Clinfowiki

Un dieu (prononciat /ˈdjew/; var. diu) es una entitat ò una fòrça suprèma qu'estructura l'Univèrs. S'agís generalament d'individús dotats de poders subrenaturaus ò de concèptes que pòdon èsser filosofics ò religiós.

L'existéncia d'un tal èsser es l'objècte de debats recurrents dempuei l'Antiquitat. Es generalament assegurada per la teologia fondatritz d'una religion que depinta son origina, sei poders e son ròtle. Existís tanben de corrents non religiós que supausan la preséncia d'una divinitat (teïsme). Dins aquò, l'existéncia dei dieus es contestada per leis atèus e mesa en dobte per leis agnostics. Lo progrès scientific a egalament entraïnat la disparicion de divinitats.

Lo concèpte de dieu ò de divinitat es estrechament liat a aqueu de religion que sembla fòrça ancian^[1]. D'efiech, lei descubèrtas arqueologicas an mostrat l'existéncia de rites funeraris en Homo sapiens e en Homo neanderthalensis^[2]. Èran probablament associats amb de divinitats primitivas. Certaneis òbras de l'art rupèstre (figura d'entitats animalas^[3]) ò dins l'escultura preïstorics (estatuetas de Vènus) correspondon benlèu a de representacions d'aqueleis entitats. Foguèron tanben probablament a l'origina dei premierei divinitats clarament identificadas qu'apareguèron, durant lo Neolitic, amb la sedentarizacion^[4].

L'aparicion dei premierei civilizacions veguèt l'aparicion de religions estructuradas amb de divinitats ben identificadas, organizadas en panteon amb de mites e un clergat ierarquizat. Aquela transformacion aguèt luòc tre lo milleni IV avC en Mesopotamia. Sembla de se debanar d'un biais independent dins totei lei regions de sedentarizacion.

Aqueu procès foguèt a l'origina de modificacions importantas dins la forma dei dieus. D'efiech, lei divinitats primitivas èran sovent liadas a d'animaus ò a de principis naturaus (lo cèu, l'ocean...)^[5]. Amb la sedentarizacion e la descubèrta de concèptes sociaus novèus coma la civilizacion, la guèrra ò la justícia, apareguèron de dieus pus « umans » portaires d'aquelei nocions. Un exemple d'aquela evolucion es Egipte onte lei populacions gardèron de dieus animaus arcaïcs que recebèron pauc a pauc d'atributs culturaus e societaus novèus coma la creacion de l'Univèrs (Ra), la proteccion de la monarquia (Òrus) ò la proteccion de la familha (Bastet)^[6][7].

Lei dieus dei panteons antics demoravan generalament associadas amb un grop uman donat (vila, pòble... etc.^[8]). Lei fenomèns de difusion d'una divinitat d'un panteon a un autre èran possibles mai relativament rars. L'adopcion d'un dieu estrangier aviá luòc dins de contèxtes de dominacion politica ò culturala fòrta. Per exemple, durant son expansion a l'entorn de la Mar Mediterranèa, lei Romans impausèron pas sei dieus ai pòbles vencuts. Dins aquò, son panteon se difusèt pauc a pauc e, en retorn, Roma adoptèt lei divinitats mediterranèas pus importantas coma Isis que foguèt raprochada de Vènus. Pus tard, lei nomadas eurasiatics aguent conquistat de regions sedentàrias abandonèron generalament rapidament sei dieus tradicionaus au profiech dei divinitats veneradas per de pòbles aguent una cultura ben establida coma lei Chinés ò lei Bizantins^[9].

Aquelei transferimens permetèron l'aparicion de dieus universaus, comuns a de pòbles diferents. Lo culte divin acordat a certanei sobeirans (emperaires romans, emperaires chinés...) tenguèt un ròtle dins lo desvolopament d'aquelei divinitats car èra impausat a de populacions diferentas afin d'assegurar l'unitat de l'Estat. Dins d'autrei cas, lei pòbles venceires impausèron lo culte de son dieu nacionau sensa entravar leis autrei cultes ja en plaça^[10].

Divinitat principala dau mond, Dieu (ò Yahweh) es la divinitat unica dei religions monoteïstas abrahamicas (judaïsme, cristianisme, islam... etc.) e la pus venerada dins lo mond modèrne (3,6 a 3,9 miliards de fidèus estimats en 2017). Dotada de trachs fòrça particulars, conoguèt un lòng procès de formacion avans de se difusar sus totei lei continents gràcias au cristianisme e a l'islam.

Durant l'Antiquitat, lo monoteïsme foguèt fòrça rar que s'observèt subretot en leis Ebrieus e lei pòbles iranians adèptes dau zoroastrisme. Dins aquò, i aguèt una temptativa en Egipte durant lo rèine d'Akhenaton (vèrs 1350-1330 avC) qu'assaièt sensa succès de promòure lo culte d'Aton. L'objectiu èra probablament de redurre l'influéncia dau clergat e s'acabèt per una revirada amb una restauracion dei divinitats tradicionalas a la mòrt dau faraon^[11]. Dins d'autrei regions, coma Babilònia amb Marduk, se veguèt de cas de monolatria, es a dire un culte quasi exclusiu d'un dieu sensa negar l'existéncia d'autrei divinitats.

La formacion de Dieu comencèt au començament dau milleni I avC amb l'aparicion dau zoroastrisme e dau judaïsme^[12]. Lo premier, fondat en Pèrsia per Zoroastre, foguèt probablament a l'origina de l'idèa de « salut etèrn » e de « reiaume de Dieu ». Pasmens, gardèt de trachs politeïstas dins sei rites ò dins sa vision dualista de l'Univèrs.

De son caire, lo judaïsme èra, inicialament, la religion deis Ebrieus, pòbles d'Orient Mejan, que fondèt au sègle IX avC lei reiaumes d'Israèl e de Juda. Per de rasons desconegudas, aqueu pòble abandonèt una religion politeïsta, probablament similara au culte de Baal, per adoptar un dieu unic dich Yahweh. Aqueu procès foguèt lòng car Yahweh gardèt lòngtemps de trachs politeïstas. Per exemple, dins la vila de Betel, èra venerat sota la forma d'un dieu de la chavana (representat per una estatua de vedèu d'aur) mai èra puslèu considerat coma una divinitat solara a Jerusalèm. L'unificacion definitiva sembla de datar dau sègle VII avC ò dau sègle VI avC, durant la desportacion deis Ebrieus a Babilònia, probablament sota l'influéncia dau zoroastrisme.

Aquela transformacion entraïnèt l'aparicion d'un dieu d'un tipe novèu. Transcendent, es lo creator de l'Univèrs, dotat de l'omnipoténcia e de l'omnisciéncia, inaccessible ais òmes ordinaris. Pasmens, pòu de còps revelar sa preséncia gràcias a de manifestacions subrenaturalas ò chausir certaneis individús, dichs profètas, per desliurar sei paraulas a l'ensems deis Ebrieus. A respèct de son pòble, exigís una somission totala a sei lèis, especialament lo refús d'acceptar l'existéncia d'autrei divinitats, en cambi d'un salut etèrn après la mòrt.

Lo judaïsme e lo zoroastrisme se difusèron lentament car lo proselitisme de sei cresents èra feble. D'efiech, leis Ebrieus refusèron de propagar sa religion car èra la basa de son identitat culturala. Per lei zoroastrians, leis autoritats de Pèrsia respectavan lei costumas dei pòbles de l'Empèri e assaièron donc pas d'obtenir de conversions. Aquò cambièt amb la formacion de l'Empèri Roman car l'universalisme roman influencièt lei pensaires judieus. Ansin, certanei caps religiós comencèron de defendre l'idèa d'un messatge religiós monoteïsta universau.

Lo pus famós es Jèsus de Nazaret (vèrs 5 avC - 30 apC) que fondèt lo cristianisme durant la premiera mitat dau sègle I apC. Prepausèt una evolucion de Yahweh qu'adreiçèt desenant sa prepausicion de salut etèrn a totei leis òmes sensa destriament de son origina etnica ò sociala. Se l'exigéncia de somission totala a sei lèis èra mantenguda, aqueu messatge rescontrèt un succès fòrça important dins un empèri multietnic e fòrça inegalitari.

Autra evolucion majora, lo proselitisme es d'ara endavant encoratjat car lo messatge divin deviá èsser portat a totei lei pòbles. Ansin, en despiech de persecucions, lo cristianisme se difusèt dins la societat romana avans de'n venir, au sègle IV apC, la religion oficiala. Au sègle VII, l'islam – que se considera coma una continuacion dau judaïsme e dau cristianisme – adoptèt una vision similara. Conoguèt tanben un succès de remarca e se difusèt largament en Africa e en Asia.

L'existéncia de divinitats foguèt contestada tre l'Antiquitat. Per exemple, en Grècia, certaneis atomistas depintèron d'Univèrs sensa dieu onte l'evolucion dau mond èra unicament dependenta dau movement deis atòms^[13]. En Índia, un filosòf dich Charvaka (sègle VII ò VI avC) desvolopèt una pensada materialista e atèa. Totjorn dins la peninsula indiana, lo bodisme imaginèt, a partir dau sègle VI avC, una teologia desprovesida de dieus.

Pasmens, la contestacion se generalizèt subretot a partir dau sègle XVI. D'efiech, a partir de la revolucion coperniciana, lei scientifics venguèron pauc a pauc capables d'explicar lo foncionament de l'Univèrs, çò qu'entraïnèt una reduccion de l'espaci laissat au divin. Au sègle XVIII, lei filosòfs dei Lutz multipliquèron lei criticas e lei refutacions deis arguments teïstas. Puei, au sègle XIX, lo marxisme integrèt l'ateïsme a sa pensada e sa denóncia dei religions. En certanei regions, aquò foguèt completat per una lucha anticlericala dirigida còntra leis abús dau clergat. Ansin, de país, coma França, assostavan uei de minoritats fòrça importantas d'atèus^[14].

La forma e l'identitat dei divinitats varian fòrça segon leis epòcas e lei luòcs. Dins certanei cas, an una forma materiala, un sèxe definit e una abitacion ben identificada. Per exemple, èra lo cas dei dieus grècs e romans que vivián principalament a la cima dau Mont Olimp^[15]. De mitologias, coma aquela dei Vikings, an de dieus susceptibles de morir. Au contrari, de religions an de dieus transcendents que vivon pas dins lo mond materiau. Inaccessibles ai fidèus ordinaris, vivon dins un mond pròpri (mond parallèl, espirituau...).

Coma sa forma ò son identitat, lei poders de dieus son variables. Dins aquò, son generalament totjorn fòrça superiors a aquelei deis èssers umans. Un dieu maucontent es donc normalament capable de punir un pecador, un grop de pecador o l'umanitat entiera. Aquelei poders pòdon èsser limitats a un domeni precís, especialament per lei dieus politeïstas qu'an sovent d'atributs ben determinats, ò aver ges de limit. Yahwhe es ansin un dieu omniscient e omnipotent, capable de modificar aisament lei lèis ordinàrias de la fisica.

Un nombre fòrça important de divinitats an un liame amb la Creacion. Pasmens, de variacions considerablas existisson segon lei religions. Dins lo cas dei dieus pus poderós, la Creacion es generalament un acte decidit e organizat per la divinitat ela meteissa. Per exemple, es generalament lo cas dins lei religions abrahamicas que depintan la construccion de l'Univèrs per Yahwhe. Una situacion similara es aquela dei religions dualistas onte lo mond es lo resultat de la confrontacion entre un dieu bòn e un dieu marrit. Certanei catars desvolopèron una tala vision.

Dins lei crèires amb de dieus pus limitats, generalament lei politeïsmes, lo ròtle de creator es generalament donat a un dieu unic, qu'es sovent lo cap deis autrei dieus, ò a un pichon grop de divinitats fondamentalas (lo cèu, la mar, l'ocean, lo caòs...). Fòrça poderós, aquelei dieus son a l'origina dau rèsta de l'Univèrs. Un exemple caracteristic es la religion astèca onte se se tròba un dieu unic, transcendent e omnipotent dich Ometeotl. Se devesiguèt entre doas divinitats (Ometecuhtli e Omecihuatl) que son a l'origina dei quatre dieus creators dau mond e dau rèsta dau panteon.

Enfin, de religions amb un Univèrs increat e etèrn existisson. Dins aqueu dieus i aparéisson, generalament sensa rason clara, e après un periòde d'exploracion mai ò mens lòng, començan de crear d'objèctes ò d'èsser vivents. Lo dieu andin Viracocha es una entitat d'aqueu tipe. D'efiech, segon la mitologia inca, aqueu dieu decidèt un jorn de sortir dau Lac Titicaca, de crear lo Soleu, la Luna, leis estèlas e l'umanitat.

Lo culte d'un dieu designa l'ensems dei practicas de veneracion e d'omenatge que li son rendudas. Pòu adoptar de formas fòrça variadas que son generalament definidas per la costuma ò per de libres sacrats. En certanei cas, es minimalista e se limita a un simple respèct de part dau cresent. Per exemple, es lo cas dins lei religions politeïstas tenent plusors centenaus ò miliers de divinitats. Dins lei situacions pus complèxas, gropa plusors rites coma de sacrificis, de preguieras, de cants, de la lecture de tèxtes sacrats, un deure de predicacion, de ceremònias ben definidas e de romavatges.

Dins aquel encastre, la representacion dei divinitats es egalament variabla. En certanei religions, un objècte, generalament una estatua, incarna fisicament lo dieu mentre que d'autrei creires enebisson estrictament tota figuracion d'un dieu. Pasmens, dins totei lei cas, l'existéncia d'una divinitat es sovent a l'origina d'una produccion artistica fòrça importanta per representar dirèctament la divinitat ò per ornar son luòc de culte. Per exemple, es lo cas dei mosquetas musulmanas que son ricament decoradas en despiech de l'interdiccion religiosa de representar l'imatge de Dieu.

Yahwhe es la divinitat pus populara de la societat actuala amb un nombre de fidèus estimats entre 3,6 e 3,8 miliards establits en totei lei continents. Aparegut au començament dau milleni I avC, èra lo dieu « nacionau » deis Ebrieus avans de se difusar dins l'Empèri Roman a partir dau sègle I apC. Es vengut lo dieu dei judieus, dei crestians, dei musulmans e dei movements derivats d'aquelei religions.

Es una divinitat omnipotenta, omniscienta e transcendanta creatritz de l'Univèrs. Prepausa una « aliança » a sei fidèus : en cambi d'una obeïssença a seis exigéncias, pòu assegurar lo salut etèrn de son arma. Aquel acòrd es depintat dins plusors libres sacrats (Torah, Bíblia, Alcoran) que tènon un ròtle important dins lo culte.

En 2017, l'indoïsme aviá aperaquí 900 milions de fidèus, principalament presents dins la peninsula indiana. Religion amb una posicion intermediària entre lo monoteïsme e lo politeïsme, es basada sus lo Braman, concèpte espirituau representant lo sacrat, l'absolut e l'unica realitat qu'es pas una illusion. Totei lei dieus indós ne'n son unicament de facetas diferentas.

Probablament eissit dau vedisme, un animisme aparegut vèrs 1 500 avC, e dau bramanisme ò indoïsme ancian, que se formèt vèrs 600 avC, l'indoïsme repausa sus divèrsei tèxtes sacrats e sus una importanta tradicion filosofica que depintan lei cicles de reïncarnacion seguits per leis armas dei creaturas viventas. Son objectiu es de raprochar lo fidèu dau Braman per lo liberar d'aqueu cicle.

Per aquò, divèrsei sistèmas, escòlas e corrents prepausan de metòdes diferents que dònan d'importància ai dieus indós. Dins aquò, lei tres pus importantas (Vishnó, Brama e Shiva) i tènon de ròtles primordiaus. Segon lei luòcs, d'autrei dieus pòdon tenir una situacion localament importanta. De mai, lei nòrmas de culte son susceptibles de variar segon lei temples.

La religion tradicionala chinesa aviá probable 400 milions de fidèus en 2017. Politeïsta, a ges de dieu creator car son Univèrs es etèrn. La divinitat i es dubèrta a totei leis èssers umans aguent mostrat una vertut extraordinària. Cada dieu a donc una biografia umana, compres l'Emperaire de Jade qu'es l'emperaire celestiau. Pasmens, la màger part dei cresents demòran alunchats dei divinitats suprèmas de son panteon car preferisson se concentrar sus de dieus de « proximitat » coma, per exemple, Zaowangye que susvelha la vida de la familha.

Lei religions tradicionalas africanas aviá probablament un centenau de milions de fidèus en 2017 que vivián subretot en Africa Subsahiarana. Fòrman un ensems caracterizat per la cresença en un dieu creator unic, per un culte dei reires e deis esperits, per de cicles de reïncarnacion, per de rites iniciatics e, sovent, per lo matriarcat. Pasmens, aqueu monoteïsme, depintat per lo premier còp per un prèire catolic au sègle XV, es parciau car lo dieu unic pòu tenir d'aspècts diferents e, de còps, aver de fius e de filhas que fòrman un grop de dieus segondaris.

L'aspèct major d'aquelei religions es lo respèct dei tradicions que renfòrçan l'òrdre sacrat e ancian dei reires. D'efiech, aquelei darriers son considerats coma lei messatgiers dei divinitats que pòrtan d'ensenhaments ais òmes (fuòc, reproduccion, agricultura...). Retirat deis afaires umans, lo dieu creator es cargat de jutjar leis armas dei fidèus que pòdon perseguir son cicle de reïncarnacions, ragantar lo dieu e èsser destruchas. Dins aquò, demòra alunchat deis umans e son culte dirèct es donc fòrça limitat. En plaça, leis cresents preferisson pregar d'esperits intermediaris que tènon lo ròtle de messatgiers.

La question de l'existéncia dei dieus es fòrça anciana. Amb la disparicion progressiva dei panteons politeïstas, se concentrèt pauc a pauc sus l'existéncia de Yahwhe/Dieu e opausèt subretot lei teologians, lei filosòfs e lei scientifics europèus.

Tres arguments son tradicionalament utilizats per justificar l'existéncia dei dieus. Formulat per Sant Ansèume (1033 ò 1034 - 1109)^[16], René Descartes (1596-1650)^[17] ò per Kurt Gödel (1906-1978)^[18], lo premier, dich « argument ontologic », es basat sus lo sillogisme seguent : coma Dieu es un èsser perfèct e coma l'existéncia es une perfeccion, Dieu a per proprietat l'existéncia.

Lo segond argument es dich « argument cosmologic ». Foguèt prepausat per Aristòtel (384-322 avC)^[19] e melhorat per lei teologians crestians^[20]. Repausa egalament sus un sillogisme. Se l'Univèrs es comprensible, tota cauva a alora una causa, e la causa a donc ela meteissa una causa e mai lo rèsta. Òr, se la seguida es infinida, l'Univèrs vèn incomprensible. La seguida es donc pas infinida e existís una causa premiera que pòu èsser dicha Dieu.

Enfin, existís « l'argument teleologic » que pòu èsser resumit per lo sillogisme seguent : coma existís de l'òrdre dins la natura e coma la matèria es pas capable de produrre aquel òrdre d'un biais espontanèu, la causa de l'òrdre de la natura es intencionala. Amb la descubèrta progressiva de la complexitat de la natura, aquel argument es a prendre mai d'importància, especialament dins lei país anglosaxons.

Tre l'Antiquitat, de filosòfs critiquèron leis arguments en favor de l'existéncia dau divin. Lo pus important foguèt probable Immanuel Kant (1724-1804) que desmontèt lei tres arguments classicas. Premier, establiguèt de liames entre lei tres arguments :

• l'argument cosmologic dèu pausar l'existéncia d'un èsser necessari : aquel argument seriá donc en realitat basat sus l'argument ontologic.
• l'argument teleologic (dich fisicoteleologic dins lei tèxtes de Kant) necessita de supausar l'existéncia d'un creator que seriá a l'origina de l'òrdre observat dins la natura : aquel argument seriá donc tanben un desvolopament de l'argument ontologic.

Kant concentrèt donc seis esfòrç sus l'argument ontologic car sa refutacion permet alora de refutar lei tres arguments classics d'un còp. Òr, per eu, coma l'existéncia es pas una proprietat intrinsèca, es pas possible de dire que l'existéncia apartèn legitimament a Dieu car aquò seriá confondre lo contengut conceptuau e lo predicat existenciau d'una causa. Dins aqueu cas, lo concèpte divin pròva ren ; es solament una possibilitat. Per illustrar aquela conclusion, Kant prenguèt l'exemple seguent : « Cent thalers reaus contèn ren de mai que cent thalers possibles. Car, coma lei thalers possibles exprimisson lo concèpte e lei thalers reaus, l'objècte e sa posicion, dins lo cas onte aqueu darrier contendriá mai que lo premier, mon concèpte seriá pas lo concèpte adeqüat. Mai siáu pus ric amb cent thalers reaus qu'amb son simple concèpte (es a dire amb sa possibilitat) ».

En resumit, la consequéncia de l'idèa ontologica es que « l'idèa de Dieu » existís, mai l'existéncia ela meteissa de Dieu es pas una idèa. Aquò permet d'invalidar l'argument ontologic e donc l'existéncia de Dieu.

Lei relacions entre sciéncia e religions son fòrça variablas segon leis epòcas e lei luòcs. D'un caire, certanei pensaires pensan que lei dos domenis son capables de collaborar d'un biais armoniós. D'autre caire, d'autrei veson una incompatibilitat totala. Dins totei lei cas, lo metòde scientific modèrne sembla pas capable de conclure quant a l'existéncia ò l'inexisténcia de Dieu car i a ges de possibilitat de bastir una experiéncia per la verificar.

Pasmens, lo desvolopament de la sciéncia a pauc a pauc reduch l'espaci laissat au subrenaturau per leis umans. Ansin, durant l'Antiquitat, de causas naturalas que son uei ben explicats, coma leis erupcions volcanicas ò lo tròn, èran explicadas per una origina divina. Sovent entravadas per lei cresents pus conservadors, leis avançadas scientificas an donc invalidat mai d'una construccion teologica destinada a justificar l'existéncia de Dieu. Per exemple, aquò foguèt lo cas amb la disparicion de l'esfèra deis estèlas que permetiá de separar lo mond materiau dau mond espirituau.

S'aquelei progrès permèton pas de conclure a l'inexisténcia de Dieu, permèton de dobtar fòrtament dei messatges veïculats per lei diferentei religions. Ansin, la sciéncia modèrna es pauc a pauc venguda un motor important dins lo desvolopament de l'agnosticisme^[21].

• Cosmogonia.
• Monoteïsme.
• Politeïsme.
• Yahweh.

• (fr) Gérard Chaliand, Les empires nomades, Poche, 2006.
• (fr) Philippe Nemo, Histoire des idées politiques dans l'Antiquité et au Moyen Âge, PUF, 2014.
• (en) Lester L. Grabbe, Ancient Israel : what do we know and how do we know it?, 2007.

1. ↑ Dins aquò, existís de religions desprovesidas de dieus coma lo bodisme.
2. ↑ L'Òme de Neanderthal desvolopèt de rites funeraris diferents segon lei regions coma de rites de descarnament (Maria Dolores Garralda e Bernard Vandermeersch, Les Néandertaliens de la grotte de Combe-Grenal (Domme, France), Paléo, 2000, n°12, pp. 213-259), ò d'endocanibalisme (François Savatier, Pour la science, Des Néandertaliens cannibales dans la vallée du Rhône, 8 de març de 2019).
3. ↑ Aqueleis entitats animalas son mau compresas. Representavan benlèu de divinitats protectritz dei caçaires ò dei guerriers de la tribü ò de chamans cargats d'assegurar una comunicacion amb lo mond subrenaturau.
4. ↑ L'aparicion d'aquelei divinitats primitivas s'acompanhèt de l'aparicion dei premiers bastiments semblant principalament dedicats a de foncions religiosas.
5. ↑ Per exemple, dins lo tengrisme, religion tradicionala dei nomadas de l'estèpa eurasiatica. Dispausa pas d'un clergat estructurat e lo cèu, la tèrra e un culte dei reires tènon de ròtles primordiaus.
6. ↑ (en) Claude Traunecker, The Gods of Egypt, traduccion per David Lorton, Cornell University Press, pp. 25-26.
7. ↑ En Egipte, una evolucion similara s'observa dins lo nom dei faraons qu'evolucionèt de noms animaus durant lo periòde predinastic (crocodil, escorpion...) a de noms umans après l'unificacion dau país.
8. ↑ D'exemples fòrça variats d'aquelei divinitats « nacionalas » existisson coma Amaterasu en Japon, Òrus en Egipte, Assur en Assiria, Huitzilopochtli per Tenochtitlan ò encara Marduk per lei Babilonians.
9. ↑ (en) Peter B. Golden, An introduction to the history of the Turkic peoples: Ethnogenesis and state-formation in medieval and early modern Eurasia and the Middle East Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 1992.
10. ↑ Per exemple, aquò èra una practica deis Incas.
11. ↑ Certaneis istorians contestan la natura monoteïsta dei reformas religiosas d'Akhenaton. D'efiech, segon elei, l'existéncia deis autrei dieus èra pas contestada per lo faraon e lo culte d'Aton seriá puslèu una monolatria.
12. ↑ Donada per l'estèla de Mesha, la mencion pus anciana de Yahweh data dau sègle IX avC.
13. ↑ En revènge, foguèt pas lo cas de Democrit (vèrs 460-370 avC) qu'admeteguèt l'existéncia de dieus fachs d'atòms e somés ai lèis de l'Univèrs.
14. ↑ Segon certaneis estudis, la populacion francesa seriá facha de 30% a 40% d'atèus (Les Décodeurs, Plus de la moitié des Français ne se réclament d'aucune religion, Le Monde, 7 de mai de 2015, [1]).
15. ↑ D'un biais pus precís, lo Mont Olimp èra la residéncia de la màger part dei dieus majors. Pasmens, de dieus coma Ades i demoravan pas e tota la natura èra poblada de divinitats menoras (dieus de rius, ninfas...).
16. ↑ (la) Ansèume de Canterbury, Proslogion, 1078.
17. ↑ (fr) René Descartes, Méditations Métaphysiques, Méditation cinquième : De l'essence des choses matérielles ; et, derechef de Dieu, qu'il existe.
18. ↑ (en) Hao Wang, A Logical Journey: From Gödel to Philosophy, A Bradford Book, 1997.
19. ↑ (fr) Aristòtel, Métaphysique, Libre IV, capítol 7, traduccion per J. Barthélemy-Saint-Hilaire.
20. ↑ (fr) Émile Bréhier, Histoire de la philosophie, PUF, 1931, pp. 582-607.
21. ↑ E tanben de l'ateïsme per lei scientifics que considèran qu'aquelei reviradas dei religions invalidan totalament l'existéncia dau divin.