LIMSpec Wiki

Помпей (лотинча: Помпеии, италянча: Помпеи, грекча: Πομπηία) — Неапол яқинидаги, Кампания ҳудудидаги қадимги Рим шаҳри, эрамизнинг 79 -йилида Везувий тоғидан вулқон отилиши натижасида кул қатлами остига қолиб кетди. Ҳозирги кунда Помпей шаҳри очиқ осмон остидаги музей сифатида, ЮНЕСКОнинг Жаҳон мероси рўйхатига киритилган.

Охирги қазишмалар шуни кўрсатдики, милоддан аввалги 1-минг йилликда ҳозирги Нола шаҳри яқинида аҳоли пункти бўлган^[1]. Янги аҳоли пункти бўлган Помпейга - милоддан аввалги ВИ асрда осканлар томонидан асос солинган. Геркулес томонидан Помпей ва Геркуланеум шаҳарларига асос солингани ҳақидаги афсона бор. Афсонага кўра, у гигант Герионни мағлуб этиб, Помпей шахаридан тантанали равишда ўтиб кетган.

Шаҳарнинг дастлабки тарихи ҳақида кам маълумот мавжуд. Омон қолган манбаларда юнонлар ва этрусклар ўртасидаги тўқнашувлар ҳақида кўп гапирилади. Бир мунча вақт Помпей милоддан аввалги ВИ аср охиридан этрускларнинг таъсири остида бўлган ва Капуа бошчилигидаги шаҳарлар иттифоқининг бир қисми эди. Шу билан бирга, милоддан аввалги 525-йилда, Юнон худолари шарафига Дорик ибодатхонаси қурилган. Милоддан аввалги 474-йилда Китада, Сиракузада этрусклар мағлубиятга учраганидан кейин, юнонлар минтақада яна ҳукмронликни қўлга киритдилар. Милоддан аввалги В асрнинг 20-йилларида Помпей Кампаниянинг бошқа шаҳарлари билан бирга самнитлар^[2] томонидан босиб олинган. Иккинчи Самнит уруши пайтида Самнитлар Рим Республикаси ва Помпей томонидан милоддан аввалги 310-йилда мағлубиятга учратилди. Помпей Римнинг иттифоқчиларидан бирига айланди.

Шаҳар милоддан аввалги 90-88 йиллардаги италиялик иттифоқдош шаҳарлар қўзғолонида қатнашган. Бу даврда милоддан аввалги 89-йилда Сулла томонидан қўлга киритилди, шундан сўнг у ўзини-ўзи бошқаришда чекланди ва Cолониа Cорнелиа Венериа Помпеианорум деб номланиб Рим колониясига айланишига олиб келди. У Рим ва Жанубий Италияни боғлайдиган „Виа Аппиа“ (Виа Аппиа) савдо йўлида муҳим ўрин тутган. Кўпгина зодагон римликларнинг Помпейда виллалари бор эди. 2000 га яқин Рим фахрийлари ўз оилалари билан шаҳарнинг жануби-шарқий қисмидаги тўсиқ билан ўралган катта ҳудудга жойлашгани ҳақида далиллар мавжуд.

Тарихчи Тацит^[3] маълумотларига кўра, милодий 59-йилда. Помпей ва Нусериа аҳолиси ўртасида қаттиқ қирғин содир бўлди. Помпей аренасида гладиаторлар ўйинлари пайтида жанжалдан бошланган можаро помпейликлар ғалаба қозонган урушга айланди ва нусерияликлар орасида кўплаб одамлар ҳалок бўлд. Узоқ суд жараёнидан сўнг Сенат жиноятчиларни сургунга жўнатди ва Помпейдаги ўйинларни 10 йилга тақиқлади. Бироқ, 62-йилда тақиқ бекор қилинган.

Помпейнинг кули кукка совурилишининг бошланиши милодий 62-йил 5-февралда содир бўлган кучли зилзила эди^[4]. Тацит йилномаларида тасвирланган табиий офат шаҳарга катта зарар етказди, деярли барча бинолар у ёки бу даражада зарар кўрди. Биноларнинг кўпчилиги таъмирланди, аммо баъзилари 79-йилда шаҳар йўқ бўлиб кетишигача турди^[5].

Везувийнинг отилиши 24-август куни тушдан кейин (бошқа манбаларга кўра, 24-октябрда дейилган)^[6][7]) тахминан бир кун давом этгани, Плиний „хатлари“нинг сақланиб қолган баъзи қўлёзмаларидан ма’лумотлар бор^[8]. Бу вулқон отилиши учта шаҳарнинг ўлимига олиб келди - Помпей, Геркуланеум, Стабиа ва бир нечта кичик қишлоқлар ва виллалар йўқ бўлди. Қазишмалар давомида шаҳарлардаги ҳамма нарса қотирилгандек сақланиб қолганлиги ма’лум бўлди. Кўчалар, тўлиқ жиҳозлар билан жиҳозланган уйлар, қочишга улгурмаган одамлар ва ҳайвонларнинг қолдиқлари бир неча метр қалинликдаги кул остидан топилди. Вулқон отилишининг кучи шундай бўлганки, ундан чиққан кул ҳатто Миср ва Сурияга ҳам учиб борган.

Помпейнинг 20 000 аҳолисидан 2 000 га яқини бинолар ва кўчаларда ҳалок бўлди. Аҳолининг аксарияти фалокатдан олдин шаҳарни тарк этган, аммо ўликларнинг қолдиқлари шаҳар ташқарисидан ҳам топилган. Шунинг учун ўлганларнинг аниқ сонини тахмин қилиш мумкин эмас.Вулқон отилишидан азият чеккан одамларга ёрдам бериш истаги туфайли Везувийга кемада яқинлашмоқчи бўлган ва олов ичига тушиб қолган Плиний Элдер ҳам бор эди.^[9].

Архитектор Доменико Фонтана 1592-йилда Сарно дарёсидан канал қазиш пайтида шаҳар деворининг бир қисмини топди. 1689-йилда қудуқ қурилиши пайтида „Помпей“ ёзуви бўлган қадимий бинонинг харобалари топилган. Аммо кейин бу Буюк ҳукмдор Помпейнинг вилласи бўлиб чиқади.

Қазишмалар 1748-йилда бошланган. Х. Алкубиэрре топган шаҳар Стабиаэ^[8] эканлигига далиллар мавжуд. Ўша пайтдаги асосий қазишмалар Геркуланумда олиб борилган, Помпейда фақат учта жой қазилган. Алкубиэрре фақат бадиий қийматга эга бўлган топилмалар билан қизиқди, у топилмаларни Портикидаги қироллик музейига юборди. Бошқа топилмалар йўқ қилинди. Бу амалиёт бир қатор олимларнинг норозилигидан кейин тўхтатилди.

1760—1804-йилларда Ф. ле Вега бошқаруви остида қазиш ишлари бошқача тус олди. Тадқиқ қилинган бинолар энди қазилган тупроқ билан қопланмади, у шаҳар ташқарисига чиқарила бошланди. Очиқ ёдгорликлар қайта тикланди, музейга бормаган топилмалар оммага томоша қилиш учун қолдирилди. 1763-йилда ҳайкал пойдеворидаги ёзув топилиши билан кул остида кўмилган шаҳар Стабиаэ эмас, Помпей эканлиги ма’лум бўлди. Айниқса, фаол қазишмалар 1808—1814-йилларда Мурат бошчилигида олиб борилган. У бошчилигидаги қазишмаларда Каролин Бонапарт муҳим рол ўйнаган.

1863-йилдан бошлаб Жузеппе Фиорелли қазишмаларни бошқарган. 1870-йилда у вулқон кул қатлами остида кўмилган одамлар ва ҳайвонларнинг жасадлари, қолдиқларнинг чириши натижасида бўшлиқлар пайдо бўлишини аниқлади. Ушбу бўшлиқларни гипс билан тўлдириш орқали портлаш қурбонларининг ўлим ҳолат-кўринишини тиклаш мумкин эди. Унинг қўл остида қазишмалар биринчи марта тизимли хусусиятга эга бўлди. Ҳозирда Помпей ҳудудининг 20-23% га яқини қазилмаган холос^[10].

Рим уйларининг деворлари ичкаридан фрескалар билан қопланган, кўпинча Помпей, Геркуланум ва Стабиаэ мисолида ўрганилган. Немис олими Август Мау 1882-йилда Помпей фрескаларини 4 та услубга бўлишни таклиф қилди. Кейинчалик, бошқа ёдгорликларнинг топилиши билан бу таснифлаш барча Рим девор расмларини қамраб олиш учун кенгайтирилди. Бу ерга берилган тариф Помпей даврига хос:

1. Инклюзив ёки конструктив таснифада (милоддан аввалги 150-80 йй) — рустикация (қўпол, конвекс олд юзаси бўлган тошлар билан деворга ётқизиш ёки қоплама) ва мармар плиталар билан қоплашни тақлид қилувчи безаш билан тавсифланади. Эллинистик санъат таъсири остида пайдо бўлган, кўпинча юнон расмларининг репродуксиялари.
2. Архитектура услуби таснифада (милоддан аввалги 80 – 14-йиллар) — устунлар, карнизлар, меъморий композициялар, ландшафтлар силлиқ деворларда тасвирланган бўлиб, масофага чекинаётган ҳажм ва макон иллюзияси яратилган. Расмларда одамларнинг суратлари пайдо бўлади, кўпинча мифологик мавзуларга асосланган мураккаб кўп фигурали композициялар яратилади.
3. Мисрлашган ёки безакли таснифада (эрамизнинг 14-йилидан бери) — ясси безакларга ўтиш, унинг рамкасида одатда пасторал мавзудаги расмлар жойлаштирилган.
4. Фантастик ёки истиқболли таснифада - орнаментал (эрамизнинг 62 йилдан бери) — фантастик ландшафтлар пайдо бўлади, тасвирланган архитектура физика қонунларига бўйсунишни тўхтатиб, театр саҳнасидаги сужетлар билан безашга ўтиш.

Помпей форуми шаҳарнинг сиёсий, иқтисодий ва диний ҳаётининг маркази эди. Унинг асоси 38 метрдан 157 метргача бўлган майдон бўлиб, Самнит даврида Дор устунлари бўлган айвон билан ўралган ва Римликлар томонидан травертин билан қопланган. У бутун шаҳар аҳолисини сиғдира олди. Катта майдон билан кичик майдонлар, турли мақсадлар учун кўплаб бинолар билан ўралган эди.

Базилика форумнинг жанубида жойлашган ва унга бешта кириш жойи бўлган қўшалоқ айвон билан очилади. Милоддан аввалги 120-78-йилларда қурилган. Ўлчамлари 25 метрдан 55 метр гача, унинг марказий қисми перистил бўлиб, диаметри 1,10 метр ва баландлиги тахминан 10 метр бўлган 28 та Коринф устунлари билан ўралган. Дастлаб у ёпиқ бозор бўлиб хизмат қилган, эрамизнинг бошланиши билан у суд биносига айланган. Шу билан бирга, базилика қаърида икки қаватли „трибунал“ қурилган бўлиб, унинг бир қисми ҳозирги кунгача сақланиб қолган. Базилика деворлари ичкаридан икки қаватли ярим устунлар билан безатилган. Деворларда жуда кўп граффитилар қопланган, улардан бирида шундай ёзув бор эди: “Эй девор, шунча ёзувларко’риб ҳалигача қандай қулаб тушмадинг, ҳайронман”.

Форумнинг жанубий қисмида учта кичик бино бор. Ҳар бирининг ичида деворлари мармар билан қопланган ва ҳайкаллар билан безатилган бўшлиқлар ва зал бор эди. Ғарбий бино иккита аэдиллар учун, шарқий бино шаҳарни бошқарган дуумвирлар учун мўлжалланган эди. Марказий шаҳар муниципал кенгашнинг қароргоҳи бўлиб хизмат қилган (Ордо Деcурионум).

Комития (овоз бериш жойи) базилика рўпарасида жойлашган эди.

Тиберий даврида (милодий 14-37йй) руҳоний Эвмахия томонидан қурилган. Помпей иқтисодиётининг асосини ташкил этган фуллонлар (фуллерс), тўқувчи ва бўёқчилар жамоаси учун қуриб битказилган. Бино ўлчамлари бўйича базиликадан кам эмас эди, унда омборлар жойлашган ва мато савдо қилинган. Бинонинг узоқ деворида Ливия, Тибериус ва Друсус ҳайкаллари бўлган учта апсис бор. Бино орқасида Эвмахиянинг ўзининг (ҳозирда Неапол музейида) ҳайкали бор эди.

Даҳо Веспасианга бағишланган кичик маъбад, унинг кириш эшиги тўртта устунли портико билан безатилган. Икки зинапоя подиумнинг ён томонларида император ҳайкали ўрнатилган, кириш эшигига олиб борарди. Маъбад олдида буқани қурбон қилиш маросими тасвирланган релефлар билан безатилган қурбонлик учун махсус мослама жойлашган. Баъзи тадқиқотчилар маъбад дастлаб Августга, кейин кетма-кет ўша пайтда ҳукмронлик қилган ҳар бир императорга ва ниҳоят Веспасианга бағишланган деб ҳисоблашади.

Милоддан аввалги 62-йилги зилзиладан кейин қурилган (бошқа версияга кўра, у илгари мавжуд бўлган, аммо у императорга сиғинишга бағишланган). У 18х21 м майдонни эгаллайди. Бир нечта бўшлиқларда ларес ҳайкаллари, марказда - қурбонлик учун махсус мослама бор эди.

Маселлум - ёпиқ озиқ-овқат бозори. У ўлчами 37 метрдан 27 метргача бўлган квадратдан иборат бўлиб, унинг марказида конуссимон томни кўтариб турувчи 12 та устунли ротундан иборат бўлиб, унинг остида тирик балиқлар учун ҳовуз бўлган. Майдон атрофида кичик дўконлар жойлашган эди. Маселлумнинг чуқурлигида учта катта зал бор, марказий қисмида Август Октавиянинг синглиси ва унинг ўғли Марк Клавдий Марселус ҳайкаллари жойлашган, ён томонларида балиқ ва гўшт сотилган.

Помпейнинг асосий ибодатхонаси форумнинг шимолий томонининг марказида жойлашган эди. Милоддан аввалги 150-йилда қурилган. Ён томонларда устунлар билан безатилган ва чуқурликда учта бўшлиқда Сулла давридан (милоддан аввалги 80-йиллар)қолган Юпитер ҳайкали жойлашган бўлиб, ундан фақат боши сақланиб қолган. Ертўлаларда хазина сандиғи бор эди. Маъбад 62-йилда зилзила пайтида қаттиқ шикастланган.

Учбурчак шаклдаги форумдаги Дорик ибодатхонаси билан бир қаторда, бу Помпейнинг энг қадимги ибодатхонасидир. Баъзи меъморий тафсилотлар уни милоддан аввалги 575-550-йилларга тўғрилаш имконини беради. Тахминларга кўра, милоддан аввалги ИИ асрда қайта қурилди, аммо у юнон меъморчилигининг ўзига хос хусусиятини сақлаб қолди.

У Тиберий арчасидан шимоли-ғарбга чўзилган Форум кўчасининг охирида жойлашган. Дуумвир Марк Туллиуснинг ўз ерида 4 та Коринф устунли жабҳаси бўлган кичик ибодатхона қурилган. Маъбад ичида Август, унинг оила аъзолари ва эҳтимол Туллиуснинг ўзи ҳайкаллари учун қолдирган бир нечта бўшлиқлар мавжуд.

Юпитер ибодатхонасининг жануби-ғарбида жамоат ҳожатхоналари, дон савдоси учун омборлар (ҳозир уларда археологик топилмалар мавжуд) ва тарозихонаси - Рим ўлчов бирликлари эталонлари сақланадиган жой бўлиб, унга қарши савдогарлар томонидан ишлатиладиган ўлчов бирликлари бор.

Майдонда милоддан аввалги ВИ асрга оид юнон ибодатхонаси жойлашган. (Дорик ибодатхонаси деб аталадиган), шаҳарнинг афсонавий асосчиси Геркулесга бағишланган. Маъбаднинг ўлчамлари 21 метрдан 28 метргача бўлган, жануб томондан тор зинапояларга олиб борилган. Маъбаднинг орқасида қуёш соати бор эди. У ҳар томондан устунлар билан ўралган.

Самнит палестра дуумвир Вивиус Виниcиус томонидан милоддан аввалги 2-асрнинг иккинчи ярмида қурилган. У уч томондан айвон билан ўралган, жануб томонида тақдирлаш маросимлари ўтказиладиган пойдевор, ғарбий томонда ёрдамчи хоналар қурилган. Ўзининг кичик ўлчамлари туфайли, Аугуста даврига келиб, у ҳаммани сиғдира олмади, шундан кейин Буюк Палестра қурилган.

Ҳовлининг марказида, Коринф устунлари бўлган айвон билан ўралган, баланд плинтусли милоддан аввалги 2-аср охирида Исис ибодатхонаси жойлашган эди. 62-йилги зилзиладан кейин 6 ёшли Попидиус Cелсиниус номидан отаси Попидиус Амплиатес томонидан тикланган, у ўғлининг келажакдаги сиёсий карерасига ҳисса қўшишга умид қилган.

Ибодатхона милоддан аввалги ИИИ—ИИ асрларда қурилган. Зевсга бағишланган, аммо у қайта қурилган ва милоддан аввалги 80-йилларда Юпитерга сиғинишга бағишланган. У шакли жиҳатидан Исис маъбади билан бир хил, аммо чуқурроқ ички маъбадга эга. Туфдан ясалган, мармар билан қопланган.

Квадрипорт (айвонли квадрат) спектакл бошланишидан олдин ва танаффус пайтида театр томошабинлари йиғиладиган жой бўлиб хизмат қилган. Шаҳарнинг шимолий қисмидаги гладиаторларнинг казармаларини вайрон қилган 62 балли зилзиладан сўнг, казарма учун квадрипорт мослаштирилди. Бу ерда қурол топилди, у ҳозир Неапол миллий музейида сақланади.

Шаҳарнинг маданий марказига айланган Катта театр милоддан аввалги ИИИ—ИИ асрларда қурилган. Томошабинларнинг ўриндиқларни жойлаштириш учун табиий қияликдан фойдаланишган. Август даврида театр архитектор Маркус Арториус томонидан Маркус Олкониус Руфус ва Маркус Олкониус Селер ҳисобига ер сатҳидан юқори ўриндиқлар қаторларини кўтариб турувчи устки тузилма яратиш орқали кенгайтирилди. Натижада, у 5000 томошабинни сиғдира олди.

Пастки бир неча қаторлар (има cавеа) зодагон фуқаролар учун ажратилган. Ён киришлар устидаги иккита балкон, шунингдек, Марк Арториус томонидан қурилган - руҳонийлар ва спектакл ташкилотчилари учун саҳна 62-йилдаги зилзилада вайрон бўлган.

Одеон томонидан, милоддан аввалги 80-йилларда қурилган. Тўрт қаватли плиткали том билан қопланган. 4 та пастки қатор юқоридаги 17 қатордан баланд парапет билан ажратилган, улардан чап (саҳнага нисбатан) қисми сақланиб қолган. Театр 1500 га яқин томошабинни сиғдирар эди, унинг саҳнасида мусиқий спектакллар ва комедиялар бўлиб ўтди^[11].

Помпейдаги 20 000 томошабинга мўлжалланган амфитеатр милоддан аввалги 80-йилларда қурилган. Унинг ўлчами 135х104 метр бўлиб, ҳозирда энг қадимги амфитеатр ҳисобланади. Қолганлардан фарқи шундаки, унга кириш қисми аудиториянинг юқори қисмида жойлашгани, шунингдек, ертўлаларнинг йўқлиги: гладиаторлар аренага тўғридан-тўғри кўчадан коридор орқали киришган. Ярадорлар ва ўлганлар иккинчи йўлак орқали олиб кетилган.

Томошабинлар учун жойлар (cавеа) уч даражага бўлинган: биринчи (има), аренага энг яқин, 5 қаторли зинапояларни ўз ичига олган ва зодагон томошабинлар учун мўлжалланган эди. Иккинчи даража 12 қатордан, учинчиси (сумма) 18 қатордан иборат эди. Август давридан бошлаб ўзларининг зинапоялари олиб борадиган бошқа жойлардан ажратилган энг юқори қисми аёллар учун мўлжалланган.

Гранд Палаэстра Рим даврида қурилган, сабаби ўша даврдаги Самнит Палаэстра ўсиб бораётган шаҳар эҳтиёжларини қондирмаган. Гимнастика машқлари ва спорт тадбирлари учун мўлжалланган. Бу 130 метрдан 140 метргача бўлган майдон бўлиб, уч томондан ион устунлари бўлган айвон билан ўралган эди. Тўртинчи томон амфитеатрга қаради, у ерда 62-йилдаги зилзила натижасида вайрон бўлган ва опус латериcиум техникаси ёрдамида тикланган палестрага кириш қисми жойлашган. Марказда ғарбда 1 метрдан шарқда 3 метргача чуқурликдаги ҳовуз жойлашган. Жанубий қисмида ҳовуз суви билан тозаланган ҳожатхоналар мавжуд. Шимолий девор 79-йилги фалокат пайтида қулаб тушди ва археологлар томонидан тикланди. Устунлардан бирида насроний криптограммаси топилган.

Милоддан аввалги 3-асрда қурилган шаҳарнинг энг катта, энг қадимги ва яхши сақланиб қолган ҳаммомлари бўлган^[12]. Яқин атрофда мой ва қум билан ишқаланиш учун хоналар бор эди. Палестранинг деворлари тўртинчи услубда безатилган, Зевс, Геркулес ва Сатир фигуралари сақланиб қолган.

Аёллар ванналарида фригидариум йўқ эди (ечиниш хонасида совуқ сув ҳавзаси бор эди), лекин сауна каби лаконик буг 'хонасини ўз ичида бор эди. Ванналар ўртасида совуқ, иссиқ ва жуда иссиқ сувли печкалар бор эди.

Помпейнинг энг кичик, аммо энг зўр ҳаммоми. Улар асосан шаҳар аҳолиси учун эмас, балки шаҳар меҳмонлари учун мўлжалланган эди. Милоддан аввалги 1-асрда дуумвир Луcиус Cаэсиус томонидан қурилган. Форум кўчасидан кириш эркаклар бўлимининг палестрасига олиб борарди.

Милодий 62-йилги зилзиладан кейин дарҳол қурилган. Ааммо, 79-йилга келиб, ҳавза тугалланмаган ва палестранинг портикоси ҳам бошланмаган. Сув етказиб бериладиган қувурлар аллақачон мавжуд эди, лекин печлар ҳеч қачон қурилмаган.

Улар денгиз дарвозасидан 100 метр орқада, сунъий айвонда жойлашган эди. Уларнинг мавқеи туфайли улар антик даврда топилган ва талон-торож қилинган. Уларнинг қизиқарли хусусияти денгизга қараган катта деразалардир. Ҳовузлар шаршаралар ва тог 'ғорлари, шунингдек, мозаикалар тасвирланган фрескалар билан безатилган.

Шунга қарамай, лупанариус шаҳарда мавжуд эди. У 1862-йилда топилган ва бир неча бор қайта тикланган.^[13] Бу икки қаватли бино бўлиб, ҳар бир қаватида бештадан кабинет (ётоқхона) мавжуд. Коридорда шифтга яқин деворлар порнографик фрескалари билан қопланган. Пастки қаватдаги кабиналарда тош каравотлар (матраслар билан қопланган) билан жиҳозланган ва зодагонлар ишратхонаси эди^[14].

Лупанариядан ташқари, шаҳарда фоҳишалик учун мўлжалланган камида 25 та бир кишилик хона мавжуд бўлиб, улар кўпинча вино дўконлари тепасида жойлашган. Помпейдаги ушбу турдаги хизматларнинг нархи 2-8 эшак нархига тенг эди. Ишчилар асосан юнон ёки шарқдан бўлган чўрилар эди.

Помпейда шаҳарликлар эҳтиёжини тўлиқ қондириб, ўз маҳсулотларини қўшни аҳоли пунктларига экспорт қиладиган 34 та новвойхона аниқланди. Энг машҳурлари Попидиус Присcа новвойхонаси ва 5 та қўл тегирмонини сақлаб қолган Стабиус кўчаси новвойхонасидир. Тегирмон тошларининг икки тури мавжуд: бири маҳкамланган конус шаклидаги (мета), иккинчиси пастки ва қопқоқсиз қум соати шаклида (катиллус). Юқори човгумнинг бўшлиғига дон қуйилган ва уни қуллар ёки ҳўкизлар ҳаракатга келтирган. Тегирмон тошлари вулканик жинслардан ясалган. Кўпгина новвойхоналарда нон сотиш учун дўконлари йўқ эди, уни ё оммавий етказиб бериш, уйларга этказиб бериш ёки кўчада сотиш ё’лга қо’йилган.

Шунингдек, Помпейда гарум балиқ соуси ишлаб чиқарилган, у бошқа шаҳарларга кўп миқдорда сотилган. Уни тайёрлаш учун бутун бир устахона бўлган, унда маҳсулотни ташиш учун амфоралар сақланиб қолган. Технология қуйидагича эди: суяклари ажратилган ва пюреси бўлган балиқ бир неча ҳафта давомида туз (денгиз) сувида сақланган. Кўпинча унга кўкатлар, зираворлар, шароб қўшилган.

Помпейда термополиялар (ошхоналар) тизими (жами 89 та муассаса) ишлаб чиқилган бўлиб, у одамларни иссиқ овқат билан таъминлайди (Помпейдаги кўплаб уйларда ошхона йўқ эди).

Шаҳардаги энг муҳим ҳунармандчиликдан бири жун газламалар ишлаб чиқариш эди. 13 та жунни қайта ишлаш сехи, 7 та йигириш ва тўқув сехи, 9 та бўяш сехи топилди. Ишлаб чиқаришнинг энг муҳим босқичи жун кигизлаш бўлиб, у қадимги Римда фуллонлар (фуллонлар) билан амалга оширилган. Технологиянинг хусусиятлари уларга шаҳарликларнинг кийимларини ҳам ювиш имконини берди. Энг машҳури Помпей тўлиқ Стефания - устахонага айлантирилган турар-жой биноси. Меркурий кўчасида жойлашган яна бир деворда (Помпейда жами 18 таси бор) фуллонларнинг бутун технологик жараёнини ёритувчи фрескалар топилди^[15].

Қадимги Рим санъатининг аксарият асарларининг асл нусхалари (фрескалар, мозаикалар) Неапол Миллий археология музейида намойиш этилади.

Милоддан аввалги 4-3-асрларда қурилган Помпейдаги энг қадимги турар-жой биноларидан бири. Ундан кўплаб жарроҳлик асбоблари топилганлиги сабабли шунда ном олди^[16]. Фасад оҳактош блоклардан ясалган.

Тўрт кўча орасидаги бўшлиқни эгаллаган бой уй - инсулу (40 дан 110 м), майдони 3000 м² - Помпейдаги энг ҳашаматли уй. Фаунлар уйи Кассиан оиласига тегишли эди^[16]. Ушбу уйда Доро ИИИ билан Александр Македонский жанги тасвирланган машҳур мозаикали яшаш хонаси бор эди.

Кичкина, аммо бой безатилган уй озод қилинган савдогарлар Аулус Веттиус Конвива ва Аулус Веттиус Реститутуга тегишли.

Уйнинг деворидаги граффитдаго тасвирлар уйни Нероннинг иккинчи хотини Поппеанинг қариндоши Поппеа Абитонинг эгаси деб атайди.

Ванналар, отхоналар, савдо биноларни ўз ичига олган катта уй (1800 м²). Атриум ов саҳналари ва ландшафтлар билан бўялган. Атриумга қараган яшаш хонасида Троянинг қулаши саҳналари мавжуд. Перистилнинг бўшлиқларидан бирида бутун уй ўз номини олган Менандернинг яхши сақланиб қолган сурати мавжуд

Уйни 1916—1921-йилларда В. Спиназзола қазиб олган. У ўз номини бинонинг деворларида жойлашган иккита сайлов шиоридан олди: бири Лорейга, иккинчиси Тибуртинга овоз бериш деган ёзувлар эди. Уйнинг эгаси Октавиус Квартио (Оcтавиус Қуартио) эди, унинг ичида бронза муҳри топилган. Баъзи тарихчилар уйни „Октавиус Квартио уйи“ деб аташни афзал кўришади^[17].

Ахлоқшуноснинг уйи Лореа Тибуртиннинг уйи яқинида жойлашган. Ёзги триклиниумдаги (қорада оқ) қуйидаги ёзувлар туфайли у шундай номланган:

1. Оёғингизни тоза тутинг, чойшабингизни ва тўшагингизни булғаманг,
2. Аёлларни ҳурмат қилинг ва беҳаё сўзлардан сақланинг,
3. Жаҳл ва жанжаллардан сақланинг.

Қўшниси - заргарга тегишли бўлган Пинариа Cериале уйи. Уни қазиш жараёнида юздан ортиқ қимматбаҳо тошлар топилган.

Бу нисбатан кичик уй эди. Кириш эшиги ёнбоши иккита кабинали ва атриум билан тугайдиган коридорга олиб борарди. Атриумнинг орқасида яна бир нечта хоналар ва милоддан аввалги 1-асрда қурилган улкан боғ бор эди. Боғда Геркулес ҳайкали ўрнатилган эди, шу ҳайкалдан бутун уй ўз номини олди.У 1953—1954-йилларда қазилган, аммо фақат 1972—1974-йилларда Мериленд университети^[18] ходимлари томонидан олиб борилган тадқиқотлар натижасида боғ атирлар ва тутатқи мойлари ишлаб чиқарилган ўсимликлар етиштириш учун мўлжалланганлиги аниқланган. Эҳтимол, бу ерда гулчамбарлар ҳам қилинган. Ушбу тадқиқотлар натижасида уй иккинчи номни олди - Парфюмерия уйи.

Помпей деворларининг узунлиги 3220 м, уларнинг 7 та дарвозаси бор (саккизинчисининг мавжудлиги баҳсли). Улар бутун периметри бўйлаб милоддан аввалги 6-5-асрларда қурилган. Оҳактошдан ясалган, ичи тупроқ билан тўлдирилган. Самнитлар ҳукмронлиги остида, ҳимоячиларга деворларнинг тепасига кўтарилиш имконини берадиган ички томондан тепалик қилинган. Милоддан аввалги ИИИ асрда бу қирғоқ тош билан мустаҳкамланган. Геркулан (ёки Туз) дарвозалари Август даврида бутунлай қайта қурилиб, ҳимоя функсияларини йўқотиб, кўпроқ уч поғонали зафар камарига ўхшарди.

Помпей қадим замонлардан бери сув таъминоти билан боғлиқ муаммоларни бошдан кечирган. Эр ости сувлари деярли 39 метр чуқурликда шаҳар остида эди, шунинг учун қудуқлар мавжуд бўлса-да, уларнинг сони кам эди. Деярли ҳар бир уйда имплувиум - ёмғир сувини тўплаш учун ҳовузбўлиб, Август даврида қурилган (асосан эр ости) сув ўтказгичи Помпейга булоқлардан сув этказиб берадиган сув ўтказгичининг қурилиши муаммони ҳал қилишга ёрдам берди. Фақат энг бой фуқароларнинг уйлари сув таъминотига уланган, қолганлари шаҳарнинг турли жойларида жойлашган фавворалардан (ҳозирда 42 таси топилган) сув олишган. Весувиан дарвозасидаги сув омборидан сув шаҳарга диаметри 30 см бўлган учта қўрғошин қувурлари орқали кирди: биринчиси фавворалар учун, иккинчиси термлар учун, учинчиси эса хусусий мулкдорлар учун мўлжалланган. Сув етишмаслиги билан охирги иккита қувур тиқилиб қолиши мумкин эди.

Помпейда канализация тизими бўлмаганлиги сабабли, барча оқава сувлар тўғридан-тўғри кўчаларга тўкилган, шунинг учун пиёдалар йўлаклари кўчанинг қатнов қисмидан баландроқ қилиб қурилган ва кўча бўйлаб пиёдалар ўтиш жойига ўхшаш - баланд тошлар ўрнатилган. Пиёда лойга кирмасди.

Вилланинг денгизга қараган бўлиб, атрофни томоша қилиш мумкин бўлган миноралари бор эди. Боғнинг марказида сузиш ҳавзаси, унинг ёнида очиқ ҳавода овқатланиш учун жойлар бор эди.

1771—1774-йилларда қазишмалар натижасида топилган, вулқон отилган пайтида ҳалок бўлганларнинг 20 та жасади топилган^[19].

Асосий кириш жойи Геркулес дарвозасидан олиб борувчи йўлга қараган эди. Ҳозирда у тўлиқ очилмаган, шунинг учун виллага кириш денгиз томондан бўлган. Қишлоқ хўжалиги бинолари йўл бўйида жойлашган эди.

Кириш қисми шу қадар кенгки, у орқали вагон ўтиши мумкин эди. Вилла атриумнинг жанубидаги хоналардан биридаги машҳур фрескалар рим худолари шарафига номланган бўлиб, у ерда энг кенг тарқалган версияга кўра, Дионисий шарафига ясатилган фреска эди^[16][19].

Империя меъморий услубига асосан Помпейдаги Рим топилмалари таъсир кўрсатгани маълум бўлди.

• Помпей шарафига коинотдаги астероид (203) Помпей номини олди, уни 1879 -йил 25-сентабрда немис-америкалик астроном томонидан кашф этилган.

• " Помпейнинг охирги куни " (Гли ултими гиорни ди Помпей, 1926)
• " Помпейнинг сўнгги кунлари " (Италия-ФРГ, 1959)
• " Пинк Флойд: Помпейда яшанг " (Буюк Британия, 1972)
• " Помпейнинг сўнгги кунлари " (АҚШ, Буюк Британия, Италия, 1984)
• " Помпей " (Италия, 2007)
• " Яланғоч барабанчи " (Везувлар гуруҳи, Помпей кечалари қўшиғи билан, 2008)
• " Помпей чироқлари (Доктор Ким) " (ТВ серияли чиқиши, Буюк Британия 2008)
• " Помпей " (АҚШ, Германия, 2014-йил)
• " Помпей: Апокалипсис " (Апоcалйпсе Помпей) (АҚШ, 2014-йил)
• " Помпей: янги сирлар " (Помпей: Мери соқол билан очилган янги сирлар) (Буюк Британия, ББC, 2016)
• „Қадимги Римнинг порлаши ва шон-шарафи“, 2 серия: „Помпей - империя харобалари “ (ҳужжатли филм, Корея, 2013-йил)

• " Энг қоронғу кунлар " (2010) ўйинида охирги даражадаги воқеалар Везувий тоғининг отилиши пайтида Помпейда содир бўлади.
• ТимеСcапе-да: Помпейга саёҳат (2000) (ДреамCатчер Интераcтиве Инc. томонидан ишлаб чиқилган.) фитна ҳаракати Помпейда вайронагарчиликдан олдинги вақтида содир бўлади.
• Оғриқ қолдирувчи: Дозани ошириб юбориш филмида биринчи даража вулқон отилиши натижасида вайрон бўлган Помпей шаҳрида ҳам ўрнатилади.

• " Помпейнинг сўнгги куни " - Карл Брюлловнинг расми
• 19-асрнинг бошларида Мюнхен қароргоҳининг боғи Помпейдан учинчи расм услубида безатилган.
• 18-асрнинг бошларида Геркуланум ва Помпейдаги фрескалардаги тасвирлар ҳатто мухлисларни безатган^[20].

• Брюлловнинг „Помпейнинг сўнгги куни“ картинасидан илҳомланган Эдвард Булвер-Литтон „Помпейнинг сўнгги кунлари“ романини ёзган.
• „Везувий Зев очилди“ - Пушкиннинг шеъри
• Теофил Готенинг „Арриа Марселлус“ қисқа ҳикояси
• Помпей, Роберт Харрис
• Эвгения Турнинг „Помпейнинг сўнгги кунлари“ романи

• Помпейда жонли - Пинк Флойднинг Помпей амфитеатрида суратга олинган концерт филми (1972);
• " Помпейнинг охирги куни " - Стигмата гуруҳининг қўшиғи;
• „Помпеи“ - ЭС Постҳумуснинг қўшиғи;
• „Cитиэс ин Дуст“ - Сиоухсиэ анд тҳе Баншеэс қўшиғи;
• „Помпейнинг охирги куни“ - Эскалада қўшиғи;
• " Помпей " - Бастилиянинг қўшиғи;
• " Римнинг ёниши (Помпей учун йиғлаш) " - Виржиния Стилнинг қўшиғи;
• „Помпейнинг охирги куни“ - Сергей Лазарев ижросидаги қўшиқ.

• " Гетти Вилла " - Малибудаги музей

• Кривченко В. И.. Помпеи. Геркуланум. Стабии, Города и музеи мира. М.: Искусство, 1981. 
• Кривченко В. И.. Помпеи. Геркуланум. Стабии, 2-е изд., доп, Города и музеи мира, М.: Искусство, 1985. 
• Мичаэл Виcкерс „Помпежи“, . Кунст унд Култур алтер Вöлкер. Ром. Эрланген: Карл Мüллер Верлаг, 1991 — 59—71-бет. 

• Помпей босқичма-босқич (Wайбаcк Мачине сайтида 21-январ 2022-йил санасида архивланган)
• Помпей расмий веб-сайти(Инглизча) )
• Ҳерcуланеум/Помпеи/Стабиаэ веб-сайти(Инглизча) )
• Помпеиана.орг - Помпей археологиясига баг'ишланган веб-сайт(Инглизча) )
• Охирги кун соат билан бо'ялган
• Вулканологлар Помпейдаги бир оиланинг охирги кунини тикладилар
• Помпей, 79 допо Кристо. (Wайбаcк Мачине сайтида 30-август 2017-йил санасида архивланган) Ла cитта cом'эра прима делл'эрузионе (Wайбаcк Мачине сайтида 30-август 2017-йил санасида архивланган) ^(итал.) )
• Помпейдаги археологик қазишмалар: харита, минтақаларнинг тавсифи ва шаҳарнинг барча муҳим бинолари, тарихи(Инглизча) )