LIMSwiki

Dialäkt: Lozäärntüütsch

Kanton Lozärn
Basisdate
Staat:	Schwiz
Abchürzig:	LU
Amtssproche:	Deutsch
Hauptort:	Lozärn
Flächi:	1'493 km² (Rang 9)
Iwohner:	381'966[1] (31. Dezämber 2011) (Rang 7)
Bevölkerigsdichti:	256 Iw./km² (Rang 9)
Bitritt zuem Bund:	7. November 1332
Websyte:	www.LU.ch
Lag
Charte
Gmeinde

De Kanton Lozärn esch en Kanton i de Zentralschwiiz. D Nochberkantöön send Schwyz, Obwaldä, Nidwaldä, Aargöi, Bärn ond Zoog.

De südlech Deil vom Kanton liid em Voralpe- ond Alpegebiet, der Norddeil im Middelland. Di bekanntischte Bärge vom Kanton send de Pilatus, de Napf ond d Rigi. Au wenn die nome zom Teil zom Gebiet vom Kanton Lozärn ghöred.

Landschafte em Kanton usserthalb vo der Stadt und der Omgäbig vo Lozärn send s Gäu rond om der Sämpachersee ome e der Metti vom Kantoon, s Habsburgeramt a der Rüüss em Oschte, s Seetaal om der Baldeggersee ome em Nordoschte, s Henderland om Willisou ome em Nordweschte, s Äntlibuech em Südweschte – ond öber der Vierwaldstettersee öbere d Gmeinde südweschtlich vo der Rigi.

Di gröschte Seee vom Kanton send de Rotsee, de Baldeggersee ond de Sämpachersee. Grösseri oder chliineri Aateil hed Lozärn au am Vierwaldschtettersee, am Zogersee ond am Hallwilersee.

Di lengschte Flöss, wo ganz oder zom Teil em Kanton leged, send d’Rüüss, di Chlyni Ämme, d’Wiggere ond d’Sore.

D Iiwohner send ursprünglech galloromanisch-alemannischi Mischling gsi, wo e hochalemmanische Dialäkt redet.

E de letschte hondert Johr send vele Lüüt us andere Ländere iigwanderet. Die erschti Iiwandererwälle esch us Italie, Spanie, Düütschland, Öschtriich, Frankriich ond Griecheland cho. Das esch bes öppe 1970 gsi. Dezue send Flüchtling vom Tibet, us Ungarn ond de Tschechoslowakei cho. Sed 1980 chömed d Iiwanderer vor allem us em früechere Jugoslawie, us de Türkei, us Sri Lanka (Tamile) ond us Portugal.

Ändi 2005 hed de Kanton 356'309 Iiwohner gha. Vo dene hend 54'729 Persone kei Schwiizer Pass gha. Das send 15,4 % vo allne Bewohner.

De Spottname vo de Lozärner isch Chatzestrecker. Chatzestrecker send Lüüt, wo Chatze töödt hend, zom si ässe oder zomene de Balg abzie ond Chappe druus mache.^[2]

Onder Lozärntüütsch verstoht men im Allgimeine de Tialäkt, wo im Gibiet Stadt Luzärn – Chriens – Wolhuuse – Wilisou – Soorsi – Sämpach – Hitzchilch – Hooftere – Ääbike – Megge gredt wörd. Ganz andersch, vil nööcher bim Bärntüütsch, rededs em Äntlibuech ond em Henderland. D Iiwohner vo de Lozärner Rigigmeinde (Wäggis, Vitznau ond Greppe) reded weder meh wi d Nochberslüüt usem Kanton Schwyz. E Gramatik öber s Lozärntüütsch het de Ludwig Fischer gschrebe, ond de Woortschatz esch am beschten em Schwyzerische Idiotikon ond em Sproochatlas vo de tüütsche Schwyz dokumäntiert.

Dör Zuewanderig os andere Regione vode Schwiiz oder us em Ossland, verschwendet emmer meh typischi regionali Usdröck. Die eltere Lüüt gchenned mängs Wort, wo de jonge Lüüt gar nümme seit. S Schwiizerdtüütsch werd sösch im allgemeine aber sehr guet pflegt ond esch nooch wie vor, wie öberall i de Tüütschschwiiz, d Hauptsproch. SMS, Ii-mail oder Briefe wärded vorallem vo Jugendleche emmer meh im Tialäkt gschrebe ond verdränged so d Schreftsprooch deilwys usem Alltag.

Sprooch	1880	1900	1950	1960	1970	1980	1990	2000
Iwohner	134'708	146'519	223'249	253'446	289'641	296'159	326'268	350'504
Dütsch	134'155	143'337	216'647	239'068	263'310	269'327	289'160	311'543
Italiänisch	294	2'204	3'587	10'126	15'635	11'638	9'192	6'801
Französisch	302	747	2'150	2'244	2'015	2'129	2'046	2'053
Rätoromanisch	5	64	338	466	525	642	473	388
Spanisch	k. A.	k. A.	33	203	4'473	3'681	2'015	2'491
Portugiesisch	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	2'567	3'126
Albanisch	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	6'768
Serbokroatisch	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	7'401
Türkisch	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	282	k. A.	1'465	955
Änglisch	k. A.	k. A.	123	253	485	820	697	1'643

De Kanton Lozärn esch e katholisch prägte Kanton. Dör d Zuewanderig geds aber au reformierti ond muslimischi Menderheite. Chliineri Menderheite send die orthodoxe Chreschte, d Juude, d Hindus ond d Buddhischte. Es trätet au emmer meh Lüüt os de Chilene us. De Aateil vo de Katholike lit jetzt scho onder 70 Prozänt vo de Iiwohner.

Konfession	1850	1900	1950	1960	1970	1980	1990	2000
Iwohner	132'843	146'519	223'249	253'446	289'641	296'159	326'268	350'504
Katholike	131'280	134'020	189'917	215'686	246'888	244'066	255'106	248'545
Protestante	1'563	12'085	30'396	34'721	38'712	39'816	44'479	42'926
Jude	0	319	497	532	563	587	585	399
Chreschtkatholike	k. A.	k. A.	1'129	1'466	741	594	453	471
Muslime	k. A.	k. A.	k. A.	6	372	1'691	6'123	13'227
Oschtchreste	k. A.	k. A.	21	39	412	1'473	4'604	7'801
anderi Religione	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	k. A.	1'243	2'883
Konfessionslosi	k. A.	k. A.	k. A.	769	1'672	4'979	10'396	20'681

(Stand Ändi 2021)

• Luzärn 82'922 Iwohner
• Ämme 31'240 Iwohner
• Chriens 28'613 Iwohner
• Horb 14'739 Iwohner
• Äbike 14'181 Iwohner
• Sorsi 10'382 Iwohner
• Hofdere 9'907 Iwohner
• Willisou 9'015 Iwohner
• Roteborg 7'792 Iwohner
• Mauters 7'603 Iwohner
• Megge 7'549 Iwohner
• Räide 7'337 Iwohner
• Nöiechöuch 7'194 Iwohner
• Ruusmu 7'143 Iwohner
• Möischter 6'702 Iwohner
• Bueri 6'571 Iwohner

Dr Regierigsrot esch d Exekutive vom Kanton Lozärn ond het höt föif Metglider. Em Regierigschef het me früener lang Schultheiss gseit, höt aber isch er dr Regierigsbresidänt. Är esch Primus inter pares ond wächslet jedes Johr. Em Johr 2006 esch das de Toni Schwingrueber gsi.

D Metglider sind den gsi:

• de Marcel Schwerzmann (parteilos), Finanzdepartemänt
• de Markus Dürr (CVP), Gsondheits- ond Sozialdepartemänt
• de Max Pfister (FDP), Bau-, Omwelt- ond Wertschaftsdepartemänt
• d’Yvonne Schärli-Gerig (SPS), Justiz- ond Secherheitsdepartemänt
• de Anton Schwingruber (CVP), Beldigs- ond Kulturdepartemänt

Ane 2022 isch dr Regierigsroot so zämegsezt:

• de Marcel Schwerzmann
• de Guido Graf vo de CVP
• de Fabian Peter vo de FDP
• de Reto Wyss vo de CVP
• de Paul Winiker vo de SVP

Dr Grossi Root esch d Legislative vom Kanton Lozärn ond het 120 Metglider. Traditionell hets em Kanton Lozärn zwe dominanti Parteie gää – di Rote ond di Schwarze. Oder andersch gseit: die Liberale (höt FDP) ond de Konservative (höt CVP). Die hend bis wyt es 20. Jahrhondert d Politik vom Kanton beherrscht. Zwar send syt hondert Johre au d Sozialdemokrate presänt, aber die hend langi Zyt nome e wenige Gmeinde er Agglomeration Lozärn chönne Fuess fasse. Spöter esch de no de Landesreng vo de Onabhängige derzue cho. Bes om 1980 hett sech aber ar Dominanz vo de zwe Grosse ned vel gänderet. E de 1980-er-Johr esch de no di rot-grüeni POCH derzue cho. Syt 15 Johre verlüred die beide Traditionspartei massyv Stemme ond Wähler. Die gönd vor allem zor SVP, wo syt de 1990-er-Johre em Kanton ufcho esch. D Veränderige send massiv ond gönd emmer no wyte. D Wahlresultat vo de letsche beide Wahlene send:

Partei	Setz 2003	Wählerateil 2003	Setz 1999	Wählerateil 1999
CVP	44	35,88 %	48	39,84 %
FDP	28	23,15 %	31	25,67 %
SVP	26	19,88 %	22	17,02 %
SPS	16	11,57 %	12	9,62 %
GPS	6	5,63 %	7	5,70 %

De Kanton Luzärn esch i sächs Wahlchreis (bis Endi 2012 sends füf Ämter gsee) (i andere Kantön seit me Bezirk) ufteilt.

Wahlchreis	entspricht öpe em Amt	ehemolige Hauptort	Iwohner 31.12.2005	Iwohner 31.12.2010	Iwohner 31.12.2014
Luzärn-Stadt					81 057
Luzärn-Land	Luzärn	Luzärn	163 127	172 453	98 681
Hofdere	Hofdere	Hofdere	62 661	65 856	69 693
Sorsi	Sorsi	Sorsi	65 362	70 634	70 296
Willisou	Willisou	Willisou	46 775	49 017	51 725
Äntlibuech	Äntlibuech	Schöpfe	18 384	18 435	23 152

E de Jongschteiziit (ca. 8000–4000 v. Chr) send em Kanton Lozärn die erschte Mönsche sässhaft worde. Es send vor allem Jäger ond Sammler gsii, wo di erschte landwertschaftleche Sedlige gröndet hend. Di bekanntischte Sedlige befendit sech em Wauwiilermoos (Egolzwiler Kultur). Zwösche 800 und 300 v. Chr. wanderet keltischi Schtämm – en erschter Linie Helvetier – i d Zentralschwiiz ii ond betriibid de erschti Handel öber de Gotthardpass. Nochere Nederlag gäge d’Römer werd s’schwiizerische Mettelland om 15 v. Chr. is Römische Riich integriert.

Wo s Römische Imperium zerfallt, wanderid germanischi Alemanne i d Zentralschwiiz ii. Di germanischi Sproch verdrängt s’Galloromanische und s Chreschtetom verbreitet sech emmer meh. Als kulturelli ond wertschaftlechi Zentre entschtönd Chlöschter ond Schteft. Eis devo, eschs 750 gröndete «Luceria», wo sech schpöter d Stadt Lozärn drus entwecklet. De Name «Luzärn», wo om 840 s erscht mol erwähnt wird, bedüütet «sompfige Ort» oder «Hechtreuse».

Om 1290 esch Lozärn en wiitgehend sälbschtschtändigi Stadt met öppe 3000 Iiwohner. Zo dere Ziit chömid d Habsborger a d Macht, ond de König Rudolf I. vo Habsborg macht Lozärn zor öschtriichische Landstadt. Wo de König im Johr 1291 gschtorbe esch, beschliessid Uri, Schwyz ond Onderwalde en Bond, wo si sech drmit gägesiitigi Helf im Kampf gäge frömdi Herre verschprächid. So esch dr chärn vo dr Eidgnosseschaft gröndet worde.

Au d Lozärner setzid sech gäge d Iischränkige e de Autonomii dor d Habsborger zor Wehr, ond schlüüssid 1332 en Bond met de Waldstette. Met ehrer Helf glengts ene, e de entscheidende Schlacht bi Sämpach (1386) d Herrschaft Habsborg-Öschtriich zbesiege ond sech ändgöltig vo dere Herrschaft zbefreie.

Es entschtood es Herrschaftsgebiet, wo öppe em höttige Kanton Lozärn entschprecht. Em wachsende Schtaatebond vo de Eidgnosseschaft ghört Lozärn zo de iiflossriichschte Stedt. Wo d Reformation noch 1520 d’Eidgnosseschaft schpaltet, wärdid di meischte Schtädt evangelisch. Lozärn aber bliibt katholisch.

De Solddienscht (Vermettlig vo Soldate e Ossländischi Heer) secheret em Luzärner Patriziat gueti Iikönft. Zahlriichi repräsentativi Boute e de Schtadt ond schöni Landsetz züügid hött no vo dem Riichtom.

Wo 1798 di französisch Armee i d Schwiiz iimarschiert, zerfallt di alt Eidgnosseschaft. S Lozärner Patriziat dankt wederschtandslos ab ond s Volk werd zom Souverän. De Kanton Lozärn beschtoht zwar wiiterhin, verlüürt aber voröbergehend sini Sälbschtschtändigkeit. Demet weder Rueh iicheert füehrt de Napoleon 1803 met de Mediation e Verfassig ii, wo am Kanton weder meh Souveränität ged.

Im gliiche Johr erlangt de Kanton Lozärn met de Iiglederig vom Hetzcherchamt ond de Abgab vo Mereschwande a Kanton Aargau sini höttigi Grössi. Au d Glederig i Ämter ond Gmeinde schtammt us dere Ziit. Bes 1847 hed sech s Gmeindgfüeg verfeschtiget, so dass es schpöter chuum meh Änderige ged. D’Zaal vo de Gmeinde im Kanton erreicht 107. Hött förderet de Kanton Lozärn d’Zämelegig vo chliinere Gmeinde oder Gmeindegroppe.

Wo em Napoleon sini Macht zämebrecht, entschtoht es Machtvakuum. Zwar schtellt d Luzärner Arischtokratie 1814 ehri alte Vorrächt teilwiis weder här, werd aber dor jongi liberal Dänkendi bekämpft. De Opposition glengt’s, 1830/31 e liberali Regenerationsverfassig ond 1841 en politisch demokratische Verfassigsentworf dörezsetze. De Parteigägesatz zwösche katholisch-konservative ond liberale Chräft beschtemmt drufabe s politische Gschee för veli Johrzähnt.

Nochem verlornige Sonderbondschrieg hett Lozärn kei grossi Rolle meh gschpelt e de nöie Schwiiz. Di Liberale ond di Konservative hend d Politik bes i die jöngschti Ziit dominiert ond sech d Macht teilt. Noch em ne chorze Höch vom Landesring vo de Onabhängige esch die politischi Landschaft erscht noch 1980 farbiger worde. D Sozialdemokrate, die Grüene ond ab 1995 d SVP hend hött grösseri Waalaateil. De Kanton Lozärn esch hött e politisch guet integrierte Teil vo de Schwiiz ond de wechtegschti Kanton vo de Zentralschwiiz.

• Ebbe Nielsen, Hermann Fetz, August Bickel, Konrad Wanner, Stefan Jäggi, Franz Kiener, Anton Gössi, Gregor Egloff, Peter Kamber, Heidi Bossard-Borner, Max Huber, Peter Schnider, Marlis Betschart: Kanton Lozärn. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

• Offizielli Website vom Kanton
• Offizielli Statistik

1. ↑ Mittlere und ständige Wohnbevölkerung seit 1981 – Kanton Luzern – Männer und Frauen (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.lustat.ch, LUSTAT Statistik Luzern (Statistikportal des Kantons Luzern)
2. ↑ Schwiizerischs Idiotikon, Band XI, Spalte 2177 f., Stechwort Chatzeⁿstrecker (Digitalisat).