LIMSpec Wiki

Safn er stofnun eða staður sem velur, rannsakar og hefur til sýnis efnisleg og óefnisleg ummerki mannsins og umhverfi hans. Starfssemin miðar að söfnun, skráningu, varðveislu, rannsóknum, sýningum og annarri miðlun.^[1]

Skipulag og starfsemi safna hefur í gegnum aldirnar tekið ýmsum breytingum. Viðfangsefni þeirra eru mjög fjölbreytt, markmið þeirra einnig, sem og með hvaða hætti þau starfa og hvernig þeim er stjórnað. Mörg þjóðríki hafa skilgreint hvað safn er, í lagasetningum eða með stofnanalegu fyrirkomulagi.

Á Íslandi hefur hugtakið safn í almennri orðanotkun verið notað í víðtækari merkingu. Safnalög frá árinu 2011 ná til opinberra viðurkenndra safna ef frá eru talin bóka- og skjalasöfn enda gilda um þau ákvæði annarra laga. Söfn samkvæmt safnalögum eru taldar varanlegar stofnanir sem starfa í þágu almennings, eru opnar almenningi og ekki reknar í hagnaðarskyni.^[2]

Í almennri íslenskri orðanotkun er hugtakið safn notað í mun víðtækari merkingu en kveðið er á um í íslenskum lögunum um söfn. Í íslensku er sama orð, þ.e. safn, notað um það sem nefnist á ensku museum, collection og exhibition eða á dönsku museum, samling og udstilling.^[3]

Á síðustu árum hefur söfnum hefur fjölgað hér á landi og fjöldi safnvísa, setra og sýninga hafa sprottið upp sem ekki uppfylla öll opinber skilyrði þess að teljast söfn, en vinna mörg hver gott starf á sínu sviði.^[4]

Hugtakið safn skilgreint í safnalögum nr. 141/2011. Þau lög taka til safna í eigu ríkisins og til annarra viðurkenndra safna, ef frá eru talin bóka- og skjalasöfn enda gilda um þau ákvæði annarra laga. Í 3. gr. laganna segir að söfn séu: „varanlegar stofnanir sem starfa í þágu almennings og eru ekki rekin í hagnaðarskyni. Þau skulu vera opin almenningi. Hlutverk safna er „að tryggja menningar- og náttúruarf Íslands, varpa ljósi á menningar-, náttúru- og listasögu landsins, styrkja safnkost og heimildasöfnun innan síns sérsviðs og gera safnkost sinn og heimildasöfn aðgengileg almenningi og fræðimönnum.“^{[5] [6]}

Ennfremur segir í safnalögunum að söfn eigi hafa „að leiðarljósi að auka lífsgæði manna með því að efla skilning á þróun og stöðu menningar, lista, náttúru eða vísinda.“^[7]

Ofangreind skilgreining er byggð á viðmiðum Alþjóðaráðs safna, ICOM. ^[8]

Safnalög kveða á um um viðurkenningu safna, þar sem slíkum söfnum er ætlað að gangast undir ýmis fagleg og rekstrarleg skilyrði.^[9]

Á Íslandi hefur löggjafinn ákveðið að í landinu séu þrjú höfuðsöfn, það er Listasafn Íslands, Náttúruminjasafn Íslands og Þjóðminjasafn Íslands. Höfuðsöfnum er ætlað að vera ráðgefandi og stefnumótandi afl og vinna að samræmdri safnastefnu hvert á sínu sérsviði. ^[10][11]

Listasafni Íslands er höfuðsafn myndlistar og er ætlað að varpa ljósi á íslenska myndlist, sögu hennar og tengsl við myndlist annarra landa. Náttúruminjasafn Íslands er höfuðsafn náttúrufræða og hefur það hlutverk að varpa ljósi á náttúru Íslands, náttúrusögu landsins, nýtingu náttúruauðlinda og náttúruvernd, auk þess að varpa ljósi á samspil manns og náttúru og á náttúru landsins í alþjóðlegu samhengi. Þjóðminjasafn Íslands er höfuðsafn menningarminja og hefur það hlutverk að varpa ljósi á íslenska menningu, sögu hennar og tengsl við menningarsögu umheimsins.

Safnaráð, sem starfar samkvæmt safnalögum nr. 141/2011, er stjórnsýslunefnd opinber stofnun á fjárlögum og er meginhlutverk þess að hafa eftirlit með safnastarfsemi í landinu, vinna að stefnumörkun um safnastarf, fjalla um viðurkenningar safna og veita umsagnir um styrkumsóknir í safnasjóð.

Samkvæmt Safnalögum frá árinu 2011 þurfa söfn að fara í gegnum ákveðið ferli til að teljast til „viðurkenndra safna“. Þau þurfa að uppfylla ýmis skilyrði, svo sem vera í eigu opinberra aðila, sjálfseignarstofnunar, félags eða fyrirtækis sem tryggir safninu fjárhagsgrundvöll; ekki vera rekið í hagnaðarskyni; hafa sjálfstæðan fjárhag; og starfa eftir stofnskrá eða samþykkt sem birt er opinberlega. Enn fremur skal viðurkennt safn starfa í samræmi við skilmála safnaráðs um húsnæði, öryggismál, skráningarkerfi og faglega starfsemi; og hafa upplýsingar um safngripi aðgengilegar almenningi. Jafnframt skal slíkt safn starfa í samræmi við siðareglur Alþjóðaráðs safna (ICOM) og hafa forstöðumann með menntun á ábyrgðarsviði safnsins.^[12]

Opinber viðurkenning á safni er forsenda þess að þau geti sótt um rekstrarstyrk úr safnasjóði sem rekinn er á vegum ríkisins.

Árið 2021 höfðu 46 söfn hlotið viðurkenningu safnaráðs:^[13]

• Borgarsögusafn Reykjavíkur
• Byggðasafn Árnesinga
• Byggðasafn Borgarfjarðar
• Byggðasafn Dalamanna
• Byggðasafn Garðskaga
• Byggðasafn Hafnarfjarðar
• Byggðasafn Húnvetninga og Strandamanna
• Byggðasafn Reykjanesbæjar
• Byggðasafn Skagfirðinga
• Byggðasafn Snæfellinga og Hnappdæla
• Byggðasafn Vestfjarða
• Byggðasafnið Görðum, Akranesi
• Byggðasafnið Hvoll, Dalvík
• Byggðasafnið í Skógum
• Flugsafn Íslands
• Gljúfrasteinn – hús skáldsins
• Grasagarður Reykjavíkur
• Hafnarborg, menningar- og listamiðstöð Hafnarfjarðar
• Heimilisiðnaðarsafnið
• Hvalasafnið á Húsavík
• Hönnunarsafn Íslands
• Iðnaðarsafnið á Akureyri
• Landbúnaðarsafn Íslands ses.
• Listasafn ASÍ
• Listasafn Árnesinga
• Listasafn Háskóla Íslands
• Listasafn Kópavogs – Gerðarsafn
• Listasafn Reykjanesbæjar
• Listasafn Reykjavíkur
• Listasafnið á Akureyri
• Menningarmiðstöð Hornafjarðar
• Menningarmiðstöð Þingeyinga
• Minjasafn Austurlands
• Minjasafn Egils Ólafssonar
• Minjasafnið Bustarfelli
• Minjasafnið á Akureyri
• Náttúrufræðistofa Kópavogs
• Nýlistasafnið
• Safnasafnið
• Sagnheimar, byggðasafn
• Sauðfjársetrið á Ströndum
• Síldarminjasafn Íslands ses.
• Sjóminjasafn Austurlands
• Sæheimar, fiskasafn
• Tækniminjasafn Austurlands
• Veiðisafnið

• Vefur Safnaráðs
• Safnalög nr. 141/2011 ]