LabLynx Wiki

Sistema - bul bir pútinlikti payda etiw ushın belgili bir qaǵıydalarǵa muwapıq háreket etetuǵın óz-ara tásir etisiw yamasa baylanısqan elementler toparı.^[1] Sistema, qorshaǵan ortalıq tárepinen qorshap alınǵan hám onıń tásiri astında boladı, ol óziniń shegaraları, qurılısı hám maqseti menen táriyiplenedi hám onıń funkciyasında kórinedi. Sistemalar - sistemalar teoriyası hám basqa sistema ilimleriniń izertlew obyektleri bolıp tabıladı.

Sistemalardıń struktura, funkciya(lar), háreketi hám óz-ara baylanısı sıyaqlı bir neshe ulıwma qásiyetleri hám ózgeshelikleri bar.

Sistema termini latın tilinindegi systēma sózinen kelip shıqqan, ol óz gezeginde grek tilindegi σύστημα systēma sózinen alınǵan: "bir neshe bólim yamasa aǵzalardan quralǵan tolıq túsinik, sistema", sózbe-sóz "kompoziciya" degen mánisti ańlatadı.

XIX ásirde termodinamikanı úyrengen francuz fizigi Nikola Leonard Sadi Karno tábiyiy pánlerde sistema túsinigin rawajlandırıwdı baslap bergen. 1924-jılı ol puw mashinalarındaǵı jumıs islewshi zat (kóbinese suw puwı) dep ataǵan sistemanı izertledi, bul sistemanıń issılıq berilgende jumıs islew qábiletin úyrendi. Jumıs islewshi zat qazan (boiler) menen, suwıq rezervuar (suwıq suw aǵımı) menen yamasa porshın (jumıs islewshi dene oǵan basım jasap jumıs islewi múmkin) menen baylanısta bolıwı múmkin edi. 1850-jılı nemis fizigi Rudolf Klauzius bul kórinisti keńeytip, qorshaǵan ortalıq túsinigin kirgizdi hám sistemanı aytqanda "jumıs islewshi dene" termininen paydalana basladı.

Biolog Lyudvig fon Bertalanfi ulıwma sistemalar teoriyasınıń jetekshileriniń biri boldı. 1945-jılı ol ulıwmalastırılǵan sistemalarǵa yamasa olardıń kishi toparlarına qollanılatuǵın modeller, principler hám nızamlardı usınıs etti, bul modeller sistemalardıń ózine tán túrine, olardıń qurawshı elementleriniń tábiyatına hám olar arasındaǵı baylanıslar yamasa 'kúshlerge' ǵárezsiz edi.

1940-jıllardıń aqırı hám 50-jıllardıń ortalarında, Norbert Viner hám Ross Eshbi basqarıw hám baylanıs sistemaların úyreniw ushın matematikanı qollanıwdı baslap berdi, onı kibernetika dep atadı.^[2]

1960-jıllarda Marshall McLuhan ulıwma sistemalar teoriyasın media teoriyasın úyreniw ushın qollandı, ol bul tásildi maydanlıq usıl hám figura/fon analizi dep atadı.^[3][4]

1980-jıllarda Djon Genry Holland, Murray Gell-Mann hám basqalar pánler aralıq Santa Fe Institutında quramalı adaptiv sistema terminin oylap taptı.

Sistemalar teoriyası dúnyanı óz-ara baylanısqan bóleklerden ibarat quramalı sistema retinde kóredi. Adamlar sistemanıń shegarasın anıqlaw arqalı onıń kólemin belgileydi; bul qaysı nárselerdiń sistemanıń ishinde hám qaysıları sırtta - qorshaǵan ortalıqtıń bir bólegi ekenin tańlaw degendi ańlatadı. Sistemanı túsiniw hám onıń keleshektegi háreketleniwin boljaw yamasa oǵan tásir etiw ushın, onıń ápiwayılastırılǵan kórinisin (modellerin) jasaw múmkin. Bul modeller sistemanıń qurılısı hám háreketleniwin anıqlay aladı.

Tábiyǵıy hám adam jaratqan (dizayn etilgen) sistemalar bar. Tábiyǵıy sistemalardıń anıq maqseti bolmawı múmkin, biraq olardıń háreketleniwi baqlawı tárepinen maqsetli dep túsiniliwi múmkin. Adam jaratqan sistemalar hár túrli maqsetler menen jasaladı, bul maqsetlerge sistema arqalı yamasa sistema menen birge orınlanatuǵın háreketler arqalı erisedi. Sistemanıń bólimleri baylanıslı bolıwı kerek; olar "bir pútin nárse sıpatında islewge dizayn etilgen" bolıwı kerek - bolmasa olar eki yamasa onnan kóp ózgeshe sistemalar boladı.

Kópshilik sistemalar ashıq sistemalar bolıp, óz átirapı menen materiya hám energiya almasadı; mısalı, avtomobil, kofe qaynatıw apparatı yamasa Jer sharı. Jabıq sistema óz qorshaǵan ortalıǵı menen tek energiya almasadı, al materiya almaspaydı; mısalı, kompyuter yamasa Biosfera 2 proekti. Izolaciyalanǵan sistema óz qorshaǵan ortalıǵı menen ya materiya, ya energiya almaspaydı. Bunday sistemanıń teoriyalıq mısalı - Álem.

Ashıq sistema sheklengen transformaciya procesi retinde de qaralıwı múmkin, yaǵnıy, kiriwshi maǵlıwmatlardı shıǵıwshı maǵlıwmatlarǵa aylandıratuǵın process yamasa processler jıynaǵı bolǵan qara qutı sıpatında. Kiriwshi maǵlıwmatlar jutıladı; shıǵıwshı maǵlıwmatlar payda boladı. Bul jerde kiriwshi hám shıǵıwshı maǵlıwmatlar túsinikleriniń mánisi júdá keń. Mısalı, jolawshılar kemesiniń shıǵıwshı maǵlıwmatı - adamlardıń jolǵa shıqqan jerinen baratuǵın jerine shekem qozǵalısı.

Sistema bir neshe kóz-qarastan turatuǵın hár tárepleme túsinik. Adamlar tárepinen islengen sistemalar koncepciya, analiz, dizayn, ámelge asırıw, ornalastırıw, struktura, háreketi, kiriwshi maǵlıwmatlar hám shıǵıwshı maǵlıwmatlar sıyaqlı kóz-qaraslarǵa iye bolıwı múmkin. Bul kóz-qaraslardıń barlıǵın súwretlew hám kórsetiw ushın sistema modeli talap etiledi.

Bir pútin integraciyalanǵan modeldi paydalanıp, bir neshe kóz-qarastı súwretlew ushın qollanılatuǵın sistemalar arxitekturası - bul sistema modeliniń bir túri bolıp esaplanadı.

Ishki sistema (ingl. subsystem) - bul elementler jıynaǵı bolıp, ol ózi de bir sistema hám úlken sistemanıń bir bólegi bolıp esaplanadı. IBM Mainframe Job Entry Subsystem familiyası (JES1, JES2, JES3 hám olardıń HASP/ASP aldınǵıları) buǵan mısal bola aladı. Olardıń tiykarǵı birdey elementleri - bul kiriwshi maǵlıwmatlardı, joba dúziw, spooling hám shıǵıwshı maǵlıwmatlardı basqaratuǵın komponentler; sonday-aq, olar jergilikli hám uzaqtaǵı operatorlar menen óz-ara tásirlesiw qábiletinе iye.

Ishki sistemanıń (Subsistema) túsindirmesi - bul sistema tárepinen basqarılatuǵın operaciyalıq ortalıqtıń ózgesheliklerin anıqlawshı informaciyanı óz ishine alatuǵın sistema obyekti.^[5] Maǵlıwmatlar testleri ayırım kishi sistema konfiguraciyası maǵlıwmatlarınıń (mısalı, MA uzınlıǵı, Statikalıq Tezlik Profili, ...) durıslıǵın tekserip kóriw ushın orınlanadı hám olar arnawlı qollanılıwın (AQ) sınaw ushın bir kishi sistema menen baylanıslı boladı.

Sanlıq hám sapаlıq jaqtan tallawǵa bolatuǵın kóp túrli sistemalar bar. Mısalı, qala sistemalarınıń dinamikasın tallawda, A. W. Steiss bes bir-biri menen kesisiwshi sistemanı, sonıń ishinde fizikalıq kishi sistema hám minez-qulıq sistemasın anıqladı. Sistemalar teoriyasınıń tásirindegi sociologiyalıq modeller ushın, Kenneth D. Bailey sistemalardı konceptual, konkret hám abstrakt sistemalar túrinde anıqladı, olar izоlyaciyalanǵan, jabıq yamasa ashıq bolıwı múmkin. Walter F. Buckley sociologiyadaǵı sistemalardı mexanikalıq, organikalıq hám process modelleri túrinde anıqladı. Bela H. Banathy eskertkendey, qanday da bir sistemanı izertlew ushın onıń túrin túsiniw júdá áhmiyetli, hám ol tábiyiy hám jobalastırılǵan, yaǵnıy jasalma sistemalardı anıqladı. Mısalı, tábiyiy sistemalarǵa atom ishindegi sistemalar, tiri sistemalar, Quyash sisteması, galaktikalar hám Álem kiredi, al jasalma sistemalarǵa adam jaratqan fizikalıq strukturalar, tábiyiy hám jasalma sistemalardıń gibridleri hám konceptual bilimler kiredi. Shólkemlestiriw hám funkciyanıń adamiy elementleri olardıń tiyisli abstrakt sistemaları hám kórsetpeleri menen birge ayrıqsha itibarǵa iye.

Jasalma sistemalar tábiyatınan úlken kemshilikke iye: olar bir yamasa bir neshe tiykarǵı boljamlаrǵa tiykarlаnıwı kerek, olаrǵа qosımsha bilim dúziledi. Bul Godel'diń tolıqsızlıq teoremalаrına qatań sáykes keledi. Jasalma sistema "elementar arifmetikanı óz ishine alаtuǵın izbe-iz formallastırılǵan sistema" dep anıqlanıwı múmkin. Bul tiykarǵı boljamlar tábiyatınan ziyanlı emes, biraq olar anıqlaması boyınsha haqıyqat dep esaplanıwı kerek, hám eger olar haqıyqatında jalǵan bolsa, onda sistema boljamlаnǵanday strukturalıq jaqtan pútin emes (yaǵnıy, eger dáslepki ańlatpa jalǵan bolsa, onda jasalma sistema "izbe-iz formallastırılǵan sistema" emes ekenligi kórinip tur). Mısalı, geometriyada bul teoremalardı postulyaciyasında hám olаrdan dálillerdi ekstrapolyaciyalaw arqalı júdá anıq kórinedi.

Djordj J. Klir "hesh bir klassifikaciya barlıq maqsetler ushın tolıq hám qátesiz emes" dep esapladı hám sistemalardı abstrakt, real hám konceptual fizikalıq sistemalar, sheklengen hám sheklenbegen sistemalar, diskret sistemalardan úziliksiz sistemalarǵa shekem, impulsli sistemalardan gibrid sistemalarǵa shekem hám t.b. dep anıqladı. Sistemalar menen olardıń qorshaǵan ortalıǵı arasındaǵı óz-ara tásirler salıstırmalı túrde jabıq hám ashıq sistemalar retinde kategoriyalanǵan. Sonday-aq, qattı sistemalar - texnikalıq tábiyatqa iye hám sistemalıq injeneriya, operaciyalardı izertlew hám sanlı sistemalıq analiz sıyaqlı usıllarǵa qolaylı - hám adamlar menen shólkemlerdi óz ishine alatuǵın jumsaq sistemalar arasında áhmiyetli ayırmashılıqlar da belgilengen. Jumsaq sistemalar kóbinese Piter Chekland hám Brayan Uilson tárepinen islep shıǵılǵan jumsaq sistemalar metodologiyası (JSM) arqalı rawajlanǵan túsinikler menen baylanıslı bolıp, háreketlerdi izertlew hám qatnasıwshı dizaynlardı basım etiwdi óz ishine alatuǵın usıllardı qamtıydı. Qattı sistemalar kóbirek ilimiy dep anıqlanıwı múmkin bolsa da, olar arasındaǵı ayırmashılıq kóbinese anıq emes boladı.

Ekonomikalıq sistema - bul belgili bir jámiyette tovarlar hám xızmetlerdi óndiriw, bólistiriw hám tutınıw menen baylanıslı bolǵan sociallıq institut. Ekonomikalıq sistema adamlardan, institutlardan hám olardıń resurslarga bolǵan qatnasınan, mısalı, avtorlıq huqıqı sıyaqlı kelisimlerden quralǵan. Bul sistema ekonomikanıń máselelerin, mısalı, resurslarıń bólistiriliwi hám jetispewshiligi sıyaqlı máselelerdi sheshiwge qaratılǵan.

Xalıqaralıq qatnaslar maydanındaǵı óz-ara tásir etiwshi mámleketler sisteması bir qansha xalıqaralıq qatnaslar ilimpazları tárepinen, ásirese neoreaelist mektep wákilleri tárepinen sistemalıq kóz-qarastan súwretlenedi hám talqılanadı. Biraq, xalıqaralıq tallaw usılınıń bul sistemalıq usılı basqa xalıqaralıq qatnaslar mektepleri tárepinen sın astına alınǵan, ásirese konstruktivist mektep tárepinen. Olar sistemalar hám strukturalarǵa hadden tıs itibar qaratıw sociallıq óz-ara tásirlesiwlerde jeke adamnıń rolin kóleńkede qaldırıwı múmkin dep dálilleydi. Xalıqaralıq qatnaslardıń sistemalarǵa tiykarlanǵan modelleri sonday-aq liberal institucionalist oylaw mektebiniń xalıqaralıq maydan haqqındaǵı kóz-qarasınıń tiykarın quradı. Bul mektep qaǵıydalar hám óz-ara tásir basqarıwı, ásirese ekonomikalıq basqarıw arqalı payda bolǵan sistemalarǵa kóbirek itibar qaratadı.  

Kompyuter ilimi hám informaciya iliminde informaciyalıq sistema - bul apparatlıq sistema, programmalıq támiyinlew sisteması yamasa olardıń birlesiwi bolıp, onıń quramında komponentler strukturası hám baqlanatuǵın processler aralıq baylanıslar onıń háreketi retinde boladı.

Rim sanlı sisteması sıyaqlı sanaǵısh sistemalar, hújjetlerdi yamasa kataloglardı arxivlew ushın hár qıylı sistemalar hám hár túrli kitapxana sistemalar bar, olardıń ishinde Dyui onlıq klassifikaciyası mısal bola aladı. Bul ele de óz-ara baylanısqan komponentlerdiń anıqlamasına tuwrı keledi (bul jaǵdayda informaciya aǵımın jeńillestiriw ushın).

Sistema sonday-aq, programmalıq támiyinlew yamasa apparatlıq támiyinlew bolsın, programmalıq támiyinlewdiń islewine múmkinshilik beretuǵın framework, yaǵnıy platforma dep te ataladı. Komponenttegi yamasa sistemadaǵı kemshilik komponenttiń óziniń yamasa pútkil sistemanıń talap etiletuǵın funkciyanı orınlawına tosqınlıq etiw múmkin, mısalı, nadurıs operator yamasa maǵlıwmat anıqlaması.^[6]

Injeneriya hám fizikada fizikalıq sistema - bul úyrenilip atırǵan álemniń bir bólegi (onıń ishinde termodinamikalıq sistema bir tiykarǵı mısal bolıp tabıladı). Sonday-aq, injeneriyada quramalı joybardıń barlıq bólimleri hám olar arasındaǵı óz-ara tásirlerdi ózine qamtıytuǵın sistema túsiniki bar. Sistemalıq injeneriya - bul usınday sistemanıń qalay jobalanıwı, dizayn etiliw, ámelge asırılıwı, qurılıwı hám saqlanıwı kerekligin úyrenetuǵın injeneriya tarawı.^[6]

Sociallıq hám kognitiv ilimler jeke adamlar hám insan jámiyetleriniń modelleri sistemalarında tanıydı. Olar adamnıń miyiniń funkciyanları hám intellektual processlerdi, sonday-aq normativ etika sistemaların hám sociallıq hám mádeniy minez-qulıq úlgilerin óz ishine aladı.

Basqarıw iliminde, operaciyalardı izertlew hám shólkemlestirilgen rawajlanıwda, insan shólkemleri kóplegen quramalı biznes processlerdi (shólkemlestirilgen minez-qulıqlar) hám shólkemlestirilgen strukturalardı alıp júriwshi subsistemalar yamasa sistema toplamları sıyaqlı óz-ara tásir etetuǵın komponentlerdiń basqarıw sisteması sıpatında qaraladı. Shólkemlestirilgen rawajlanıw teoretigi Piter Senge óziniń "Besinshi pán" kitabında shólkemlerdi sistemalar retinde túsinikti rawajlandırdı.^[7]

Shólkemlestirilgen teoretikler, mısalı Margaret Uitli, shólkemlestirilgen sistemalardıń jumısın kvant fizikası, xaos teoriyası hám sistemalardıń óz-ózin shólkemlestiriwi sıyaqlı jańa metaforalıq kontekstlerde de súwretlegen.^[8]

Sonday-aq, logikalıq sistema degen nárse de bar. Anıq mısal - bul Leybnic hám Isaak Nyuton tárepinen bir waqıtta rawajlandırılǵan esaplaw. Basqa mısal - Djordj Buldiń Bul operatorları. Basqa mısallar filosofiya, biologiya yamasa kognitiv ilimlerge tikkeley baylanıslı. Maslowdıń kerekli ierarxiyası taza logikanı qollanıw arqalı psixologiyanı biologiyaǵa qollanadı. Karl Yung hám Zigmund Freyd sıyaqlı kóplegen psixologlar jeke adamlar, motivaciyalar yamasa intellekt hám qálewler sıyaqlı psixologiyalıq tarawlardı logikalıq jaqtan shólkemlestiretuǵın sistemalardı islep shıqqan.

1988-jılı áskeriy strateg Djon A. Varden III óziniń "Hawa kampaniyası" kitabında Bes Saqıynalı Sistema modelin usınıp, hár qanday quramalı sistemanı bes koncentrlik saqıynaǵa bóliwge bolatuǵının ayttı. Hár bir saqıyna - basshılıq, processler, infrastruktura, xalıq hám háreketleniwshi birlikler - ózgeriske mútaj bolǵan hár qanday sistemanıń tiykarǵı elementlerin ajıratıp kórsetiw ushın qollanılıwı múmkin edi.^[9][10][11] 1990-jıllardıń aqırında Varden óz modelin biznes strategiyasına qollandı.

1. ↑ „Definition of system“. Merriam-Webster. 5-iyun 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 16-yanvar 2019-jıl.
2. ↑ 1956. An Introduction to Cybernetics Webarxiv andozasida xato: |url= qiymatini tekshiring. Bos., Chapman & Hall.
3. ↑ McLuhan, Marshall. Understanding Media: The Extensions of Man. McGraw-Hill Education. reissued by Gingko Press, 2003, 1964. ISBN 978-1-58423-073-1. 
4. ↑ McLuhan, Marshall. The Medium Is the Massage: An Inventory of Effects (1st ed.). Random House. Reissued by Gingko Press, 2001, 1967. ISBN 978-1-58423-070-0. 
5. ↑ „Work management subsystem concepts: Subsystem description“ (en-us). www.ibm.com. Qaraldı: 26-sentyabr 2024-jıl.
6. ↑ ^{6,0 6,1} „ISTQB Standard glossary of terms used in Software Testing“. 5-noyabr 2018-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 15-mart 2019-jıl. Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":0" defined multiple times with different content
7. ↑ Senge. The Fifth Discipline: The Art and Practice of the Learning Organization. Doubleday/Currency, 1990. ISBN 9780385260947. 
8. ↑ „A New Story for a New Time“ (13-yanvar 2016-jıl). Qaraldı: 12-mart 2024-jıl.
9. ↑ Warden, John A. III. The Air Campaign: Planning for Combat. Washington, D.C.: National Defense University Press, 1988. ISBN 978-1-58348-100-4. 
10. ↑ Warden, John A. III. Battlefield of the Future: 21st Century Warfare Issues. United States Air Force, September 1995. 
11. ↑ Warden, John A. III (1995). Enemy as a System.