Bioinformatics Wiki

Lo zoroastrisme es una religion monoteïsta basada sus la doctrina de Zoroastre e sus lei tèxtes sacrats de l'Avesta. Apareguda a la fin dau milleni II avC ò au començament dau milleni I avC, es eissit d'una reforma dau mazdeïsme que centrèt aquela religion sus lo dieu Ahura Mazda. Considerat coma una divinitat creatritz responsable de l'ordonançament dau caòs primordiau, auriá dotat l'èsser uman d'una arma e d'un liure arbitri. L'ensenhament de Zoroastre depinta tanben la lucha entre un principi bòn e un principi marrit que dèu s'acabar per la victòria dau ben incarnat per Ahura Mazda.

Lo zoroastrisme venguèt influent a partir dau periòde aquemenida. Foguèt la religion de sobeirans poderós coma Cir II (559-530 avC). Pasmens, fidèus a sa politica d'integracion, lei rèis aquemenidas assaièron pas d'impausar sa religion ai pòbles conquistats. Durant sa conquista, Alexandre lo Grand ordonèt la destruccion de mai d'un libre zoroastrian probablament per afeblir la religion dau poder precedent. Aquò afebliguèt lo zoroastrisme que perdiguèt son estatut de religion de la dinastia au poder durant lei periòdes grèc e part. Pasmens, foguèt restablit per lei Sassanidas. Son declin comencèt amb la conquista aràbia de Pèrsia e s'accelerèt a partir dau sègle XI. Uei, lo zoroastrisme es una religion rara qu'es practicada per de minoritats residualas presentas en Iran e en Índia. Lor existéncia es menaçada per un declin demografic rapide.

Lo zoroastrisme a una plaça importanta dins l'istòria dei religions car es a l'origina d'innovacions importantas coma lo monoteïsme, la lucha entre lo ben e lo mau, la reconoissença dau liure arbitre dau fidèu, l'existéncia d'un paradís e d'un infèrn liat au ben a au mau, etc. Aguèt donc una influéncia probabla sus lo desvolopament dei religions abraamicas. Per exemple, Zoroastre es benlèu la fònt d'inspiracion de l'episòdi dei Rèis Magues. Dins lo drech musulman, lei zoroastrians son ansin reconegudas coma de « gens dau Libre ».

Avans l'aparicion dau zoroastrisme, lei cultes de la region presentavan ja un nombre important de trachs qu'aquela religion anava gardar o transformar^[1]. Lei principaus regardan lei divinitats veneradas d'un caire e lei concepcions a prepaus de la lutz e dau fuòc de l'autre. D'en premier, se fau notar l'existéncia dins lo centre d'Asia, magerament de lòng dei fluvis de la region vèrs lo periòde 2200-1700 avC, d'una cultura que teniá un culte dau fuòc coneissent de concepcions de la lucha entre la lutz e lei tenèbras e de la lucha entre la vida e la mòrt^[2]. Aqueleis idèas serián la basa dei religions indoiranianas dei periòdes seguents. Ansin, la religion dau periòde prezoroastrian de Pèrsia e la religion indiana avián una divinitat quasi comuna, dicha Mitra, qu'ocupava lei foncions de divinitat solara^[3]. Dins lo rèsta de Pèrsia, la religion mazdeana aviá egalament evolucionat e e leis abitants veneravan tant Ahura Mazda que Mitra, i compres lei populacions grègas que consideravan Ahura Mazda coma l'equivalent de Zèus^[4].

Zoroastre auriá començat sa vida coma prèire dau culte d'Ahura Mazda^[5][6]. Après una tiera de visions, acomencèt de predicar una reforma d'aquela religion segon quatre principis majors^[7] :

• la venguda dau Reiaume de Justicía e la necessitat de cooperar a l'òbra de Dieu (Ahura Mazda) sota pena de castigament totau.
• lo dieu Ahura Mazda es lo dieu suprèm dau panteon. A l'origina de la creacion dau monde, laissa lo liure arbitri a cada èsser uman. Pasmens, a la fin dei temps, lo Ben incarnat per Ahura Mazda ganharà còntra lo Mau.
• la critica dei practicas de la religion tradicionala, magerament lo culte de Mitra e sei sacrificis d'animaus.
• la condamnacion dei bevendas enebriantas.

Coma la religion tradicionala èra magerament sostenguda per l'aristocracia guerriera, leis arguments de justicía e de conscéncia personala acipèron lei classas au poder e Zoroastre deguèt s'exilar en Asia Centrala. Obtenguèt la proteccion dau rèi de Bactriana que se convertiguèt au zoroastrisme e qu'obliguèt lo rèsta de sei subjèctes d'adoptar la religion novèla. A partir d'aqueu territòri, lo zoroastrisme s'espandiguèt pauc a pauc en Pèrsia e lei Parts li donèron d'institucions ecclesiasticas amb la creacion de la casta dei Mobads que son influéncia sus leis afaires de l'Estat venguèt pauc a pauc fòrça importanta.

Aqueu racònte tradicionau es l'objècte de debats importants que, en realitat, lei datas de vida de Zoroastre son desconegudas. Son existéncia ela meteissa èra mau segura qu'es benlèu una figura mitologica legendària. Pasmens, leis elements arqueologicas donan pas d'informacions precisas. Ansin, existisson tres ensembles d'ipotèsis que son qualificadas « d'autas », de « mejanas » e de « bassas » :

• lei datacions « autas » avançan una data situada entre 1738 e 900 avC. Son sostengudas per d'elements lingüisticas e astronomics trobats dins lei tèxtes sacrats dei Gathas^[8][9].
• lei datacions « mejanas » avançan una data situada entre lei sègles VI e IV avC. Aquelei teorias son basadas sus l'estudi dei costumas socialas descrichas dins lei Gathas^[10]. Pasmens, un tala analisi es complicada per la natura esoterica dei tèxtes.
• lei datacions « bassas » foguèron prepausadas durant lo sègle XIX. Imaginavan de datas situadas ai sègles II ò I avC. Pasmens, ara, son consideradas coma invalidadas dempuei 1938.

Lo zurvanisme es un movement religiós ipotetic que precediguèt lo zoroastrisme^[11][12][13]. Lo dieu Zurvan, paire d'Ahura Mazda e de son adversari Ariman, li ocupa una plaça centrala. Se son existéncia èra reala, lo zurvanisme aguèt donc probable una influéncia sus lo desvolopament dau dualisme zoroastrian. Pasmens, aqueu movement, benlèu actiu vèrs lo sègle X avC, es pauc conegut. Segon lei conoissenças actualas, es una doctrina filosofica tenchuda de mites. Segon ela, Zurvan, lo dieu primitiu, realizava de sacrificis dins l'esperança d'aver un fiu. Coma seis espèrs èran pas satisfachs, aguèt dobtança de l'utilitat vertadiera d'aquelei sacrificis. Ansin, quand obtenguèt finalament un fiu dich Ahura Mazda (ò Ohrmazd), sei dobtes entraïnèron la naissança d'un gemèu dich Ariman (ò Angra Mainyu). Durant la jacina, Ariman sortiguèt en premier mai èra sorn e pudent. Son paire reconoguèt donc solament per fiu Ahura Mazda qu'èra sortit après mai qu'èra luminós e suau. Pasmens, coma Ariman èra l'ainat, aviá lo drech de revendicar la dominacion sus lo monde e Ahura Mazda èra obligat de luchar còntra eu per ne'n prendre lo contraròtle. Se pensava que sa victòria auriá luòc après 9 000 ans.

La teologia zervanista es restacada a de tèxtes cosmogonics coma lo Bundahishn e a de testimoniatges de teologians, de cronicaires ò de viatjaires arabis. Existiá un grop de divinitats creadas per la Lutz que Zurvan èra lo premier d'entre elei. En fòra de Zurvan, lei principaus èran Ashoqar (la virilitat), Frashoqar (l'esclat) e Zaroqar (lo vielhum).

Cir II lo Grand (559-530 avC) e la màger part dei sobeirans de la Pèrsia antica assaièron gaire d'impausar lor religion durant sei conquistas. Au contrari, an generalament laissat sei subjèctes chausir liurament sei religions e sei divinitats tutelàrias. Pendent lo periòde aquemenida, lo zoroastrisme poguèt donc se desvolopar. De mai, la religion dei caps dei sobeirans sembla èstre fòrça similara au zoroastrisme : veneracion de la divinitat Ahura Mazda, existéncia de concepcions dualistas, etc. En revènge, la situacion cambièt après la conquista de la region per Alexandre lo Grand e l'incendi de mai d'una bibliotèca entraïnèt la prèda de mai d'un tèxte zoroastrian. Durant aqueu periòde, lo dieu Mitra auriá evoluït de maniera diferenta en Iran e en Índia. Dins lei regions zoroastrianas, Mitra annexèt una partida dei foncions exercidas per de divinitats eliminadas dau panteon coma Varuna e Indra^[14][15][16]. De mai, son culte declinèt en fàcia d'aqueu d'Ahura Mazda^[17].

Aquò cambièt amb la conquista de Pèrsia per lei Macedonians. Lei rèis seleucidas s'associèron amb la divinitat solara Elios. Aquò permetèt au culte de Mitra de conéisser una certana renaissença dins certanei regions orientalas de Pèrsia^[18]. Durant lo periòde part, lo culte de Mitra s'estendiguèt tornarmai a tot l'empèri^[19]. Lo zoroastrisme dispareguèt pas durant aqueu periòde. Es per exemple observat en de colonias pèrsas installadas en Capadòcia per Estrabon^[20].

Lo periòde sassanida marquèt l'apogèu dau zoroastrisme car venguèt religion d'Estat amb l'aveniment de la dinastia novèla. Sei prèires superiors èran dichs mobadh, segon lo nom de la casta ecclesiastica creada per lei Parts. Au reng inferior d'aqueu clergat, se situavan lei mogh. Lei moghan mogh èran lei responsables dei temples importants. Lo nom mogh serà a l'origina dau latin magus puei de l'occitan mague. Lo zoroastrisme aguèt alora una influéncia decisiva sus leis afaires de l'Empèri e tanben sus la vida quotidiana de la populacion. Pasmens, lei Sassanidas sostenguèron lei crestians armènis per contrar l'influéncia romana dins la region. Aquò entraïnèt lo declin dau zoroastrisme dins aquelei regions au sègle V apC^[21].

Vèrs la mitat dau sègle VII, lei desfachas dei Sassanidas còntra leis armadas aràbias entraïnèron la conquista de Pèrsia e sa conversion progressiva a l'islam. Maugrat un estatut protegit dins l'islam^[22], lo zoroastrisme declinèt pauc a pauc e lo nombre de sei fidèus representa au sègle XXI una minoritat fòrça febla de la populacion iraniana. Dins aquò, lo zoroastrisme aguèt una influéncia importanta sus lo desvolopament de la cultura iraniana contemporanèa. Per exemple, lo calendier iranian a d'originas zoroastrianas.

Lo zoroastrisme es una religion monoteïsta qu'es basada sus una concepcion dualista. D'un caire, existís un esperit bòn (« Spenta Mainyu ») que representa lo jorn e la vida. D'autre caire, existís un esperit marrit (« Angra Mainyu ») que representa la nuech e la mòrt. Lei dos son eissits dau dieu Ahura Mazda e coexistisson en cada èsser vivent. Pasmens, a la fin dei temps, Ahura Mazda gardarà sa dominacion celestiala e lo Mau serà vencut per lo Ben^[23]. Aquel esquèma es relativament simple car Zoroastre se considerava pas coma un profèta. Donava solament de direccions de recèrca espirituala. Ansin, lei zoroastrians pensan que lor dieu a pas besonh d'adoracion ni d'intermediaris. Dins la doctrina zoroastriana, cada persona respònd de seis actes en vertut de la natura de son « fravahr », l'equivalent dau karma indoïsta. La doctrina se resumís donc per la maxima « Bònei Pensadas, Bònei Paraulas, Bòneis Accions »^[24]. Lei rites e lei sacrificis tradicionaus de la religion pèrsa anciana foguèron condamnats e Zoroastre gardèt solament lo culte dau fuòc.

Lo dieu Ahura Mazda es la poissança a l'origina de la creacion dau monde e dei quatre elements (fuòc, tèrra, aiga e èr). Aquelei quatre elements son fòrça venerats per lei zoroastrians coma òbra dirècta d'Ahura Mazda. L'òme es estat creat amb lo liure arbitri per chausir entre lo ben e lo mau. Aquelei doas tendéncias existisson dins cada èstre uman. Après la mòrt, lei zoroastrians admèton l'existéncia d'una vida e d'un jutjament deis armas en foncion de sei meritis. Per aquò, l'arma passa lo pònt de Chinvat que marca la frontiera entre lo monde dei vivents e lo monde dei mòrts. Es lo luòc dau jutjament de son arma^[25]. Se leis accions bònas son superioras ais accions marridas, leis armas pòdon contuniar son camin vèrs l'Ostau dei Cants onte son esperadas per Ahura Mazda. Dins lo cas contrari, son mandadas vèrs l'Ostau dau Druj qu'es l'equivalent de l'Infèrn. Pasmens, la durada passada dins l'Ostau dau Druj es limitada e totei leis armas son finalament acceptadas dins l'Ostau dei Cants.

LAvesta es lo tèxte sacrat principau dau zoroastrisme. Es una compilacion de tèxtes que datan dei millenis II e I avC. Leis estimacions pus frequentas avançan de datas situadas entre 1200 e 600 avC mai d'estimacions pus largas pòdon anar de 1800 avC a 400 apC. Sota sa forma actuala, data probable dau rèine de Darius I^èr (522-486 avC), de Shapur II (310-379 apC) ò de Cosrau I^èr (488-531 apC). Pasmens, se lo tèxte iniciau èra probable compausat de 21 libres, solament sèt son encara conoissuts a l'ora d'ara après lei destruccions causadas per l'incendi de la bibliotèca de Persèpolis e per leis invasions aràbias dau sègle VII. Lei sèt libres subrevivents son :

• lo Yasna (« sacrifici ») que contèn 72 capítols explicant lei rites e contant l'istòria de quauquei profètas. Aquelei racòntes s'acaban per una morala.
• lo Visprad (« totei lei nòrmas ») que contèn 34 seccions complementaris au Yasna. Es una compilacion de lèis aplicablas ai zoroastrians.
• lo Korda Avesta (« Pichon Avesta ») contèn 5 preguieras de caractèr privat.
• lo Siroza (« Trenta Jorns ») es una preguiera de 30 invocacions per protegir de seis enemics, passar una espròva, etc.
• lo Yashts (« Imnes sacrificiaus ») contèn 21 cantics destinats a acompanhar lei sacrificis.
• lo Vendidad (« La lèi còntra lei marrits ») es una colleccion de lèis religiosas amb de legendas e de mites d'illustracion.

Lo seten obratge contèn de fragments divèrs deis autrei libres.

Segon lei zoroastrians, lei partidas pus vièlhas dau Yasna, un ensemble de 17 cants, serián estadas escrichas per Zoroastre eu meteis sota la direccion d'Ahura Mazda. Son dichas « Gathas » e son benlèu eissidas d'un ensemble literari pus ancian que datariá de la premiera mitat dau milleni II avC. Adreiçats a Ahura Mazda, lei Gathas son lo còr de la teologia zoroastriana.

En mai de l'Avesta, se fau notar l'existéncia de divèrsei tèxtes segondaris escrichs entre lei sègles IX e XIV. Son pas considerats coma de tèxtes sacrats mai coma de tèxtes d'estudi. Pasmens, an una influéncia importanta sus lei fidèus contemporanèus :

• lo Denkard (« Acte de la religion ») es una enciclopèdia dau sègle IX que descriu la religion e la doctrina zoroastrianas. Contèn fòrça comentaris e sa redaccion a probable començat au sègle IV. Uei, 7 libres sus lei 9 de l'òbra originala son conoissuts^[26].
• lo Khordeh Avesta es una sintèsi de l'Avesta per lei fidèus^[27].
• lo Bundahishn (« premiera creacion ») es un dialòg sus la creacion dau monde e sus la cosmologia.
• lo Menog-i Xrad (« esperit de saviesa ») es un libre d'instruccion per lo fidèu. Parla de la saviesa, de l'infèrn e de l'arma umana.
• lo Jamasp Namag es un tèxte escatologic destinat a l'ensenhament dei laïcs.
• lo Zand-i Vohuman Yasht presenta l'apocalipsi zoroastrian.
• lo libre d'Arda Viraf es un autre obratge escatologic que tracta dau paradís e de l'infèrn.
• lo Shayest Na-Shayest es una compilacion de lèis e de costumas religiosas.

Lo luòc de culte dau zoroastrisme es dich « temple de fuòc ». Es normalament format d'un bastiment unic que contèn plusors salas pichonas^[28]. La pus importanta es aquela qu'assosta lo fuòc sacrat, simbòl d'Ahura Mazda. Existís tres nivèus de temples classats segon lor importància : un Atash Bahram es lo tipe de temple lo pus important, un Atash Adaran ocupa una posicion intermediària e un Atash Dadgah es lo tipe de temple lo mens important.

A temps passat, i aviá tres Atash Bahram que tenián una importància superiora. Dichs « Grands Fuòcs » ò « Fuòcs Reiaus », èran situats a Adur Burzen-Mihr, Adur Farnbag e a Adur Gushnasp. Segon la legenda, èran estats creats per Ahura Mazda eu meteis. Sa localizacion es pas ben conoissuda e èran probable liats au poder reiau en Pèrsia.

Lo zoroastrisme a de rites limitats car, non mencionats dins lei Gathas, son pas obligatòris. La màger part dei rites son donc liats a de costumas pròprias ai diferentei comunautats zoroastrianas. Dins la vida vidanta, es conselhat de pregar cinc còps cada jorn per se remembrar que lo Ben es una causa bòna, de faire una fèsta un còp cada mes, de passar cinc jorns per preparar l'annada novèla e de se purificar per manjar. Per leis enfants, i a ges de rite especiau per la naissança. Lo ninet se pòu presentar au temple per una ceremònia per son premier anniversari mai es pas obligatòri. En revènge, es pas lo cas de la ceremònia dicha « naojota » que dèu imperativament èstre realizada avans lo quinzen anniversari. Marca l'intrada de l'enfant dins la comunautat deis adults.

Lei Parsis, coma comunautat istorica deis Índias, an de rites especifics e pus constrenhents. Per elei, lo maridatge es obligatòri e l'esterilitat es considerada coma una malediccion (car la vida es un don d'Ahura Mazda). Lei maridatges an luòc unicament entre Parsis. Aquò es una causa dau declin demografic actuau dei zoroastrians mai èra ja una règla observada dins l'Empèri Sassanida. Lo contacte amb d'infidèus es considerat coma una fònt d'impuretat. Ansin, lo manjar preparat per un non-zoroastrian necessita de rites de purificacion particulars.

Enfin, la mòrt es considerada coma una orror que necessita de rituaus per luchar còntra lei demònis responsables de la descomposicion dau còrs. Lei Parsis tènon donc una casta cargada de menar lei cadabres dins de Torres dau Silenci (dichas dakhma)^[29]. L'arma dau defuntat es supausada demorar tres jorns dins aquel endrech. Lo quatren, la quitèt e dèu alora passar lo pònt de Chinvat. Durant aqueu passatge, l'arma es jutjada en foncion de seis actes.

Dins lo corrent de son istòria, la comunautat dei fidèus zoroastrians s'es devesida entre doas comunautats qu'an evolucionat de maniera separada : leis Iranis d'Iran e lei Parsis d'Índia. Aquelei brancas an lei sieunas escòlas per la formacion dei prèires e, magerament per lei Parsis, de rites especifics. Pasmens, lei debats pus importants dins lo zoroastrisme modèrne regardan l'oposicion entre lei modernistas e lei conservators^[30]. Lei premiers considèran coma necessària una adaptacion dei rites e dei tradicions ai realitats modèrnas. Lei segonds s'i opausan. Lei ponchs de desacòrdi principaus son la filiacion patrilineara qu'exclutz lei femnas que se maridan en defòra de la comunautat e la possibilitat per lei femnas de venir preiressa^[31].

Fins ais ans 1980, se convertir au zoroastrisme èra pas una causa simpla. Pasmens, en causa de la demenicion dau nombre de fidèus e de l'aumentacion dau nombre de demandas, lei prèires an finalament acceptat de simplificar lo procès. Aquelei convertits son dichs behdins (ò ancianament vehdins). Sei motivacions son variablas. En Iran, son generalament l'expression d'una oposicion au conservatisme chiita. Dins lo rèsta dau monde, son sovent a estacar au movement New Age que s'interèssa au zoroastrisme en causa de seis originas ancianas e de son culte dau fuòc.

Aquò a entraïnat de transformacions au sen de la comunautat actuala dei zoroastrians. D'efiech, lei convertits son generalament interessats per la vision « restauracionista » dau zoroastrisme. 50 a 70 % adòptan aquela forma qu'es caracterizada per una volontat de « tornar venir a la fònt », valent a dire ai tèxtes atribüits a Zoroastre. Sei partisans an donc abandonat l'Avesta e fan unicament referéncia ai Gathas. Refusan tanben fòrça rites e noman pas de prèires. Fòrça minoritari dins lei comunautats istoricas, lo restauracionisme es influent en America dins lei regions onte lei convertits representan una part significativa dei fidèus.

Lo zoroastrisme es una religion menaçada de disparicion en causa dau declin demografic de sei comunautats. Dins lo mond, un estudi coordenada en 2012 per la Federacion deis Associacions Zoroastrianas d'America dau Nòrd aviá avançat una estimacion situada entre 110 000 e 120 000 fidèus. Lei Parsis ne'n formavan la branca pus importanta amb 57 000 fidèus en 2011 (e 69 000 en 2019). La segonda comunautat pus importanta es probable aquela deis Iranis qu'èran aperaquí 25 000 en 2011 (còntra 21 500 en 1974). Es reconeguda coma una minoritat religiosa protegida per la constitucion de la Republica Islamica.

Dins lo rèsta dau mond, i a de comunautats zoroastrianas dins certanei país anglosaxons. Son generalament d'origina iraniana ò indiana mai de cas de conversions localas existisson. La comunautat estatsunidenca seriá compausada de 15 000 personas. Puei, i auriá aperaquí 4 000 zoroastrians au Reiaume Unit, 3 500 en Austràlia e 3 000 en Suècia. La comunautat suedesa es particulara car es naissuda de la conversion de 3 000 Curds desirós d'abandonar l'islam.

L'ensemble dei comunautats zoroastrianas son demograficament fragilas car lei règlas sus lo maridatge limitan lei naissenças de fidèus novèus.

1. ↑ (en) Richard Foltz, Religions of Iran: From Prehistory to the Present, Oneworld publications, Londres, 2013, pp. 10-18.
2. ↑ (fr) Jean Haudry, Les Indo-Européens, Presses Universitaires de France, París, colleccion « Que sais-je ? », 1981, reedicion de 1985, pp. 81 e seguentas.
3. ↑ (fr) Pierre Lecoq, Les livres de l'Avesta : Textes sacrés des Zoroastriens, Le Cerf, París, 2016, pp. 415-462.
4. ↑ Aquò es illustrat per lei testimoniatges d'Erodòt (Istòria, VII, 40), de Xenofont (Ciropedia, VIII, 3, 12) e de Quintus Curtius Rufus (L'Istòria d'ALexandre lo Grand, III, 3.
5. ↑ (en), Mary Boyce, A History of Zoroastrianism: Volume I: The Early Period, 1975, reedicion de 1996, Brill, p. 175.
6. ↑ (de) Antonio Panaino, « Religionen im antiken Iran », dins Wilfried Seipel (dir.), 7000 Jahre persische Kunst. Meisterwerke aus dem Iranischen Nationalmuseum in Teheran: Eine Ausstellung des Kunsthistorischen Museums Wien und des Iranischen Nationalmuseums in Teheran, Kunsthistorisches Museum, Viena, 2001, pp. 22–29.
7. ↑ (en) Martin Litchfield West, The Hymns of Zoroaster: A New Translation of the Most Ancient Sacred Texts of Iran, I. B. Tauris, 2010, pp. 19-24.
8. ↑ (fr) Khosro Khazai Pardis, Les gathas, Albin Michel, 2011, p. 39.
9. ↑ (de) Christian Bartholomae, Zarathustras Leben und Lehre, 1924.
10. ↑ (en) A. V. Williams Jackson, Zoroaster, the prophet of ancient Iran, 1899, reedicion de 2010, Nabu Press.
    (en) Ernst Herzfeld, Zoroaster and his world, Princeton, 1947.
    (en) Walter B. Henning, Zoroaster, Oxford, 1951.
    (en) Gherardo Gnoli, Zoroaster in History, Nòva York, 2000.
11. ↑ (en) R. C. Zaehner, Zurvan. A Zoroastrian Dilemma, Oxford, 1955, pp. 276-321, 321-336, 335-359.
12. ↑ (de) Geo Widengren, « Der Zervanismus », dins Iranische Geisteswelt von den Anfängen bis zum Islam, Holle, Baden-Baden, 1961, pp. 77-108.
13. ↑ (fr) René Guénon, « Le Démiurge », La Gnose, novembre de 1909.
14. ↑ Indra dispareguèt pas totalament que venguèt una mena « d'arquedemòni ».
15. ↑ (fr) Jean Haudry, Religion cosmique, Belles Lettres, París, 1987, pp. 1-30.
16. ↑ Pasmens, coma per fòrça ponchs dau zoroastrisme primitiu, i a ges de consensus entre lei cercaires. Existís donc una segonda teoria que pensa que Mitra auriá gardat son unitat en Iran e se seriá fragmentat en tres divinitats (Mitra, Ariman e Varuna) dins lei regions indianas. Pasmens, ara, aquela teoria es fòrça contestada.
17. ↑ En particular, Mitra aparéis pas dins leis archius de Persèpolis que seguisson lei despensas realizadas per cada culte.
18. ↑ (en) Catharine Lorber e Panagiotis Iossif, « The cult of Helios in the Seleucid East », Topoi, vol. 16, n° 1,‎ 2009, pp. 19-42.
19. ↑ (en) Mary Boyce, « On Mithra's Part in Zoroastrianism », Bulletin of the School of Oriental and African Studies, vol. 32, n° 1,‎ 1969, pp. 10-34
20. ↑ (en) Mary Boyce, Zoroastrians : their religious beliefs and practices, Routledge, Londres, 2001, p. 85.
21. ↑ (en) Stephen H Rapp Jr., The Sasanian World through Georgian Eyes: Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Ashgate Publishing, Ltd., 2014, p. 160.
22. ↑ Coma lei crestians e lei judieus, lei zoroastrians son generalament considerats coma de « Gens dau Libre ». An donc lo drech de gardar lor religion en cambi dau pagament d'un impòst especiau e de divèrsei limitacions, magerament dins la predicacion.
23. ↑ (en) Paul Du Breuil, Zarathoustra et la transfiguration du monde, Payot, 1978.
24. ↑ (fr) Dominique Vallaud, Dictionnaire Historique, Librairie Arthème Fayard, París, 1995, p. 1000.
25. ↑ (en) M. M. Dawson, The Ethical Religion of Zoroaster, Kessinger Publishing, 2005, p. 237.
26. ↑ (fr) Marie-Louise Chaumont, « J.-P. de Menasce. Une encyclopédie mazdéenne, le Dēnkart », Revue de l'histoire des religions, vol. 156, n° 2,‎ 1959, pp. 244–247.
27. ↑ (en) Mary Boyce, Textual Sources for the Study of Zoroastrianism, Manchester UP, 1984, p. 33.
28. ↑ (fr) Delphine Menant, « L'entretien du feu sacré dans le culte mazdéen », Comptes-rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, vol. 46-2, pp. 101-111.
29. ↑ La practica dau descarnament dei còrs es una tracion fòrça vièlha que se rescòntra encara dins certanei vilatges de Tibet.
30. ↑ (en) Shaun Walker, « The last of the Zoroastrians. A funeral, a family, and a journey into a disappearing religion », The Guardian,‎ 6 d'aost de 2020.
31. ↑ (en) Menachem Wecker, « Dating to Save Your Tiny Religion From Extinction », The Atlantic,‎ 27 de març de 2016.