Bioinformatics Wiki

Iran

Bandièra Escut d'armas

Capitala e ciutat mai granda Teheran 32° N, 53° E

Forma de govèrn Republica Islamica

Guida suprèma President Ali Khamenei (سید علی خامنه‌ای) Ebrahim Raisi (ابراهیم رئیسی سید)

Superfícia 18en

• Totala 1 648 195 km²

• Aiga 0,7 % %

Populacion 17en

• Totala (2015) 80'012'423[1] ab.

• Densitat 48.81 ab./km²

Domeni internet .ir

Iran (en persan: ايران), oficialament la Republica Islamica d'Iran, es un país de l'Orient Mejan. Fins a 1935 èra conegut coma Pèrsia.

Fa frontièra amb los païses seguents: Turcmenistan, Afganistan e Paquistan a l'èst; Iraq, Turquia, Azerbaitjan e Armenia a l'oèst. Al nòrd es banhat per la Mar Caspiana e al sud pel Golf Persic, que s'i trapa l'estrech d'Ormuz.

La capitala es Teheran.

Lo gentilici es iranian -a.

Lei vestigis pus ancians d'ocupacion umana descubèrts en Iran datan de 800 000 ans e son situats dins lo sud-èst dau país. Puei, unei vestigis neolitics mostran l'emergéncia progressiva d'una societat agricòla a partir dei millenis VII e VI avC. La metallurgia sembla aparéisser vèrs la fin dau milleni V avC dins la region de Susa que va venir lo centre de la civilizacion elamita. L'escritura e lei premierei vilas apareguèron, totjorn dins la region de Susa, au milleni III avC.

L'Empèri Elamita venguèt una poissança importanta de la region. Fins a sa destruccion per leis Assirians au sègle VII avC, aguèt de relacions mai o mens conflictualas ambé lei civilizacions de Mesopotamia. Èra dominat per lei vilas de Susa e d'Anshan. Mai d'un còp, leis Elamitas capitèron d'ocupar una partida de Mesopotamia e aguèron un ròtle important dins l'afondrament de la Tresena dinastia d'Ur en 2004 avC^[2] ò dins la disparicion de la dinastia kasita de Babilònia au sègle XII avC^[3]. Pasmens, fuguèron tanben de còps vencuts e parcialament ocupats per lei Mesopotamians.

Aprofichant l'afebliment elamita, divèrsei pòbles migrèron vèrs lo plan iranian dins lo corrent dei premiers sègles dau milleni I avC. Ansin, vèrs lo sègle VII avC, lei Medes ocupèron la màger part de la region e venguèron una poissança importanta enemiga deis Assirians que dominavan Mesopotamia. Aliats ai Babilonians, capitèron de conquistar e de destrurre l'Empèri Assirian entre 614 e 609 avC e formèron lo premier empèri centrat sus lo plan iranian^[4]. De combats còntra leis Escites permetèron de conquistar lo nòrd-oèst de l'Iran modèrne^[5] e Anatolia fuguèt finalament partejada ambé lei Lidians^[6]. Pasmens, en 559, un còp d'estat menat per lo Pèrsa Cir II lo Gran, rèi d'Anshan e vassau dei Medes, entraïnèt la fin de la dinastia dei Medes e son remplaçament per leis Aquemenidas^[7]. Una partida de l'aristocràcia dei Medes deviá probablament sostenir lo complòt car gardèt son influéncia sus leis afaires de l'estat.

Lo rèine de Cir II lo Gran (vèrs 559-529 avC) permetèt d'unificar l'empèri mede e de fondar lo premier Empèri Pèrsa après lei conquistas de Lidia, de Babilònia e d'una partida de l'Asia Centrala. Au contrari deis Assirians, lei Pèrsas s'ocupèron d'integrar lei pòbles vencuts au sen de l'administracion imperiala e laissèron una autonòmia importanta ais autoritats localas^[8]. Aquò limitèt un pauc lei revòutas — fòrça frequentas durant lo periòde assirian — e permetèt ai successors de Cir II de contuniar una politica d'expansion territòriala. A son apogèu, l'Empèri s'estendiguèt sus leis estats actuaus d'Iran, d'Iraq, d'Armenia, d'Afganistan, de Turquia, de Bulgaria, d'Israèl, de Liban, de Jordania, d'Egipte, de Siria e sus una partida de Grècia, d'Arabia Saudita e de Paquistan. Pasmens, lei desfachas còntra lei ciutats-estats grègas (Guèrras Medicas) marquèron lei limits de la poissança d'un empèri que fuguèt finalament pas capable d'unificar d'un biais eficaç de soudats d'origina diferenta e tanben pas capable de dominar un pòble refusant la senhoriá — de còps solament teorica en causa de l'alunchament — dau poder centrau pèrsa^[9]. A partir dau rèine de Xerxes I^èr (486-465 avC), leis Aquemenidas fuguèron subretot obligats de defendre l'empèri còntra quauquei revòutas localas e leis expedicions militaras organizadas per lei Grècs o leis Escites, pòble nomada de l'Asia Centrala. Divèrsei complòts au sen de la dinastia imperiala e de la Cort aumentèron lei dificultats de la dinastia que son poder declinèt pauc a pauc dins lo corrent dau sègle IV avC^[10].

L'Empèri Aquemenida s'afondrèt de 334 a 330 en fàcia de l'invasion dei tropas macedonianas d'Alexandre lo Grand. D'efèct, ja afeblit per de divisions intèrnas, Darius III (336-330 avC) deviá totjorn faciar la dificultat d'assemblar de pòbles diferents per formar una armada coerenta e èra presonier de concepcions tacticas perimidas còntra la falanja grèga. Ansin, la conquista de la mitat occidentala de l'Empèri fuguèt quasi una promenada militara que necessitèt solament tres batalhas importantas (Lo Granic, Issos, Gaugamèlas) e un sètge malaisat (Tir)^[11]. La màger part dei governadors pèrsas, franc d'aquelei de Caucàs que venguèron independents, preferiguèron negociar ambé lo venceire e capitulèron rapidament. Ansin, après la revirada de la resisténcia desesperada de sei darrierei fòrças ai Portaus Persics, Darius III fuguèt assassinat e Alexandre poguèt se proclamar son successor^[12].

De 330 a 324 avC, la conquista de la mitat orientala de l'Empèri Aquemenida fuguèt pus malaisada car certanei populacions i opausèron una resisténcia vertadiera. Ansin, Bactriana fuguèt parcialament conquistada e Alexandre poguèt solament s'assegurar dau contraròtle dei vilas principalas^[13]. Puei, de lòng d'Indus, sei tropas subiguèron de pèrdas importantas per arrestar lei cargas deis elefants indians durant la batalha de l'Hidaspes. Alexandre deguèt finalament se contentar d'establir sa senhoriá sus la region e de se retirar. Moriguèt a Babilònia en 323 avC.

Son empèri fuguèt partejat entre sei generaus. La màger part de l'Empèri Aquemenida, levat d'Egipte e d'una partida d'Anatolia, venguèt lo reiaume de Seleuc Nicator que fondèt l'Empèri Seleucida. Tre sa fondacion, aquel estat aguèt de dificultats per contraròtlar lo plan iranian e lei províncias orientalas de l'empèri^[14]. De mai, franc d'Antíoc III (223-187 avC), la màger part dei sobeirans seleucidas fuguèron afeblits per de crisis de succession e per de guèrras entre estats grècs. Lei regions orientalas de l'empèri fuguèron donc pauc a pauc conquistadas per lei Parts e, en 160 avC, l'Empèri Seleucida èra vengut un reiaume sirian que subreviquèt fins 64 avC.

Au sègle III avC, l'estèpa asiatica conoguèt una tièra de migracions intèrnas e certanei pòbles nomadas se dirigiguèron vèrs lo plan iranian. Lei Parts fuguèron lo pus important. S'installèron au nòrd-èst de l'Iran actuau e aprofichèron lo declin progressiu de l'Empèri Seleucida per s'estendre pauc a pauc vèrs l'oèst. Lo plan iranian fuguèt totalament ocupat a partir dau sègle II avC. Pasmens, aquò fuguèt la fin dei grandei conquistas partas e lei frontieras s'estabilizéron au sègle I avC.

Au sègle I avC, l'arribada dei Romans dins lei regions orientalas de la Mar Mediterranèa marquèt la fin dei progrès parts vèrs l'oèst. Dins lei regions orientalas de l'Empèri, de migracions novèlas de pòbles nomadas asiatics entraïnèt una pression militara importanta e s'acabèt per l'abandon de l'Afganistan modèrn. Lo plan iranian venguèt donc lo centre de l'Empèri Part qu'installèt sa capitala a Ctesifont per susvelhar sa frontiera occidentala. D'efèct, unei guèrras se debanèron entre lei Romans e lei Parts, magerament per lo contraròtle d'Armenia. Dins aquò, maugrat de batalhas resclantissentas, coma la batalha de Carrhes en 53 avC ò la campanha de Mesopotamia de Trajan de 116, lei dos camps mau capitèron d'averar una victòria decisiva e, fin finala, lo limit entre lei dos empèris demorèt establa.

Relativament mau conegut en causa de la manca de documents escrichs^[15], lo periòde part veguèt la fondacion, o la refondacion, d'unei vilas novèlas coma Merv, Ctesifont e Firuzabad, la perseguida de l'evolucion de l'art ellenistic introduch per la conquista macedoniana e lo desvolopament de divèrsei corrents religiós o filosics que venguèron importants durant lo periòde sassanida^[16]. Lo sègle II veguèt lo declin de la dinastia parta en causa de complòts intèrns e de la contuniacion dei guèrras còntra lei Romans^[17]. De 224 a 226, la revòuta d'Ardachir I^èr (224-241), vassau poderós dei regions de Susa e d'Isfahan, entraïnèt la casuda de la dinastia e son remplaçament per lei Sassanidas.

Lo remplaçament dei Parts per lei Sassanidas entraïnèt una contuniacion de la politica estrangiera e lo començament d'una tièra de reformas intèrnas^[18]. Ansin, se debanèron de guèrras novèlas còntra l'Empèri Roman que s'acabèron per lo mantenement dau statu quo maugrat la victòria d'Edessa en 260 e la captura de l'emperaire Valerian^[19]. En revènge, sus lei frontieras orientalas, lei Sassanidas prenguèron pauc a pauc l'avantatge sus lei Kochans e vassalizèron lei regions entre lo limit oèst dau plan orientau e l'Índia modèrna. Enfin, au sen de l'empèri, Shapur I^èr (241-272), segond sobeiran sassanida, reorganizèt l'administracion e leis afaires religiós.

Lei successors de Shapur I^èr fuguèron mens capables e lei Romans aprofichèron la situacion per impausar la signatura d'un tractat de patz de quaranta annadas en 298 durant lo rèine de Narsès (293-302). Shapur II (309-379) capitèt de redreiçar la poissança de l'Empèri gràcias a sei victòrias còntra lei Kochans e a sa resisténcia ai Romans arribats dins la region de Ctesifont en 363.

A partir dau sègle V, lo començament deis invasions dei Huns Blancs venguèron una menaça novèla e Peroz I^èr (457-484) deguèt se defendre. Pasmens, fuguèt capturat en 466 e, après sa liberacion, finalament tuat en 484^{[20] [21]}. Afganistan, la region de Merv e una partida de Khorasan fuguèron abandonats après aquelei reviradas e fins au començament dau sègle VI, lei Sassanidas deguèron pagar un tribút important ais envaïsseires. La segonda mitat dau sègle V fuguèt tanben caracterizada per una tièra de crisis intèrnas coma la famina de 464-471. Aquò entraïnèt una insureccion de la populacion e una crisi de succession en 497-499^[22].

Lo darrier redreiçament de l'Empèri Sassanida se debanèt durant lo rèine de Cosrau I^èr (531-578). Militarament, obtenguèt un tribút de l'emperaire bizantin Justinian I^èr (527-565) en cambi d'una trèva e s'alièt ambé lei Tujues per destrurre lei Huns Blancs entre 562 e 568. Pasmens, aquela aliança èra fragila e Sassanidas e Tujues, sostenguts per lei Bizantins, venguèron rapidament enemics^[23]. De 588 a 589, leis invasions dei Tujues fuguèron arrestats e, en 602, acomencèt una guèrra lònga e acarnada còntra lei Bizantins. En 614, lei Sassanidas ocupèron Jerusalèm e intrèron en Egipte e en Anatolia onte Constantinòple deguèt faciar un sètge malaisat en 626. Dins aquò, l'emperaire bizantin Heraclius (610-641) reorganizèt sei territòris e aprofichèt lei divisions entre lei princes de l'Anatolia orientala per formar una armada importanta e esquichar lei Sassanidas a Niniva a 628. La guèrra s'acabèt per la restauracion dei frontieras de 602 e per un afebliment major dei dos empèris que devián faciar lei premiereis invasions deis Arabis musulmans^[24].

La conquista arabia de Pèrsia acomencèt après la repression dei revòutas consecutivas a la mòrt de Maomet. Fòrça afeblit per la guèrra Bizantinosassanida de 602-628, l'Empèri Sassanida fuguèt rapidament en dificultat^[25]. Tre 633, lei tribús arabias vassalas fuguèron somesas per leis armadas musulmanas que contunièron d'avançar en direccion de Pèrsia. Inicialament blocats, leis Arabis fuguèron venceires a Buwayd (635) e an al-Qadisiyya (636). Ctesifont tombèt en 637 e lei darrierei fòrças sassanidas importantas fuguèron anientadas a Nehavend en 642. Après aquela revirada, lo darrier sobeiran sassanida, Yazdgart III (632-651), fugiguèt per assaiar d'organizar una armada novèla mai, coma Darius III còntra Alexandre, fuguèt finalament assassinat per un vassau a Merv^[26].

Après aqueu succès, lei Musulmans fuguèron ocupats per la succession d'Ali e la guèrra civila entre lei partisans deis Omeias — que formèron lei sunitas — e lei deis eiretiers d'Ali — que formèron lei chiitas. Mesopotomia e la mitat occidentala de Pèrsia fuguèron lo teatre principau d'aquelei guèrras civilas^[27]. Aquò fragilizèt la dominacion arabia sus lo plan iranian que venguèt lo refugi de divèrseis opausants e lo luòc de revòutas quasi continualas. L'insureccion decisiva acomencèt en genier de 748 quand Abu Muslim capitèt d'unificar lei maucontents e de conquistar Merv au profiech deis Abbassidas. En 750, la batalha de Zab entraïnèt la destruccion dau Califat Omeia e l'instauracion dau Califat abbassida.

Pasmens, lei revòutas contunièron car Abu Muslim, vengut fòrça poderós, fuguèt assassinat en 755 per leis Abbassidas. Aquò entraïnèt una tièra de revòutas fins a 783 que son dichas lei Revòutas dei Companhons d'Abu Muslim. Pasmens, la fin d'aquelei movements marquèt pas la fin dei revòutas iranianas e, maugrat l'installacion de la capitala abbassida a Bagdad, lo contraròtle arabi sus Pèrsia demeniguèt pauc a pauc^[28]. A la fin dau sègle IX, la region èra devesida entre divèrsei dinastias localas e, en 945, leis Abbassidas esperelei fuguèron plaçats sota lo protectorat dei Boidas chiitas^[29].

Lo periòde de division de Pèrsia durèt aperaquí un sègle que veguèt l'establiment — jamai definitiu — de plusors empèris sus la màger part dau plan iranian. Aguèron per consequéncia de permetre lo retorn de populacions iranianas desplaçadas dins l'èst de Pèrsia per lei combats de la conquista arabia e l'arribada de pòbles turcs. Aquò entraïnèt una restauracion de la lenga e de la cultura persanas e una demenicion rapida de l'arabizacion de la region.

A partir de la mitat dau sègle XI, Pèrsia fuguèt atacada per lei Turcs Seldjokidas que venián, coma la màger part deis envaïsseires d'Iran, de l'estèpa asiatica. Fondèron un principat dins la region de Korasan e ocupèron pauc a pauc lo rèsta de la region fins a la conquista de Bagdad en 1055^[30]. Après aquelei victòrias, Alp Arslan (1063-1072) fuguèt lo fondator vertadier de l'estat Seljoquida gràcias a son òbra administrativa e a la neutralizacion de la menaça bizantina a Manzikert (1071). Son fiu Malik Chah I^èr (1072-1092) acabèt l'unificacion de Pèrsia après la conquista de Sogdiana en 1074^[31]. Pasmens, après sa mòrt, l'autoritat dei Seldjokidas demeniguèt e sei vassaus venguèron lei caps vertadiers de l'empèri^[32]. Per exemple, de 1180 a 1225, lo Califat abbassida restaurèt son independéncia a l'entorn de Bagdad. En 1141, lei Seldjokidas fuguèron esquichats a Katwan per lei Karakitais. Lei regions orientalas dau plan iranian fuguèron envaïdas per divèrsei nomadas e lei Seldjokidas fuguèron definitivament anientats en 1194. Lei venceires venguèron lei senhors dau Sultanat de Khwarezm e capitèron d'ocupar lo plan iranian mai pas Mesopotamia que demorèt sota contraròtle abbassida^[33].

Quauquei decennis après la destruccion dau Sultanat Seldjokide, lo Sultanat de Khwarezm s'estendiguèt vèrs l'Asia Centrala onte deguèt faciar lei tropas mongòlas de Genghis Khan. Un acòrd de patz fuguèt conclut mai lo chaple d'una caravana marchanda protegida per lei Mongòls entraïnèt una guèrra novèla a partir de 1219. Lei Mongòls ocupèron Samarcanda en març de 1220 e pilhèron sensa dificultat la region que sei fòrças èran tròp dispersadas per resistir^{[34] [35]}. A partir de 1222, leis expedicions de pilhatge se transformèron en campanhas d'annexion e Korasan fuguèt integrat a l'Empèri Mongòl.

D'autreis expedicions se debanèron dins la region iraniana en 1229-1230, en 1243 e en 1258-1260. Entraïnèron la conquista mongòla de la màger part de l'Orient Mejan e de destruccions majoras coma lei dau sac de Bagdad e dau Califat abbassida en 1258^[36]. Après la division de l'Empèri Mongòl, la region faguèt partida de l'Ilkhanat. Aquel estat deguèt faciar divèrsei crisis intèrnas. Premier, l'introduccion de l'islam au sen de son elèit se turtèt a l'oposicion d'una partida de l'aristocràcia mongòla e causèt mai d'un còp d'estat avans son acceptacion definitiva au començament dau sègle XIV. Pasmens, aquò permetèt pas d'estabilizar l'autoritat dau khan que deguèt luchar còntra lei temptativas secessionistas de sei vassaus, compres sei generaus e sei ministres^[37]. Ansin, après 1327, l'Ilkhanat s'afondrèt e dispareguèt finalament en 1336.

Aqueu periòde causèt la migracion d'unei pòbles e aguèt una influéncia fòrça importanta sus lo poblament de l'Iran modèrn. Confirmèt tanben l'implantacion de l'islam en Pèrsia gràcias a la conversion rapida deis envaïsseires e ai movements de reaccion nacionalista còntra la dominacion mongòla^[38]. Ansin, mai d'una granda mosqueta fuguèt bastida a partir de la fin dau sègle XIV per leis estats successors de l'Ilkhanat : Turcomans dau Moton Negre e Turcomans dau Moton Blanc en Mesopotamia Auta e Muzaffaridas dins lo centre de Pèrsia.

Lo periòde de division de Pèrsia après l'afondrament de l'Ilkhanat durèt gaire e la region fuguèt tornarmai unificada per Tamburlan (vèrs 1370 - 1405). Senhor d'origina turcomongòla, installèt sa capitala a Samarcada en 1369 e acomencèt una tièra de campanhas militaras^[39]. En 1381, èra lo cap de tot lo plan iranian puei contunièt seis ofensivas còntra lo Khanat de l'Òrda d'Aur, Índia e lei principats de l'Asia Centrala^[40]. Aquò entraïnèt de destruccions majoras dins lei regions ocupadas^[41]. En particular, la destruccions dei canaus d'aigatge causèt lo declin economic de regions importantas dau centre d'Asia. Pasmens, après lei combats, Tamburlan favorizèt lo redreiçament de sei possessions e Samarcanda conoguèt un desvolopament economic e culturau fòrça important^[42].

Après sa mòrt, son empèri deguèt faciar una tièra de crisis intèrnas (complòt per la succession, revòutas...) e extèrnas (guèrras...)^[43]. En 1469, perdiguèt sei regions occidentalas au profiech dei Turcomans dau Moton Blanc e dispareguèt definitivament en 1507. La dinastia subrevisquèt a la tèsta de principats situada en Asia Centrala e, subretot, a la tèsta de l'Empèri Mogòl fondat per Babur dins leis annadas 1520. En revènge, lo plan iranian fuguèt perdut e una dinastia locala i prenguèt lo poder fondant l'Empèri Safavida en 1501.

La conquista dau poder per lei Safavidas se debanèt de 1500 a 1510 quand Ismail I^èr (1501-1524), un senhor locau de l'Azerbaitjan actuau, reüniguèt una armada e acomencèt d'unificar la region sota son autoritat. Tre 1501, prenguèt Bakó e creèt la dinastia dei Safavidas. La confederacion dau Moton Blanc mau capitèt de s'opausar a sei conquistas e, en 1503, perdiguèt una batalha dins lo nòrd de Mesopotamia que s'acabèt per la pèrda d'Iraq e de la vila de Fars. Lo rèsta de la conquista dau plan iranian rescontrèt per la seguida mens de resisténcia e se finiguèt en 1510. Aquela unificacion de Pèrsia per una dinastia d'origina locala marquèt la naissença de l'Iran modèrne^[44].

En lucha còntra l'Empèri Otoman e desfach en 1514 a Chaldiran, la dinastia novèla adoptèt lo chiisme coma religion d'estat e l'impausèt per fòrça^[45]. Venguèt un factor d'unitat fòrça poderós que permetèt de demenir lei tensions entre pòbles diferents au profiech de la defensa de la causa religiosa comuna^[46]. Aquò permetèt ai Safavidas de resistir a la tièra de conflictes que se debanèron durant lo sègle XVI : còntra leis Otomans a l'oèst, còntra lei Mogòls a l'èst, còntra leis Ozbècs ò lei Rus au nòrd e enfin còntra leis Europèus, especialament lei Portugués au sud. A la fin dau sègle, lei progrès otomans e ozbècs èran venguts una menaça mai lo rèine de Abbas I^èr (1588-1629) permetèt de redreiçar la situacion^[47].

En 1588, lei Safavidas s'alièron ambé leis Anglés que reorganizèron l'armada pèrsa. En 1622, leis Anglés reconquistèron Ormuz en cambi dau drech de fondar una basa navala a Bander Abbas. Capitèron tanben d'equilibrar lei relacions ambé leis Otomans e lei Mogòls. En 1639, la frontiera fuguèt finalament definida ambé l'Empèri Otoman : Pèrsia perdiguèt la màger part de Mesopotamia mai gardèt lo contraròtle de l'Armenia Orientala e d'Azerbaitjan^[48]. En fòra dei guèrras, lo periòde veguèt tanben l'adopcion d'una politica de desvolopament economic ambé, per exemple, la bastida d'obradors de produccion de tapís e lo transferiment de la capitala a Isfahan.

Lo declin de la dinastia acomencèt après la mòrt de Chah Abbas. Mens capables e de còps gaire interessats per leis afaires dau govèrn, sei successors adoptèron una politica religiosa pus dura còntra lo sunisme, especialament durant lo rèine de Chah Sultan Husain (1694-1722)^[49]. Aquò entraïnèt de tensions grèvas dins certanei províncias e finalament una revòuta generala d'Afganistan en 1707. L'armada safavida fuguèt batuda e Isfahan pilhada en 1722 marcant la fin de la dinastia^[50].

La conquista de la capitala per l'insureccion afgana entraïnèt l'afondrament totala de l'autoritat centrala. D'un caire, lei províncias refusèron de reconóisser lo poder afgan e preferiguèron venir independentas. D'autre caire, leis estats vesins, especialament l'Empèri Otoman, l'Empèri Rus e lei Britanics aprofichèron lo caòs intèrn per ocupar certanei zònas frontalieras^[51]. Aquela situacion malaisada fuguèt aprofichat per Nadir Chah que capitèt de reünir una armada e d'obtenir lo sostèn dau darrier senhor safavida — sobeiran teoric de Pèrsia — per legitimar son poder après la reconquista d'Isfahan. Puei, reversèt oficialament la dinastia e se proclamèt chah en 1736. Fins a son assassinat en 1747, obliguèt leis Otomans (1736) e lei Rus (1739) de se retirar dau territòri iranian, vassalizèt lei Khanats Ozbècs (1739) e dirigiguèt una campanha victoriosa còntra l'Empèri Mogòl que sa capitala fuguèt pilhada en 1739.

Sa mòrt dubriguèt un periòde novèu de caòs e entraïnèt l'independéncia d'Afganistan^[52]. L'unificacion fuguèt l'òbra de Karim Khan Zarim (1750-1779), governador de Chiraz, que fondèt la dinastia Zand. Pasmens, a sa mòrt, Agha Mohammad Chah contestèt l'autoritat de sei successors, creèt la Dinastia Qajara e acomencèt d'estendre sa dominacion sus lo plan iranian. Se proclamèt chah en 1787 e conquistèt Isfahan e Chiraz en 1796. Utilizèt de metòdes feroç durant sa conquista per limitar lo risc de revòuta coma, per exemple, la mutilacion de la màger deis òmes de la vila de Kirman en 1794. Aquò favorizèt la pacificacion de Pèrsia^[53]. Pasmens, en Georgia, aquò permetèt ais abitants de demandar l'ajuda de Russia qu'ocupèt la region en 1797.

Lo començament dau sègle XIX marquèt lo començament dau declin de la poissança iraniana que perdiguèt divèrsei territòris e fuguèt partejada en zònas d'influéncia. Ansin, en 1813 e en 1828, Pèrsia deguèt abandonar una partida de Caucàs, divèrsei territòris au sud de la Mar Caspiana e la region de Merv au profiech de Russia. Puei, a partir deis annadas 1840, lei progrès britanics en Índia menacèron lei regions orientalas e Teheran deguèt reconóisser la pèrda d'unei territòris ais Afgans o ai Britanics. En revènge, l'afebliment dau Sultanat d'Oman permetèt ais Iranians de reconquistar tota la zòna litorala dau sud-èst dau país ocupada a partir de 1780.

En 1907, l'Empèri Rus e l'Empèri Britanic trobèron un acòrd de partiment deis influéncias respectivas dins la region e Iran fuguèt partejat entre una zòna russa au nòrd, una zòna britanica au sud-èst e una zòna neutra au centre. Aquò permetèt au país de demorar independent mai empachèt pas d'intervencions regularas d'estats europèus dins seis afaires intèrns. De mai, causèt la formacion de movements nacionalistas, fòrça ostils ais estrangiers, a l'origina de revòutas còntra leis interès estrangiers o lo poder^[54]. L'afebliment dau govèrn centrau contunièt donc fins a la Premiera Guèrra Mondiala (1914-1918). Tròp feble per participar au conflicte, lo país fuguèt parcialament ocupat per leis Otomans puei per lei Rus e lei Britanics en 1917. Aquela ocupacion veguèt la descomposicion dei rèstas dau poder e la retirada britanica marquèt lo declin finau dei Qajaras^{[55] [56]}.

Tre lo retirament dei fòrças anglesas, una tropa comandada per lo coronèu Reza Pahlavi ocupèt la capitala lo 22 de febrier de 1921 e i prenguèt lo poder^[57]. Venguèt oficialament Ministre de la Guèrra en 1921 puei Premier Ministre en 1923. Enfin, en 1925, obtenguèt l'abolicion de la dinastia qajara^[58] e fuguèt coronat chah lo 25 d'abriu de 1926. Assaièt de modernizar lo país segon un modèl occidentau^[59]. Per aquò, acomencèt de restablir l'òrdre e de crear una armada modèrna per assegurar l'autoritat dau govèrn centrau^[60]. Desvolopèt tanben un programa de creacion d'escòlas e assaièt de limitar l'influéncia de l'islam ò de bastir d'infrastructuras novèlas^[61].

Pasmens, aquelei projèctes conoguèron de dificultats importantas, especialament lei de desvolopament economic o educatiu en causa de la manca de personaus competents. Ansin, en 1935, lei progrès èran febles e la Segonda Guèrra Mondiala va entraïnar un novèu periòde de caòs dins lo país^[62]. D'efèct, en causa de sa posicion estrategica per leis Aliats, fuguèt ocupat lo 25 d'aost de 1941 per lei Britanics e lei Sovietics. Aquò entraïnèt l'abdicacion dau chah au profiech de son fiu lo 15 de setembre e una tièra de dificultats economicas en causa de l'ocupacion e dau conflicte mondiau^[63]. Puei, a la fin de la guèrra en 1945, Iran venguèt provisòriament un enjòc dei premiereis annadas de la Guèrra Freja e lei Sovietics i sostenguèron la creacion d'estats independents dins lo nòrd-oèst dau país e i demandèron un drech d'esplecha deis idrocarburs^[64]. Pasmens, una reaccion diplomatica determinada de Londres e de Washington causèt l'abandon de l'ajuda sovietica ai revòutas e Iran fuguèt tornarmai unificat en 1946^[65].

Pasmens, lei crisis intèrnas contunièron au començament deis annadas 1950 quand lo chah, sostengut per leis Estats Units e lo Reiaume Unit, rebutèt lo Premier Ministre Mossadegh, sospichat de simpatia comunista en causa de sa politica favorabla a la nacionalizacion dei ressorsas petrolieras iranianas, en 1953^{[66] [67] [68]}. Lo chah Mohammad Reza Pahlavi assaièt sensa succès vertadier de contuniar la politica de modernizacion de son paire. A partir de 1972, lei dificultats economicas e la lentor dei progrès de la politica de desvolopament entraïnèt una division de la populacion entre comunistas, republicans, defensors dau comèrci tradicionau e islamistas^[69]. En 1975, lo caòs politic entraïnèt l'adopcion de mesuras fòrça repressivas per lo govèrn. Pasmens, la situacion contunièt de se desgradar e la Revolucion Islamica de 1979 causèt la disparicion de la monarquia.

Après de mes de protestacions popularas còntra son regim, Mohammad Reza Pahlavi quitèt Iran lo 16 de genier de 1979. Après la proclamacion de la neutralitat dei fòrças armadas, l'islamista Rouhollah Khomeini declarèt la fin de la monarquia lo 11 de febrier e la formacion d'un govèrn provisori. Ben organizats, leis islamistas capitèron d'eliminar leis autrei faccions revolucionàrias e la Republica Islamica d'Iran fuguèt proclamada lo 1^èr d'abriu de 1979. Pasmens, lei premiereis annadas fuguèron malaisadas en causa de la crisi deis ostatges de l'ambaissada estatsunidenca (4 de novembre de 1979 - 20 de genier de 1981) causada per l'acuèlh dau chah exilat per Washington e, subretot, per l'invasion iraquiana de 1980 qu'entraïnèt la lònga guèrra Iran-Iraq (1980-1988).

Finalament, la crisi deis ostatges fuguèt reglada per un acòrd secrèt ambé l'administracion Reagan (en cambi d'armas per luchar còntra Iraq) e la guèrra còntra Bagdad s'acabèt per un mantenement dau statu quo ante en 1988^[70]. Pasmens, lo conflicte fuguèt saunós^[71] per una armada iraniana mau equipada que deguèt adoptar de tacticas murtrieras d'ondas umanas per assaiar de rompre lei linhas d'una armada iraquiana sostenguda per l'URSS e lei país occidentaus e utilizant d'armas quimicas.

En 1989, la mòrt de Khomeini e son remplaçament per Ali Khamenei coma Guida de la Revolucion demostrèt la soliditat deis institucions maugrat quauquei modificacions de la constitucion. En 1991, Iran fuguèt neutre durant la Guèrra de Kuwait (1990-1991)^[72]. Durant aqueu periòde, lo redreiçament economic après leis annadas de guèrra venguèt la prioritat d'un govèrn dirigit per de religiós moderats^[73]. Pasmens, la revirada economica dei moderats permetèt ai conservadors de se renfòrçar e d'averar leis eleccions de 2005 ambé la victòria de Mahmoud Ahmadinejad^[74]. Fins a 2013, sa presidéncia fuguèt caracterizada per la restauracion d'un discors nacionalista opausat ais Estats Units d'America e a seis aliats. Son ponch centrau es lo desvolopament d'un programa nuclear civiu, sospichat de desvolopar en secrèt d'aplicacions militaras per leis Occidentaus e Israèl. Aquò entraïnèt l'adopcion d'una tièra de sancions internacionalas còntra Iran.

Iran es lo dètz-e-uechen país pus estendut de la planeta amb una superficia de 1 648 195 km². Son territòri se situa entre lei latituds 24° e 40°N e entre lei longituds 44 e 64°E. A de frontieras amb Azerbaitjan, Armenia, Turquia, Iraq, Paquistan, Afganistan e Turcmenistan. Au nòrd, es tanben en contact ambé la Mar Caspiana e au sud ambé lo Golf Persic e lo Golf d'Oman.

Franc dei costats de lòng de la Mar Caspiana e de la província de Khuzestan, Iran es compausat d'un platèu montanhós format de bacins e de plans separats per de cadenas de montanhas^[75]. Lei cimas son pus autas dins la partida occidentala dau país ambé lei montanhas de Caucàs, dei Monts Zagros e dei Monts Alborz. Lo ponch culminant d'Iran es lo Mont Damavand (5 671 m) qu'es un volcan amorçat dei Monts Alborz. Lei plans pus importants son situats au nòrd e a l'èst dau platèu e son ocupats per lei desèrts de Kavir e de Lut.

Lo clima d'Iran es magerament de tipe arid o semiarid franc de la zòna litorala caspiana, dei montanhós pus autas e d'una faissa occidentala de tipe mediterranèu. Au nòrd-oèst, leis ivèrns son caracterizats per de temperaturas bassas e de precipitacions importantas e leis estius son secs. Dins lo rèsta dau país, leis ivèrns son generalament doç e leis estius cauds e secs. Lei temperaturas pus importantas son mesuradas dins lei regions orientalas. Lei precipitacions son rarament superiors a 250 mm e pòdon èsser inferioras a 100 mm dins certanei bacins desertics.

Dins lo corrent dau sègle XX, Iran conoguèt un desvolopament demografic major amb una aumentacion de sa populacion de 10 milions d'abitants vèrs 1900 a 77 milions en 2010. Maugrat una baissa dau taus de feconditat (1,89 en 2010), la proporcion febla d'ancians entraïna un mantenement d'aquela aumentacion e la populacion devriá s'estabilizar vèrs 2050 a l'entorn de 100 milions d'abitants. Aquela populacion es urbana a 70% e l'urbanizacion contunia amb una demenicion anuala de la populacion rurala egala a 0,7%. Lei zònas pus pobladas son situadas au nòrd e a l'oèst dau país. En 2006, sièis vilas avián mai d'un milion d'abitants : Teheran (7,8 milions), Mashhad (2,5 milions), Isfahan (1,6 milions), Tabriz (1,4 milions), Karaj (1,4 milions) e Chiraz (1,2 milions).

L'organizacion dau poder de la Republica Islamica d'Iran es defenida per la Constitucion de 1979. Es una teocracia que seis institucions religiosas son associadas a un sistèma de representacion d'institucions democraticas elegidas au sufragi universau. Pasmens, lo poder religiós a un drech de veto sus lei decisions adoptadas per lo poder democratic. De mai, lo multipartisme es parciau car lei candidaturas ais eleccions pus importantas son examinadas per un conseu qu'a lo drech d'anullar aquelei jutjadas incompatiblas ambé l'islam. Enfin, certaneis eleccions, especialament leis eleccions presidencialas de 2009, fuguèron contestadas en causa d'acusacions de fraudas.

Lo poder executiu es partejat entre lo Guida de la Revolucion, cap suprèm de l'estat e deis institucions religiosas, e lo President de la Republica, cap deis institucions civilas. Lo premier es elegit per l'Assemblada deis expèrts per una durada indeterminada. Es cargat de la supervision dei politicas generalas d'Iran. Es tanben lo comandant dei fòrças armadas, lo cap dei servicis d'ensenhament militar e de seguritat e es l'unica persona que pòu declarar la guèrra. A tanben lo drech de destituir lo president.

Lo segond es definit coma la segonda autoritat pus importanta d'Iran après lo Guida. Es elegit au sufragi universau per un periòde de quatre ans. Es cargat de l'aplicacion de la constitucion dau país, de l'exercici dei poders executius — franc dei poders dau Guida — de la nominacion dau cap dau govèrn, de la coordinacion de la politica dau govèrn e de la seleccion dei projèctes de lèi transmès au Parlament.

Lo poder legislatiu es devesit entre quatre organs principaus que son la Majles (« Assemblada consultativa islamica »), l'Assemblada deis expèrts, lo Conseu dei gardians e lo Conseu de destriament de l'interès superior dau regim. La premiera es l'assemblada unica deis institucions civilas. Es compausada de 290 deputats elegits per quatre annadas. En 2006, cinc sètis èran reservats ai minoritats. Es cargada dau vòte de la legislacion, de la ratificacion dei tractats internacionaus e dau vòte dau budget nacionau.

L'Assemblada deis expèrts es compausada de 86 religiós elegits au sufragi universau per uech annadas. Non permanenta, aquela assemblada es cargada de validar lei candidaturas e d'elegir lo Guida de la Revolucion. A tanben lo drech de lo destituir. Pasmens, dempuei 1979, l'Assemblada deis expèrts s'es jamai opausada ai decisions dau Guida.

Lo Conseu dei Gardians es compausat de dotze juristas. Sièis son nomats dirèctament per lo Guida e sièis per lo cap dau poder judiciari (après una nominacion oficiala per la Majles). Es cargat d'interpretar la constiticion e a lo drech d'opausar un veto ai decisions de l'Assemblada consultativa.

Enfin, lo Conseu de destriament de l'interès superior dau regim es compausat de sièis membres religiós dau Conseu dei Gardians, dei caps dei poders legislatiu, judiciari e executiu e dau ministre en carga dei questions estudiadas. Es cargat de la mediacion entre lei diferenteis institucions, especialament entre l'Assemblada consultativa e lo Conseu dei Gardians, e pòu servir d'organ de consultacion au Guida.

Lo poder judiciari es devesit entre unei tipes de tribunaus especializats. Lo Guida de la Revolucion noma lo cap dau poder judiciari que noma lo cap de la Cort Suprèma. Existís unei tipes de tribunaus coma lei tribunaus publics en carga deis afaires civius e criminaus o lei tribunaus revolucionaris en carga deis afaires regardant la seguritat nacionala. Se fau tanben nòtar l'existéncia dau tribunau especiau dau clergat plaçat sota l'autoritat unica dau Guida. Lei lèis son inspiradas de la legislacion votada per lo poder legislatiu mai la constitucion permet tanben de jutjar segon lo drech islamic. Aquò entraïna una variacion importanta dei penas segon la fònt utilizada. Per exemple, es lo cas de la lapidacion per adultèr dispareguda dau còde penau dempuei 2012 mai totjorn autorizada per lo drech islamic.

Iran es devesit en províncias, en comtats, en districtes e en sosdistrictes. Lei conseus locaus son elegits au sufragi universau per de mandats de quatre ans. Son cargats de l'eleccion dei consòls, de la supervision deis activitats municipalas, de l'estudi dei besonhs locaus sociaus o economics e participan a l'aplicacion dei politicas nacionalas.

Iran es un membre de la màger part deis institucions internacionalas principalas coma l'ONU o l'OPEP. Poissança regionala^[76] de l'Orient Mejan amb Israèl, Egipte e l'Arabia Saudita, sa politica estrangiera es definida per son oposicion ais Estats Units d'America e au « sionisme » israelian, per sa volontat de rompre son isolament diplomatic e per divèrsei sostèns ai movements chiitas o opausats a Israèl.

Lei relacions son donc fòrça marridas ambé leis Estats Units e ambé leis aliats estatsunidencs de la region. En particular, lei relacions amb Israèl son fòrça degradadas dempuei leis annadas 2000 e lei dos país se menaçan regularament d'una ataca. La possibilitat de desvolopament d'un armament nuclear es un ponch centrau d'aquelei tensions e es, a l'ora d'ara, una question centrala dei relacions internacionalas. D'autra part, Teheran es tanben implicat dins un conflicte territòriau ambé leis Emirats Arabis Units per lo contraròtle de doas illas dau Golf Persic.

En revènge, lo país a de relacions melhoras ambé l'Union Europèa, que certanei membres (França, Itàlia...) son de practicas importantas deis exportacions de petròli iranian, e ambé Russia, China e d'estats non alinhats. Leis objectius d'aquelei relacions son comerciaus — leis exportacions de petròli son lo còr de l'economia — e diplomatics per assaiar de rompre l'isolament de Teheran. Enfin, per assaiar d'equilibrar l'influéncia estatsunidenca au Pròche Orient, Iran es un sostèn important de movements chiitas (insureccions chiitas d'Iemèn, Hezbollah) e d'advèrsaris deis Estats Units coma Siria. Assaia tanben d'estendre son influéncia dins lei regions chiitas d'Iraq.

En 2007, lo budget militar iranian èra de 7,3 milions de dolars (25^en reng mondiau) e representava 2,6% dau PIB. Lei fòrças armadas de la Republica Islamica d'Iran son devesidas entre diferentei fòrças militaras o paramilitaras. La premiera es compausada dei fòrças regularas (420 000 òmes) organizadas segon una fòrça terrèstra, una fòrça aeriana, una fòrça navala e una fòrça de defensa antiaeriana. La segonda es facha dei Gardians de la Revolucion Islamica (130 000) que son tanben organizats sus un modèl de fòrças terrèstras, aerianas e navalas. Pasmens, gropan tanben lei fòrças especialas iranianas. Enfin, existís una tresena fòrça, paramilitara, dicha Basij formada de volontaris. Es plaçada sota lo contraròtle dei Gardians de la Revolucion. L'estimacion de seis efectius es fòrça malaisada e varia entre 90 000 e 12,6 milions. Dempuei la Revolucion de 1979, la guèrra de 1980-1988 e leis embargos internacionaus, Iran a creat una indústria militara pron importanta per assegurar la màger part de sei besonhs. Pasmens, durant lo periòde de desvolopament d'aquela indústria, lo país adoptèt divèrseis armaments d'origina occidentala avans 1979 puei d'origina sovietica, russa, chinesa o nòrd-coreans. Una partida d'aquelei partenariats son totjorn actius.

De veire: Economia d'Iran.

L'economia iraniana es caracterizada per un dirigisme estatic important e per l'existéncia d'un sector public desvolopat. D'efèct, segon la Constitucion, l'economia es devesida en tres sectors. Lo premier es dich public e gropa leis indústrias de basa, lo comèrci exterior, lei minas, la banca, leis asseguranças, l'energia, lei restancas e lei rets d'aiga, la ràdio e la television, l'aviacion, lei linhas maritimas e lei rets de rotas o de camins de fèrre. Lo segond sector es dich cooperatiu e gropa de companhiás cooperativas creadas segon lei principis islamics. Enfin, lo darrier sector es dich privat e gropa leis activitats de l'agricultura, lo rèsta de l'indústria, lo comèrci e lo rèsta dei servicis

Lo dirigisme de l'Estat fuguèt renfòrçat durant la guèrra còntra Iraq per assegurar l'avitalhament dei fòrças armadas. Lo sector cooperatiu fuguèt creat per favorizar una redistribucion dei revenguts dau petròli ai classas pus pauras o ai familhas dei tuats de la guèrra. A l'origina, èra format de fondacions religiosas. D'ara endavant, aquelei fondacions an format de consortiums pus importants plaçats sota l'autoritat dirècta dau Guida de la Revolucion. Lei sindicats son teoricament autorizats en Iran mai fòrça rars en realitat. Enfin, lo drech de grèva existís mai son utilizacion pòu entraïnar una repression violenta.

En causa dei condicions climatics desfavorablas, la superficia dei zònas agricòlas cultivadas es limitada a 11% de la superficia totala dau país. La màer part d'aquelei zònas son situadas au nòrd e l'oèst dau país e necessitan l'utilizacion de l'aigatge per foncionar. Ansin, l'agricultura iraniana es un sector fòrça sostengut per l'Estat per se modernizar e melhorar lo rendement. Dins aquò, lo país es pas encara totalament autosufisent e 10% de la norridura de basa es importada. D'autra part, dempuei 1979, se desvolopa un sector agricòla que sei produccions son destinadas a l'exportacion (pistachas, espècias...). En 2003, representava un quart deis exportacions non petrolieras d'Iran.

La produccion miniera representava à 0,6% dau PIB de 2011. Lo país a de resèrvas importantas de coire (2^en reng mondiau), de carbon, de fèrre e de cròme. Pasmens, la produccion demora limitada en causa dei dificultats geograficas e de la feblessa deis infrastructuras iranianas. Per exemple, en 2008, maugrat sei resèrvas, lo país deviá importar entre 10 e 15% de sa consomacion de carbon. Ansin, dempuei la fin deis annadas 2010, divèrsei plans de desvolopament de la produccion miniera fuguèron adoptats per assaiar d'aumentar certanei produccions, especialament aquela de coire.

Enfin, lei ressorsas d'idrocarburs, descubèrtas en 1908^[77], representan la fònt principala de revenguts de l'estat. En 2008, teniá 10% dei resèrvas mondialas de petròli e 15% d'aquelei de gas natural. Lei jaciments principaus son situats dins lo sud-oèst dau país. En 2004, Iran èra lo quatren país productor de petròli amb una produccion annuala de 4,3 miliards de barils que 2,5 fuguèron exportats.

En 2012, l'indústria representava 38% dau PIB e 31% de la man d'òbra.^[78]. Iran a una indústria de basa desvolopada e diversificada que permet au país de produrre localament divèrsei produchs impossible d'importar en causa dei sancions internacionalas. De mai, aquela indústria conoguèt tanben una creissença importanta dins lo corrent de la guèrra de 1980-1988 per assegurar l'avitalhament de l'armada. Ansin, en 2003, Iran aviá d'indústrias petroquimica, quimica, siderurgica, automobila, textila, militara e de produccion de materiaus de construccion importantas e èra considerat coma una poissança industriala emergenta. Lei centres industriaus principaus son situats au nòrd, au centre e au sud dau país. Pasmens, maugrat son importància, l'indústria iraniana dèu faciar una tièra de problemas importants coma la manca d'investiments, la manca de personaus qualificats o una corrupcion favorizada per lei dificultats entraïnadas per l'embargo internacionau.

En 2012, lo sector dei servicis representava 50,6% dau PIB iranian e 45% de la man d'òbra e sa part aumenta dempuei leis annadas 1990^[78]. Es basat sus lei servicis necessaris a l'indústria, a l'armada o a l'urbanizacion creissenta (comèrci...) e sus lo torisme.

Lo comèrci intèrn despend ret de companhiás cooperativas o de marchands independents installats dins lei bazars. Lei supermercats son encara rars maugrat la creacion de companhiás nacionalas coma Refah en 1995. Lo torisme es en aumentacion regulara amb 1,6 milions de personas en 2004 e 2,3 milions en 2009. Lei motivacions dei toristas son fòrça variablas (romavatge dins lei luòcs sants, visita dei vestigis antics o de monuments...). Enfin, lo ret de transpòrt d'Iran es magerament basat sus l'automobila e, subretot, l'autobús per lei liasons entre lei ciutats. Existís tanben un ret de camin de fèrre e una companhiá aeriana. La modernizacion e lo melhorament dau sector dei transpòrts, especialament dins lei vilas pus importantas e lei pòrts comerciaus, es un aspèct important de l'economia actuala d'Iran e lo sector representava 9% dau PIB en 2008.

La recèrca scientifica es una tradicion anciana de la region iraniana que fuguèt un centre intellectuau major durant l'Edat Mejana. Uei, lo país presenta de sectors scientifics fòrça avançats en quimia e en farmacologia e d'autrei sectors coma lei matematicas son relativament ben desvolopats. Pasmens, maugrat l'aumentacion fòrça importanta dau nombre de publicacions iranianas dins de revistas prestigiosas dempuei 1996, lo país dèu totjorn faciar de budgets tròp limitats que representavan 0,9% dau PIB còntra 1,4% per lei país desvolopats.

La màger part d'Iran es musulman. 89% deis abitants se reclaman dau chiisme duodeciman qu'es la religion pus escampada au sen de la populacion. Aquò es una caracteristica dau país que fa partida dei quatre país musulmans (amb Iraq, Azerbaitjan e Bahrayn) que sa populacion es majoritàriament chiita e dos sanctuaris chiitas importants son situats sus lo territòri iranian a Mashad e a Qom. Lo sunisme es la religion de 9% de la populacion.

Lo rèsta es compausat de minoritats crestianas, josievas, zoroastrianas e bahaistas. La libertat e lei drechs religiós dei tres premierei minoritats religiosas son assegurats per l'article 14 de la Constitucion e lei tensions religiosas son feblas^[79]. La situacion dei bahaistas es mens aisada. Lo govèrn respecta lei drechs religiós dei fidèus individuaus mai considera leis organizacions religiosas coma d'organizacions politicas ostilas^[79]. Pasmens, dins totei lei cas, la natura teocratica de l'estat iranian entraïnèt una discriminacion importanta dins certanei domenis professionaus per lei non musulmans^[79]. Per exemple, l'intrada dins lo sistèma judiciari, cargat d'aplicar de lèis inspiradas per lo drech islamic, o dins lei fòrças armadas es fòrça, cargadas de defendre la revolucion, es fòrça malaisada per lei minoritats^[80].

La lenga oficiala d'Iran es lo persan qu'es parlat per la màger part de la populacion. Pasmens, leis invasions successivas dau plan iranian formèron divèrsei minoritats lingüisticas non negligiblas. Lei principalei son l'azèri (16%), lo curd (10%), lo lori (6%), lo balochi (2%) e lo turcmèn (2%).

Dins lo corrent dei sègles de son istòria, Pèrsia e Iran an desvolopat un patrimòni arquitectura fòrça important e fòrça variat de l'Antiquitat ai sègles modèrns^[81]. Sièis periòdes principaus son generalament definidas per lo descriure. Lei dos premiers, de l'Antiquitat a l'an 600, son dichs estil parsi e estil part e gropan lei monuments bastits durant lei periòdes aquemenida, seulecid, part e sassanida. D'exemples son lei vestigis dei ciutats de Persèpolis e de Ctesifont o lo palais sassanida de Sarvestan. Lei quatre periòdes seguents apareguèron après la conquista arabia e son dichs islamics. Son compausats deis estils khorasani, razi, azari e isfahani. Son caracterizats per l'aparicion de monuments religiós islamics (mosqueta coma la Mosqueta Goharshad) e per un melhorament d'infrastructuras o de complèxs urbans ja coneguts coma de pònts o de bazars.

La geometria es un element important de l'arquitectura iraniana e l'utilizacion de formas puras (ceucle, carrat) es frequenta. L'art islamic gardèt aquela geometria e i faguèt intervenir de formas geometricas repetitivas e de superficias decoradas de ceramica, de stuc, de bricas formant generalament de motius decoratius, calligrafics o iconografics. Lo dòma e lei bastiments circulars son donc una caracteristica majora de l'arquitectura iraniana.

• 
  Vestigis de la vila de Persèpolis, capitala de l'Empèri Aquemenida.
• 
  Vestigis de la vila de Hatra
• 
  Palais sassanida de Sarvestan.
• 
  Mausolèus seldjokids de Kharaghan.
• 
  Interior dau Palais de Goleslan.
• 
  Interior de l'Ostau Abbassiana.
• 
  Jamkaran.
• 
  Amol.

La literatura iraniana apareguèt durant l'Antiquitat vèrs 500 avC dins lei regions de lenga persana de l'Empèri Aquemenida. Es escricha en persan e, segon lei periòdes istorics, en grèc o en arabi. Pasmens, en causa de la disparicion de la màger part dei tèxtes preislamics, la màger part deis òbras coneguts a l'ora d'ara fuguèron escrichas après la conquista arabia dau sègle VII. Après la presa dau poder abbassida, l'administracion dau Califat fuguèt dominada per de letruts pèrsas e la literatura, especialament la poesia, prenguèt una gròssa importància dins la cultura iraniana.

La filosofia iraniana apareguèt durant l'Antiquitat. Lei fònts pus ancianas coneguts a l'ora d'ara son aquelei de l'Avesta, tèxte religiós sacrat dau Zoroastrisme. Pasmens, la data d'escritura dei partidas pus vièlhas d'aqueu tèxte es fòrça coneguda. Per la seguida, l'invasion d'Alexandre lo Grand e la formacion dei reiaumes ellenics permetèron de difusar l'òbra dei filosòfs grècs ancians dins lei regions pèrsas. Enfin, la region èra tanben sota l'influéncia de la filosofia chinesa venguda de l'èst. Ansin, la fin de l'Antiquitat veguèt l'emergéncia d'unei corrents filosofics e religiós importants coma la filosofia grecopèrsa, lo Maniqueisme o lo Zervanisme. Après la conversion de Pèrsia a l'Islam, aquelei filosofias participèron au desvolopament de la filosofia musulmana e la region, especialament Bagdad, venguèt un centre intellectuau major dau mond musulman ambé d'autors coma Avicena (980-1037). Leis invasions mongòlas entraïnèron un declin de l'importància intellectuala de Pèrsia. Dins aquò, la filosofia iraniana dispareguèt pas e es totjorn fòrça activa, especialament sus de subjèctes regardant dirèctament l'organizacion de la Revolucion Islamica coma l'estudi dei relacions entre la religion musulmana e lei corrents politics modèrns.

La cultura musicala de Pèrsia es similara ai sistèmas musicaus de l'Asia Centrala e Occidentala. Pasmens, a gardat de trachs dinstintius e fuguèt tanben influenciada per la musica indiana e, dempuei la mitat dau sègle XIX, per de corrents artististics venguts d'Euròpa o d'Africa. Son origina es mau coneguda mai leis istorians grècs depintèron tre lo sègle V l'importància de la musica au sen de la Cort Aquemenida. Après l'invasion arabia, la musica iraniana gardèt un ròtle important (influéncia sus la musica medievala espanhòla) mai fuguèt de còps considerada d'un biais negatiu per leis autoritats religiosas.

Lo cinèma apareguèt en Iran tre 1900 a la Cort reiala. Maugrat lo contraròtle e la censura per leis autoritats successivas, venguèt rapidament fòrça popular dins lo país e una produccion iraniana importanta se desvolopèt dins lo corrent dau sègle XX. Dempuei leis annadas 1990, sa qualitat es reconeguda au nivèu internacionau e divèrsei actors o realizators iranians an ganhat de recompensas prestigiosas, compres d'Oscars. De mai, s'organiza d'ara endavant de festivaus unicament consacrat au cinèma iranian.

• (fr) Gérard Chalian, Les empires nomades, Perrin (2006).
• (fr) Jean-Pierre Digard, Bernard Hourcade e Yann Richard, L'Iran au XX^ème siècle, Fayard (1996).
• (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006).

v · Païses d'Asia

Asia Centrala Afganistan • Cazacstan • Quirguizstan • Ozbequistan • Russia ¹ • Tatgiquistan • Turcmenistan Asia de l'Èst China • Corèa del Nòrd • Corèa del Sud • Mongolia • Japon • Republica de China (Taiwan) Asia Occidentala Arabia Saudita • Armenia ¹ • Azerbaitjan ¹ • Bahrayn • Egipte ¹ • Emirats Arabis Units • Georgia ¹ • Iran • Iraq • Israèl • Jordania • Kowait • Liban • Oman • Qatar • Siria • Turquia ¹• Iemèn Asia del Sud-Èst Birmania (Myanmar) • Brunei • Cambòtja • Indonesia • Laos • Malàisia • Filipinas • Singapor • Tailàndia • Timòr Èst ¹ • Vietnam Asia del Sud Bangladèsh • Botan • Índia • Maldivas • Nepal • Paquistan • Sri Lanka Autras entitats politicas Autoritat Palestiniana • Rojava ¹ parcialament asiatic