövründə cərimə və fidyələr barəsində islahatlar aparıldı[27], hüquq müdafiəçiləri üçün tələb olan minimal məbləği azaltdı.[3] Senat onun dövründə azad edilmiş qulları yenidən azadlığını əlindən alması barədə qanun layihəsi önə sürsə də, Neron bu qanunu qəbul etmədi və ağaların keçmiş qullar haqqında söz sahibi olmadığını təyin edən qanun qəbul etdi.[28] Senat bir qulun etdiyi cinayəti üçün başqa qullara da cəza verilməsi haqqında qanun layihəsi hazırlamışdı və Neron bu dəfə layihəyə dəstək vermişdi, lakin azad edilmiş qullara tətbiq olunmaması barədə əmr vermişdi.[29] Vergiyığanların kasıblara qarşı sərt davranmasına qarşı qanun qəbul etmişdi. Bundan əlavə bir çox məmur və əyan da korrupsiya və rüşvətə görə cəzalandırılmışdı.[30] Əvvəlcə kasıbların birbaşa olmayan bütün vergilərini ləğv etməyi düşünsə də[31], senatın təkidi ilə vergiləri yarıbayarı azaltmaqla kifayətlənməli oldu. Həmçinin dövlət tərəfindən alınan vergi hesabatı xalqa açıldı, ticarət gəmiləri vergidən azad olundu.[32]. Bundan əlavə, qəsb və rüşvətə görə həbs olunan bir çox dövlət məmurunun fəaliyyəti dayandırıldı.

Neronun hərəkətləri yoxsulların iqtisadi vəziyyətinə kömək etmək idi. Yoxsullardan vergilərin çox olması ilə bağlı çoxlu şikayətlər alınca həddindən artıq olan dolayı vergiləri ləğv etdi. Senat onu bu hərəkətin həddindən artıq çox olacağına inandırdı. Buna görə də vergilər tam ləğv edilmədi və 4,5% -dən 2,5% -ə endirildi[33]. Bundan əlavə, gizli dövlət vergi qeydləri açıqlandı. Qida idxalındakı xərcləri azaltmaq üçün ticarət gəmilərinə vergi azadlığı elan edildi[34].

Neron sənət və tamaşa sevən biri idi. Bir sıra gimnaziya və teatrlar qurdu və aktyorlara yunan üslubunda paltarlar geyindirdi. Bir çox möhtəşəm qladiator oyunları keçirildi[35]. O, quinquennial Neronia festivalını da keçmirmişdir. Festivala oynlar, şeirlər və teatr tamaşaları daxil idi. Tarixçilər o dövrdə teatrın aşağı təbəqə üçün olduğuna inandığını və bunun əxlaqsızlığa və tənbəlliyə yol açdıqlarını qeyd edirdilər. Bəzi insanlar isə festivala çox pul xərcləndiyinə görə onu tənqid etmişdilər[36].

63-cü ildə büdcə böhranının ilk göstəriciləri ortaya çıxmağa başladı. Parfiya müharibəsi və qida təchizatı zamanı itirilən yüklər, Romadakı ərzaq qiymətlərinin qalxmasına səbəb oldu. Neron dövlət vəsaitlərinin idarə edilməsi vəzifələrinə yeni təyinatlar etdi, büdcə məsuliyyətlərini sərtləşdirdi və xəzinəyə xüsusi bir ianə etdi[37]. Sonra Parfiyalılarla barışıq variantını seçdi. 64-cü ildə Roma yandı. Nero, yenidən qurulması üçün bir ictimai yardım səyini səfərbər etdi. Varlıların yaşadıqları əyalətlərdən yanğından sonra ağır vergi alırdılar[38] .

Neronun hakimiyyətinin sonuna yaxın bir sıra böyük yenidənqurma layihələrinə start verildi. Malyariyanın qarşısını almaq üçün Neronun Ostia bataqlıqları Roma yanğından çıxan dağıntılarla dolu idi. Atəşdən sonra Domus Aureanın böyük sarayını tikdirdi. 67-ci ildə Neron Korinf boğazına kanal qazmağa cəhd etdi. Bu və digər layihələr dövlət büdcəsinin strukturunu pisləşdirdi[39] .

Roma yanğını

Robert Hubert, Roma yanğını əsəri

Neronun hakimiyyətinin 10-cu ilində, iyulun 18-indən 19-una keçən gecə Romada böyük bir yanğın başladı.[40] Tasit Kornelinin dediklərinə görə yanğın 5 gün davam etmişdi. Tarixçi Svetoni və Kassi Dionun fikrincə, yanğını Neron çıxarmışdı ki, özünə yeni saray ucaltdırsın. Tasitin sözlərinə görə isə yanğını çıxaranlar xristian idi və etiraf da etmişdilər. Tasitin dediklərinə görə Roma yanarkən Neronun musiqi ifa etməsi də şayiədir. Hətta Neron yanğını söndürmək üçün öz şəxsi sərvətindən xərcləmişdi. Neron şəxsən yanğın qurbanlarının axtarılıb çıxardılmasında iştirak etmişdi. Bundan əlavə yanğında evlərini itirən vətəndaşlara bir müddət öz sarayında yaşamağa icazə də vermişdi.

Müharibələr

Parfiya

Neron taxta çıxan il Ermənistan valisi Radamist Parfiya tərəfindən dəstəklənən bir üsyan ilə devrilmişdi. Yerinə Arşakilər sülaləsindən zərdüşti olan I Trdat gətirilmişdi.[41] Neron sərkərdə Qney Korbulonu regiona göndərmiş, stabillik yaradılmışdı. 58-ci ildə yenidən müharibə başlamış, Parfiya məğlub edilmişdi. Qalibiyyətdən sonra Korbuloya Suriya valiliyi verilmişdi. Erməni taxtına isə əslən yəhudi olan VI Tiqran gətirildi. 62-ci ildə Tiqranın Adiabenanı işğalı yeni müharibəyə səbəb oldu, Romalılar yenə qalib gəldilər. Sülh yenidən bağlandı və Trdat taxta geri gəldi, amma Roma vassalı olaraq yaşadı. Parfiya ilə sülh 50 il davam etdi.

Boudikkanın üsyanı

60-cı ildə Britaniyada indiki Norfolk ətrafında yaşayan İsen tayfalarının qadın başçısı Boudikkanın üsyanı başladı. Neron əvvəlcə Britaniyadan çəkilməyi düşünsədə üsyan tezliklə məğlub oldu.[42]

Pizo sui-qəsdi

65-ci ildə, Roma əyanlarından Qney Kalpurni Pizo, Subri Flavi və Sulpitsi Asper imperiyanı devirmək və Neronu öldürərək respublika qurmağı planlaşdırsalar da, işin üstü açıldı və Neron sui-qəsd planına daxil olan hamını öldürdü. Buna Seneka da aiddir.[43]

İudeya üsyanı

Abraham Yansens — Neron (1620)

66-cı ildə İudeya vilayətində yəhudilərin üsyanı başlamışdı. Vespasian üsyanı yatırmaq üçün göndərilmişdi. İkinci Qüds məbədi bu dövrdə dağıdılmışdır.[44]

Vinedeks üsyanı

67-ci ilin sonlarında və ya 68-ci ilin əvvəllərində, Qauldakı Qallia Luqdunensis əyalətinin qubernatoru Vindeks Neronun vergi siyasətinə qarşı üsyan qaldırdı[45]. Yuxarı Almaniya qubernatoru Virginius Rufus üsyanı yatırtmaq üçün bölgəyə göndərildi[46]. Dəstək qazanmaq üçün Vindeks, İspaniyadakı İspaniya Citerior valisi Qalbanı köməyə çağırdı. Virginius Rufus Vindeksin qoşunlarını məğlub etdi və Vindeks intihar etdi. Qalba dövlətin düşməni elan edildi və legionu Klunia şəhərində mühasirəyə alındı.

Qalbanın yüksəlişi

Neron imperiyanı hərbi yolla idarə etməyə çalışdı, ancaq Romadakı düşmənləri dərhal fürsətdən istifadə etdilər. 68-ci ilin iyun ayında Qalba senat tərəfindən imperator seçildi və Neron xalq düşməni elan edildi[47]. İmperator olmaq arzusunda olan, pretoriya prefekturası Nymfidius Sabinus tərəfindən imperatorun mühafizəçiləri Neroya xəyanət etmək üçün rüşvət almışdılar[48]. İmperator keşikçiləri Neronu tutdular və sonradan onu intihara məcbur etdilər.

Neronun ölümündən sonra Roma, "Dörd İmperator İli" olaraq da bilinən bir vətəndaş müharibəsi dövrünə girdi. Neronun varisləri hakimiyyət uğrunda mübarizəyə girdilər. Qalba, Otho və Vitellius, Neronun generalı Vespasianın Yahudeya əyalətindən qayıdana qədər qısamüddətli imperator oldular[47].

Xalq mərasimləri

Neron dörd atlı yarış arabaları sürməkdən, lira çalmaq və şeir oxumaqdan ləzzət alırdı[49]. Hətta imperiya boyunca digər sənətçilərin mahnılar ifa etdikləri məclislər də təşkil etmişdir. Əvvəlcə Nero yalnız xüsusi dinləyiciləri üçün ifa edirdi[50]. 64-cü ilə qədər, Neron populyarlığını artırmaq üçün Neapolisdə xalq qarşısında mahnı oxumağa başladı. O, 65-ci ildəki ikinci Neronia fetivalında da ifa etmişdir[50]. Deyilənlərə görə Neron özünə qayğı göstərilməsini arzulayırdı, lakin tarixçilərin yazdığına görə Neron xalq qarşısında mahnı ifa etməsi üçün senat və özünə yaxın insanlar tərəfindən cəsarətləndirilirdi. Qədim tarixçilər israrla Neronun mahnı ifa etməsini utanc verici hadisə kimi qiymətləndirmişlər[51]. Bu tənqidlər, bugünkü məşhur "Roma yanarkən mahnı oxuyub, skripka çalırdı" mifin mənbəyidir. Nero lirada çalsa da, skripkada ifa edə bilməzdi, çünki hələ skripka ixtira edilməmişdi.

Yunanıstanla münasibətləri yaxşılaşdırmaq və Roma hökmranlığını nümayiş etdirmək üçün Neronun 67-ci Olimpiya Oyunlarında iştirak etməyə razı salındı[52]. Neron iştirakçı olaraq on atlı araba yarışlarına qatıldı və arabadan yıxılaraq ölüm astanasından döndü[53]. Eyni tədbirlərdə aktyor və müğənni kimi də meydana çıxdı. Bu yarış və rəqabət zamanı Nero büdrəsə də, qələbə taclarını qazandı və Romaya qayıdanda onlar üçün bir parad təşkil etdi. Bu qələbələri hakimlər Neroya imperator olduğu üçün rüşvət olaraq vermişdilər[54].

Ölümü

Vasiliy Smirnov, Neronun ölümü

68-ci ilin martında Qalliya Luqdunensis valisi Qay Yuli Vindeks üsyan qaldırdı. Bu üsyanı yatırmaq üçün Yuxarı Germaniya valisi Lutsi Vergini Ruf göndərilmişdi. Besazon yaxınlığında Vindeks məğlub olaraq intihar etdi.[55] Vindeksə dəstək olaraq üsyana başlayan və özünü imperator elan edən İspaniya valisi Qalba Roma üzərinə yeriməyə başlamışdı. Əvvəlcə Parfiyaya qaçmağı düşünən Neron Romaya qayıdıb xalqdan üzr istəmək, heç olmasa Misirdə yaşamağa icazə vermələri üçün yalvarmaq barədə düşünürdü. Gecə yarısı sarayında oyananda ətrafında heç kəsi görməmiş, dostlarından kömək ala bilməmişdi. Hətta intihar etmək üçün bir qladiator axtararkən heç kimi tapmamış, çarəsizlikdən özünü Tibr çayına atmaq üçün saraydan qaçdı. Şəhərdən kənarda, azad etdiyi qullarla birlikdə başqa bir azad qul olan Faonun evində gecələyərkən bir nəfər ona senatın onu düşmən elan etdiyi və edam üçün çağrıldığı xəbərini vermişdi, lakin Tasit Kornelinin yazdıqlarına görə, senat əslində onu Qalbadan qorumaq, ən azından bir vəliəhd dünyaya gələnədək onu yaşatmağı düşünürdü, amma Neron bunu eşidən kimi azad etdiyi qullarından biri olan Epafroditə onu öldürməyi əmr etmişdi. Epafrodit daha sonra Domisian dövründə Neronun intiharının qarşısını ala bilmədiyinə görə öldürülmüşdür. Neronun son sözləri Qualis artifex pereo (Belə bir sənətkar ölür!) idi. Neron, 9 iyun 68-ci ildə vəfat etdi və Romada basdırıldı[56] .

Onun ölümü ilə Yulio-Klaudian sülaləsi sona çatdı. Bunun ardınca "Dörd İmperator İlləri" olaraq da bilinən bir xaos dövrü başlamışdı.

Ölümündən sonra

Tarixçi Takitusun sözlərinə görə, Neronun ölümünü senatorlar, zadəganlar və yüksək təbəqədən olan insanlar məmnuniyyətlə qarşıladılar. Digər tərəfdən, alt təbəqədən olanlar, qullar, arena və teatr qulluqçuları bu xəbərə çox məyus oldular[57]. Nerona sadiq, lakin onu devirmək üçün rüşvət alan ordu üzvləri isə qarışıq hisslər yaşadıqlarını söyləyirdi[58].

"Dörd İmperator İli"ndəki vətəndaş müharibəsi tarixçilər tərəfindən problemli bir dövr olaraq xarakterizə olunur. Takitusa görə, bu qeyri-sabitlik, Neron və sələflərində "imperatirluq qanının" olmamasından qaynaqlanır[59]. Qalba qısa rəhbərliyini Neronun bir çox müttəfiqini və gələcəkdə ona düşmən olacaq adamları edam etməklə başladı. Bunların sırasına İmperator Kaliqulanın oğlu olduğu iddia edilən Nymphidius Sabinus da daxil idi[60].

Otho Qalbanı devirdi. Othonun Nerona bənzədiyi üçün çox sayda əsgər tərəfindən sevildiyi deyilir. Bir çox romalının onu Neron kimi salamladıqları deyilir[61]. Otho "Nero" adını soyad kimi istifadə etdi və yenidən Nerona bir çox heykəl ucaltdırdı. Vitellius Othonu devirir. Vitellius, hakimiyyətinə Neronun adına yazılmış şeirlər və mahnılarla birgə böyük bir cənazə mərasimi keçirərək başladı[62].

Neronun büstü

Vətəndaş müharibəsi və Flavian sülaləsi dövründə də xalqın Nerona hədsiz həssaslığı davam etdi. Bu vəziyyət xüsusilə populyar olduğu şərq əyalətlərində yayılmışdır. Filostratus yazır:Həqiqət budur ki, Nero xarakterindən bir az kənar olsa da, Hellas (qədim Yunanıstan) azadlığını, müdriklik və təvazökarlıqla bərpa etmiş, şəhərlər dorik ve attik xarakterlərini yenidən bərpa etmiş və əvvəlkindən daha çox sülh və harmoniya şəraitində yaşamalarını təmin etmişdir. Vespasian, nədənsə bu azadlıqları onlardan almış və digər bəhanələrdə fitnə-fəsadlarla öz zorakılığına bəraət qazandırmağa çalışmışdır

Neronun 68-ci ildə intihar etməsindən sonra, xüsusən də şərq əyalətlərində Neronun əslində ölmədiyi və geri qayıdacağı inancı yayılmışdır[63]. Ən azı üç "saxta" Neronun rəhbərliyi ilə iğtişaşlar oldu[64]. Üzü Nerona çox bənzəyən və onun kimi sithara və lira ifa edən birincisi, Vitelliusun dövründə, 69-cu ildə ortaya çıxdı. Onun kim olduğunu bilən bir neçə nəfər tapıldıqdan sonra o, həbs edildi və edam edildi. Nerona bənzəyən və lira ilə mahnı oxuyan başqa biri İmperator Titusun zamanında (79–81) Asiyada ortaya çıxdı, lakin o da, əvvəlki ilə eyni taleyi bölüşdü. Neronun ölümündən təxminən 20 il sonra İmperator Domitianusun dövründə üçüncü bir təqlidçi meydana gəldi. Parfiyalılar tərəfindən dəstəklənən üçüncünü isə bu fikirdən daşındırmaq çox çətin olmuş və demək olar ki müharibə səbəb olacaqmış.

Onun haqqında tarixdə yazılanlar

Neronun müasir tarixi mənbələri bu günə qədər yaşamamışdır, buna görə dövrün tarixşünaslığı problemlidir. Qərəzli və uydurma olduğu deyilən köhnəlmiş rəvayətlərdə, Neron ya həddən artıq tənqid olunur, ya da onu həddən artıq ucaldılır[65]. Əsl mənbələrin bəzi hadisələrə zidd olduğu da deyilir. Bununla birlikdə itirilən ilkin mənbələr gələcək nəsillər tarixçiləri tərəfindən Neron haqqında yazılmış ikinci və üçüncü mənbələrin əsasıdır. Müasir olan bəzi tarixçilər məlumdur; Bu yazıçılar, Fabius Rusticus, Cluvius Rufus və Pliny the Elder, Neronu qınayan və hazırda itkin olan əsərlər yazmışlar. Neron tərəfdarı olan povestlər də var, amma onları kimin yazdığı və ya Neronu nə üçün təriflədiyi bilinmir[66].

Nero haqqında bilinənlərin demək olar ki hamısı patriçi olan tarixçilər Takitus, Suetonius və Kassius Diodan gəlir. Takitus və Suetonius, Neron haqqında yazdıqları təxminən ölümündən 50 il sonra, Cassius Dio isə 150 il sonra qələmə alınmışdır. Bu mənbələr Neronun hakimiyyəti dövründə Klaudiusun ölümü, Kiçik Aqrippinanın ölümü və 64 yaşındakı Böyük Roma Atəşi kimi bəzi problemləri rədd edir, lakin Neronu qınamaqdan çəkinməmişlər.

Neron haqqında digər mənbələrin biliyi məhduddur və fərqli perspektivlərə malikdir. Bu gün çatmış bir neçə əsər Neronu çox müsbət kimi təsvir edir. Bəzi mənbələr, Neronun, xüsusən də şərq əyalətlərində istedadlı və çox populyar bir insan kimi təsvir edir.

I Konstantin 4-cü əsrdə xristianlığın himayədarına çevrilmiş və taxta çıxdıqda özünü xristian kilsəsinin baş keşişi elan etmişdir. Bu tarixdən sonra xristianların Romaya təsiri başlayır. Bu şəraitdə, Neronun xristianları cəzalandırması ilə bağlı qeydlər, Neronun onsuz da mənfi olan nüfuzunu daha da aşağı salməşdır.

Kassius Dio Kokeianus

Kassius Dio (təxminən 155–229-cu illərdə yaşayıb) Roma senatoru Kassius Apronianın oğlu idi. Ömrünün çox hissəsini dövlət qulluğunda keçirmişdir. İmperator Kommodusun hakimiyyəti dövründə, Septimius Severusun ölümündən sonra senator və Smyrna qubernatoru vəzifəsini icra etmişdir. Qısa bir müddət sonra 205-ci ildə Suffect konsulu oldu və daha sonra Afrika və Pannonianın prokuroru olmuşdur. Dio Roma tarixinin 61–63-cü kitablarında Neronun hakimiyyətini təsvir edir. Bu kitabın qalan hissələri ümumiləşdirilərək XI əsr rahibi İoannis Xifhilinus tərəfindən yazılmışdır.

Dio Krissostom

Yunan tarixçisi və filosofu Dio Krissostom (təxminən 40–120) yazır ki, Roma xalqı Nerondan çox məmnundu və onun əbədi olaraq hakimiyyətinə razılıq verəcəklər.

Epiktetos

Epiketus (təxminən 55–135) Neronun keşişi Epafroditosun quludur. Neronun xarakteri haqqında bir neçə mənfi rəy söyləyir, lakin hakimiyyəti ilə bağlı heç bir fikir bildirmir. Neronu ərköyün, qəzəbli və bədbəxt insan kimi təsvir edir. Firavanlıq və xoşbəxtlik imperator aid gücdür? Deyil. Olsaydı, Neron xoşbəxt olardı. Sadəcə baxın, bu Neronun möhürü deyil. Zorakı, dəli və ya qüsur mu axtarır?Şıltaqlıq onu ələ keçirsə, o hamının başını kəsəcək mi?[67][67]

Cozefus

Tarixçi Cozefus

Tarixçi Cozefus (təxminən 37–100) Neronu zalım adlandırsa da, ona qarşı haqsızlıq olduğunu eyham vuran ilk şəxsdir.

Markus Annaeus Lukanus

Tarixçidın daha çox şair olan Lukanus (təxminən 39–65) Neronun hakimiyyətini tərifləyir. Əvvəlki müharibələrdən və münaqişələrdən fərqli olaraq, Neronun hakimiyyəti dövründə sülh və firavanlıq haqqında yazmışdır. Təəssüf ki, sonradan Neronu devirmək üçün bir sui-qəsddə iştirak etdi və edam edildi.

Filostratus

Afinalı Filostratus II (təxminən 172–250) "Tyanalı Apolloniusun həyatı" əsərində Nerondan bəhs edir. Adətən Neron ilə bağlı mənfi fikir söyləsə də, Neronun şərqdə sevildiyini qeyd edir.

Yaşlı Pliny

Yaşlı Plininin(təxminən 24–79) Neron Tarixi haqqında yzadıqları günümüzə qədər çatmışdır. Ancaq Plinyin Təbii tarix (Naturalis Historia) adlı əsərində də Nerondan bir neçə dəfə bəhs etmişdir. Pliny, Neron haqqında ən mənfi düşünən tarixçilərdən biridir və onu "bəşəriyyətin düşməni" adlandırır.

Plutarx

Plutarx (46 −127) Qalba və Othonun həyatından bəhs edərkən dolayı yolla Nerondan da yazmışdır. Əsərlərində Neron zalım kimi təsvir edilmişdir.

Suetonius Tranquillus

Suetonius (69–130) equestrian sinfinə aiddir və İmperator yazışmalarına cavabdeh olan bölmənin rəhbəridir. 121-ci ildə Hadrian tərəfindən işdən çıxarıldıqdan sonra, lətifələrə əsaslanaraq imperatorların tərcümeyi-halını yazmağa başladı. Kitabın Neronun həyat hekayəsi haqqında olan hissəsində ona olan düşmənliyi aydın şəkildə izah olunur və bu bəzi müasir tarixçilərin Suetoniusun verdiyi məlumatların düzgünlüyünü şübhə altına almasına səbəb oldu. Məsələn, Neronun dəliyinə dəlil olaraq göstərilən aşağıdakı paraqraf yalnız təbliğat məqsədi ilə yazılmış ola bilər.

Sporus adlı gənci xədim etdirdi və onu bir qadına çevirməyə çalışdı, sonra onu evinə apardı və gəlin duvağı da daxil olmaqla ənənəvi bir mərasimlə onu evinə aldı və həyat yoldaşı kimi davrandı. Camaatdan birinin etmiş olduğu "əgər Neronun atası Domitiusun belə bir arvadı olsaydı dünya üçün əla olardı" zarafatı dillərə düşmüşdü. Zərif dəbli geyimlər geyinib palanquinə minərək Sporusu məhkəmələrə və yunan bazarlarına aparır və Roma küçələrində gəzərkən bəzən məhəbbətlə öpürdü.[68]

Takitus Publius Kornelius

Publius Kornelius Takitus

Takitusun (56–117) İllklər adlı kitabı tamamlanmamış olsa da Neron haqqında yazılmış olanlar içərisində ən detallı olandı. Nerona qarşı xoş münasibəti olmasa da, lakin digər tarixçilərdən daha az sensasiyalı hekayələrdən istifadə etməyi seçmişdir. Tacitus, tez-tez Julio-Klaudian sülaləsinin imperatorlarını ədalətsiz olaraq təsvir etmişdir. Bundan əlavə bu sülalə haqqında yazılanların düzgün olmadığını söyləyir.

Neron və din

Yəhudi Mifləri

66-cı ilin sonlarında Yerusəlimdə və Qeysəriyyədə yəhudilərlə yunanlar arasında toqquşmalar baş verdi. Talmuddakı bir yəhudi əfsanəsinə görə Neron, Yerusəlimə gəldi, adamlarına dörd istiqamətdə ox atmağı əmr etdi və sonra bütün oxlar şəhərə düşdü. Sonra, oradan keçən bir uşağa bir misranı təkrar etdirmiş və uşaq bunun anlamının "Edomun qisasını İsrail övladlarının əli ilə alacam" olduğunu demişdir. Neronun, Allahın Yerusəlim Məbədinin sökülməsini istəməsi, lakin bu baş verərsə onu cəzalandıracağını düşünərək təlaşlandı. Neron "O, məbədinin viran olmasını istəyir, amma günahı mənim üzərimə atmaq istəyir" dedi[69]. Bundan sonra mümkün cəzadan qaçmaq üçün Romaya qaçdı və Yəhudiliyi qəbul etdi. Vespasyana qarışıqlığı aradan qaldırmağı tapşırdı. Talmud, Simon bar Kokhbanın Romaya qarşı üsyanının məşhur tərəfdarı olan müdrik Reb Meir Baal HaNessin Neronun nəslindən olduğunu söyləyir.

Xristian mifləri

Erkən xristian mifləri Neronu ümumiyyətlə xristianları cəzalandıran ilk adam olaraq təqdim edir və eyni zamanda onu Peter və Paulun qatili kimi qəbul edirlər. Yenə də erkən məsihçilər arasında geniş yayılmış bir inanca görə, Neronun yalançı Məsih hesab olunurdu.

İlk zalım

Xristian olmayan bir tarixçi Tacitus, Neronun 64 ildə yanğından sonra xristianları geniş şəkildə cəzalandırdığını və edam etdiyini yazır. Suetonius, Neronun xristianları odla əlaqəli olduqları üçün deyil, Allaha şükür etmək üçün cəzalandırdıqlarını bildirir[70].

Xristian yazıçısı Tertullianus (c. 155–230) Neronun xristianları ilk təqib edən şəxs olduğunu söyləyir. O yazır: qeydlərinizi yoxlayın. Orada, Neronun bu təlimi ilk cəzalandıran olduğunu görəcəksiniz. Tarixçi Laktantius da (c. 240–320), Sulpicius Severus kimi, Neronu Allahın xidmətçilərini cəzalandıran ilk adam olaraq tanıtmışdır. Ancaq bəzi mənbələr onları cəzalandıran, Romadan qovan ilk şəxs olaraq Klavdiyi göstərir[71].

Petrus ve Pavlusun qatili

Neronun həvarinin qatili olduğunu iddia edən ilk mətn, müəllifi bəlli olmayan Yeşayanın yüksəlişi adında 2-ci əsrdə yazılmış bir əsərdir. Bu mətn, anasının qatili və bir padşah olan brinin İsanın on iki həvarisinin işgəncə etdiyini və on iki nəfərdən birinin ona təhvil verildiyi şəklindədir.

Qeysəriyyə Maritima yepiskopu Eusebius (e. 275–339) başının Romada Neronun hakimiyyəti dövründə kəsildiyini söyləyən ilk adam idi. Yepiskop əlavə edir ki, Neronun işgəncələri Peter və Polun ölümünə səbəb olsa da, Neron onları öldürmək üçün xüsusi göstəriş vermədi. Bir neçə başqa mənbədə Paulun iki il Romada qaldığı və sonra İspaniyaya köçdüyü bildirilir. Apokrif "Petrusun İşləri" adll əsərdə Petrusun ilk olara Neronun hakimiyyəti dövründə (Neron tərəfindən deyil) başı aşağı çarmıxa çəkildiyini yazır[72]. Kitab Paulun hələ sağ olduğunu və Neronun tanrının əmri ilə xristianları cəzalandırmaması üçün əbədi qıldığını yazaraq bitir. 4-cü əsrə qədər bir çox yazıçı Neronun Peter və Paulun qatili olduğunu yazmağa başladı[73].

Saxta Məsih

Yeşayanın Göyə qalxmasının ilk mətnində Neronun saxta Məsih olduğu iddia edilir. Mətnin tərcüməsi belədir; anasının qatili qanunsuz bir padşah olacaq … və dünyanın bütün gücü onun yanında olacaq və onun istəklərini dinləyəcəklər.[74] Sibylline Oracles, 2-ci əsrdə yazılmış 5 və 8-ci kitablar, Neronun gəlişindən və məhvindən bəhs edir. Bunlardan başqa xristian icmasında mövcud olan bir inanca görə, Nero yalançı bir məsih olaraq geri qayıdacaq[75].

Post-antik mədəniyyətdə Neron

Əsasən əxlaqsızlıq və ya səhv idarəetmə nümunəsi olaraq görülür;

  • Qızıl əfsanə və apokaliptik hekayəsi Gənc Senecanı intihar etməyə məcbur etməsi üçün onunla üz-üzə söhbət etdiyini çatdırır.
  • Geoffrey Chaucer'in Canterbury hekayələri, Keşişin uzaqgörənliyi və hekayəsində
  • Giovanni Boccaccionun Concerning the Falls of İllustrious Men adlı əsəri
  • Matthev Gvinn, 1603-cü ildə Nero adlı teatr tamaşası

Əcdadları

Üç nəsil boyunca Neronun əcdadları
Nero Atası:
Gnaeus Domitius Ahenobarbus 		Ata tərəfindən babası:
Lucius Domitius Ahenobarbus 		Ata tərəfindən ulu babası:
Gnaeus Domitius Ahenobarbus
Ata tərəfindən ulu nənəsi:
Aemilia Lepida
Ata tərəfindən nənəsi:
Yaşlı Antonia 		Ata tərəfindən ulu babası:
Mark Antoni
Ata tərəfindən ulu ata nənəsi:
Balaca Oktavia
Anası:
Gənc Aqrippina 		Ana tərəfindən babası:
Germanicus 		Ana tərəfindən ulu babası:
Nero Klaudius Drusus
Ana tərəfindən ulu nənəsi:
Balaca Antonia
Ana tərəfindən ana nənəsi:
Yaşlı Aqrippina 		Ana tərəfindən ulu babası:
Marcus Vipsanius Agrippa
Ana tərəfindən ulu nənəsi:
Yaşlı Julia

İstinadlar

  1. ↑ 1 2 https://www.avoindata.fi/data/fi/dataset/yle-arkiston-historiallinen-tapahtumakalenteri.
  2. ↑ Любкер Ф. Nero (rus.). // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский СПб: Общество классической филологии и педагогики, 1885. С. 914–915.
  3. ↑ 1 2 Suetonius, 12 Sezarın həyatı"
  4. ↑ Suetonius, On İki Sezarın Həyatları, Neronun həyatı 5 Arxivləşdirilib 2023-03-25 at the Wayback Machine
  5. ↑ Takitus, Tarixlər I.2
  6. ↑ Tacitus, Yıllıklar XII.66; Kassius Dio, Roma Tarixi LXI.34 Arxivləşdirilib 2019-10-17 at the Wayback Machine; Suetonius, On İki Sezarın Hayatları, Claudius'un hayatı 44 Arxivləşdirilib 2012-06-30 at Archive.today; Josephus ise daha az emindir, Josephus, Yahudilerin Eski Eserleri XX.8.1
  7. ↑ 1 2 Suetonius, 12 Sezarın həyatı
  8. ↑ İosifus, Antiquitates Judaicae, XIX.3.2
  9. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XII.41.
  10. ↑ Kassi Dio, Roma tarixi LXI.34
  11. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIII.16
  12. ↑ (ing. ). en.wikisource.org https://en.wikisource.org/wiki/The_Annals_(Tacitus)/Book_13#23 (#bare_url_missing_title). 6 noyabr tarixində arxivləşdirilib.
  13. ↑ Kassius Dio, Roma Tarixi LXI.10 Arxivləşdirilib 2019-10-17 at the Wayback Machine
  14. ↑ Takitus, İlliklər XIII.46
  15. ↑ Takitus, İlliklər XIV.1
  16. ↑ Suetonius, On İki Sezarın Həyatları, Neronun Həyatı 34 Arxivləşdirilib 2023-03-25 at the Wayback Machine
  17. ↑ (ing. ). en.wikisource.org https://en.wikisource.org/wiki/The_Annals_(Tacitus)/Book_14#51 (#bare_url_missing_title). 6 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  18. ↑ (ing. ). en.wikisource.org https://en.wikisource.org/wiki/The_Annals_(Tacitus)/Book_14#53 (#bare_url_missing_title). 6 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  19. ↑ Takitus, İlliklər XIV.64
  20. ↑ Takitus, İlliklər XIV.65
  21. ↑ Takitus, İlliklər XIII.4
  22. ↑ Takitus, İlliklər XV.51
  23. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIV.53
  24. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIV.60
  25. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIV.64
  26. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIV.65
  27. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIII.28
  28. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIII.27.
  29. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" 45
  30. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIII.30, XIV.18, XIV.40, XIV.46.
  31. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIII.50.
  32. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIII.51
  33. ↑ (ing. ). en.wikisource.org https://en.wikisource.org/wiki/The_Annals_(Tacitus)/Book_13#50 (#bare_url_missing_title). 6 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  34. ↑ (ing. ). en.wikisource.org https://en.wikisource.org/wiki/The_Annals_(Tacitus)/Book_13#51 (#bare_url_missing_title). 6 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  35. ↑ Suetonius, On İki Sezarın Həyatları, Neronun Həyatı 12 Arxivləşdirilib 2023-03-25 at the Wayback Machine
  36. ↑ Takitus, İlliklər XIV.21
  37. ↑ Takitus, İlliklər XV.18
  38. ↑ Takitus, İllikər XV.45
  39. ↑ Takitus, İlliklər XVI.3
  40. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XV.38.
  41. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIII.7
  42. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XIV.39.
  43. ↑ Tasit Korneli, Salnamələr" XV.60–62.
  44. ↑ İosifus, Yəhudilərin müharibəsi VII.1.1
  45. ↑ Kassius Dio, Roma Tarixi LXIII.22 Arxivləşdirilib 2020-06-10 at the Wayback Machine
  46. ↑ Kassius Dio, Roma Tarixi LXIII.24 Arxivləşdirilib 2020-06-10 at the Wayback Machine
  47. ↑ 1 2 Kassius Dio, Roma Tarixi LXIII.49 Arxivləşdirilib 2020-06-10 at the Wayback Machine
  48. ↑ Takitus, Histories I.5
  49. ↑ (ing. ). en.wikisource.org https://en.wikisource.org/wiki/The_Annals_(Tacitus)/Book_14#16 (#bare_url_missing_title). 6 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  50. ↑ 1 2 (ing. ). en.wikisource.org https://en.wikisource.org/wiki/The_Annals_(Tacitus)/Book_15#22 (#bare_url_missing_title). 6 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  51. ↑ (ing. ). en.wikisource.org https://en.wikisource.org/wiki/The_Annals_(Tacitus)/Book_14#15 (#bare_url_missing_title). 6 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  52. ↑ Filostratus II, Apolloniusun Həyatı 5.7 Arxivləşdirilib 2007-08-21 at the Wayback Machine
  53. ↑ Suetonius, On İki Sezarın Həyatları, Neronun Həyatı 24 Arxivləşdirilib 2023-03-25 at the Wayback Machine
  54. ↑ Suetonius On İki Sezarın Həyatları, Neronun Həyatı 23 Arxivləşdirilib 2023-03-25 at the Wayback Machine, 24 Arxivləşdirilib 2023-03-25 at the Wayback Machine
  55. ↑ Kassi Dio, Roma tarixi, LXIII.24
  56. ↑ Kassius Dio, Roma Tarixi LXIII.29 Arxivləşdirilib 2020-06-10 at the Wayback Machine
  57. ↑ (ing. ). en.wikisource.org https://en.wikisource.org/wiki/The_Histories_(Tacitus)/Book_1#4 (#bare_url_missing_title). 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  58. ↑ (ing. ). en.wikisource.org https://en.wikisource.org/wiki/The_Histories_(Tacitus)/Book_1#5 (#bare_url_missing_title). 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  59. ↑ (ing. ). en.wikisource.org https://en.wikisource.org/wiki/The_Histories_(Tacitus)/Book_1#2 (#bare_url_missing_title). 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  60. ↑ Plutarx, Paralel Həyatlar, Qalbanın Həyatı 9 Arxivləşdirilib 2020-05-26 at the Wayback Machine
  61. ↑ Suetonius, On İki Sezarın Həyatları, Othonun Həyatı 7 Arxivləşdirilib 2020-07-10 at the Wayback Machine
  62. ↑ Suetonius, On İki Sezarın Həyatları, Vitelliusun Həyatı 11 Arxivləşdirilib 2020-07-10 at the Wayback Machine
  63. ↑ Suetonius, On İki Sezarın Həyatları, Neronun Həyatı 57 Arxivləşdirilib 2023-03-25 at the Wayback Machine; Takitus, Tarixlər II.8; Cassius Dio, Roma Tarihi LXVI.19 Arxivləşdirilib 2023-02-24 at the Wayback Machine
  64. ↑ Takitus, Tarixlər II.8
  65. ↑ Takitus, İlliklər I.1; Josephus, Yəhudilərin Qədim əsərləri XX.8.3; Tacitus, Qnaeus Yulius Aqricolanın Həyatı 10 Arxivləşdirilib 2006-09-13 at the Wayback Machine; Takitus, İlliklər XIII.20
  66. ↑ Takitus, İlliklər I.1; Josephus, Yəhudilərin Qədim əsərləri XX.8.3
  67. ↑ 1 2 (ing. ). www.gutenberg.org http://www.gutenberg.org/files/10661/10661-h/10661-h.htm (#bare_url_missing_title). 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  68. ↑ Suetonius, On iki Sezarın həytaları, Neronun Həyatı 28 Arxivləşdirilib 2023-03-25 at the Wayback Machine
  69. ↑ . www.sefaria.org https://www.sefaria.org/Gittin.56a.6?lang=bi&with=all&lang2=bi (#bare_url_missing_title). 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  70. ↑ Suetonius On İki Sezarın Həyatları, Life of Nero, chapter 16 Arxivləşdirilib 2023-03-25 at the Wayback Machine
  71. ↑ Suetonius On İki Sezarın Həyatları, Klaudiusun Haəatı 25 Arxivləşdirilib 2023-08-05 at the Wayback Machine
  72. ↑ (ing. ). www.earlychristianwritings.com http://www.earlychristianwritings.com/text/actspeter.html (#bare_url_missing_title). 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  73. ↑ (ing. ). www.newadvent.org http://www.newadvent.org/fathers/1907.htm (#bare_url_missing_title). 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  74. ↑ (ing. ). www.earlychristianwritings.com http://www.earlychristianwritings.com/text/ascension.html (#bare_url_missing_title). 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  75. ↑ (ing. ). www.newadvent.org http://www.newadvent.org/fathers/0712.htm (#bare_url_missing_title). 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
source: https://az.wikipedia.org/wiki/Nero