Bioinformatics Wiki

Neiirland
	Charte von Neuirland Charte von Neuirland
Gwässer	Pazifik
Inselgruppe	Bismarck-Archipel
Geographische Lage	4° 5′ S, 152° 46′ OKoordinate: 4° 5′ S, 152° 46′ O
	Neuirland (Papua-Neuguinea) Neuirland
	Neuirland (Papua-Neuguinea) Neuirland
Lengi	400 km
Breiti	40 km
Flechi	8 650 km²
Hechschti Hebi	Mount Taron; 2.379 m
Iiwohner	100.000 ; 12 Einw./km²
Hauptort	Kavieng
	Topografischi Charte Topografischi Charte

Dä Artikel bschrybt di Insle Neiirland. Zue dr glychnamige Provinz, wu no d Insle gnännt isch, lueg New Ireland.

Neiirland (Tok Pisin Niu Ailan, dytsch veraltet Neumecklenburg) isch e Insle nerdlig vu Neiginea im Weschtpazifik. Si ghert zue dr Provinz New Ireland z Papua-Neiginea.

Geografi

Neiirland isch no Neibritannie di zwotgrescht Insle vum Bismarck-Archipel Si lyt am eschtlige Rand vum Archipel zwische 2 un 3 Grad sidlig vum Äquator un goht vu Nordwescht no Sidoscht. Neiirland umfasst e Flechi vu rund 8.650 km² un isch iber 400 km lang, aber nume im usserschte Sidoschte braiter wie segs bis zeh Kilometer. D Insle isch decktr mit tropische Rägewald un arg bärgig. Dr Mount Taron im Hans-Meyer-Gebirg isch di hegscht Hebig (2.379 m). Dr nerdlig Dail, s Schleinitz-Gebirg isch noch em Georg von Schleinitz gnännt. Neiirland lyt zwischen der Bismarcksee uf dr Sidwescht-Syte un em Pazifik uf dr nordeschtlige Syte. Uf dr Sidoschtsyte verlauft dr St.-Georgs-Kanal zwische Neiirland un Neibritannien mit dr Duke-of-York-Insle. Hauptort isch Kavieng am Nordkap (North Cape), wu au d Hauptstadt vu dr Provinz isch. S sidli Kap vu dr Insle haißt Sankt Georgs-Kap.

Gschicht

Di frieschte mänschlige Spure uf Neiirland sin rund 33.000 Johr alt^[1] Vor rund 3500 Johr sin Auschtronesier uf d Insle chuu (Lapita-Kultur).

Di erschte Europäer, wu zue Neiirland chuu sin, sin di niderländische Seefahrer Jacob Le Maire un Willem Cornelisz Schouten anne 1616 gsii. An dr Sidspitze hän d Schiff vu dr Holländer un dr Spanier in dr Johrhundert dernoo als s Frischwasser ufgfillt. Dr britisch Seefahrer Philipp Carteret het am 29. Augschte 1767 entdeckt, ass Neiirland un Neibritannie drännti Insle sin un het Neiriland derno dr Name „Nova Hibernia“ gee.

Um 1875 isch Neiirland Opfer vu europäische Mänschejeger wore, wu vil Neiirländer as Zwangsarbaiter in d Zuckerrohrfälder vu Nordauschtralie un Samoa verschlaipft hän. Dr Abenteurer Marquis de Ray het im Johr 1879 Neiirland zum Schaublatz vun eme großaaglaite Betrug gmacht. Är het wyssi Kolonischte mit falsche Versprächige uf d Insle glockt un het ene Hunderti Hektar mit wärtlosem Land verchauft. E Huffe sin an Malaria un Hunger gstorbe, vorbe dr Räscht grettet un uf Auschtralie brocht woren isch. Dr Marquis isch speter in ere franzesische Irrenaastalt gstorbe.

Neiirland isch vu 1885 bis 1899 Dail vum Dytsche Schutzbiet (Neuguinea-Kompagnie) un vu 1899 bis 1914 Dail vu dr Koloni Dytsch-Neiginea gsii un in isch däre Zyt Neumecklenburg gnännt wore. Z Neiirland het s e rund 250 km langi Stroß us verchlepfte Koralle an dr Nordoschtkischte, wu d Ortschafte Orte Samo, Namatanai, Kanam, Malom, Logia un Mangai mit dr Provinzhauptstadt Kavieng verbindet. D Stroße isch scho in dr dytsche Kolonialzyt böue wore, ass mer besser zue dr profitable Kopra-Plantasche chuu isch. Noch em dytschen Inselverwalter us däre Zyt, em Franz Boluminski, drait d Stroß syter anne 1975 dr Name Boluminski Highway.

Anne 1914 isch d Insle Insle vu auschtralische Druppe eroberet un noch em Erschte Wältchrieg as Mandat vum Velkerbund vu Auschtralie verwaltet wore. Im Zweete Wältchrieg isch Neiirland vu dr japanische Armee bsetzt wore. D Kapitulationszeremoni vu dr Japaner uf Neiirland isch am 18. Septämber 1945 an Bord vu dr HMAS Swan (U74) abghalte wore.

Syt 1975 isch d Insle Dail vum unabhängige Staat Papua-Neiginea.

Bevelkerig

Uf Neuirland läbe rund 100.000 Mänsche. Gschwätzt wäre uf Neiirland noch em Ethnologue 16 Sproche, wu bis uf aini alli zue dr Auschtronesische Sproche un do zue dr New Ireland-Gruppe ghere.

Nothern New Ireland
- Kara (ISO 639-Code: leu; Alternativnäme: Lemakot, Lemusmus)
- Nalik (nal; Fesoa, Fessoa, Lugagon)
- Tigak (tgc; Omo)

Zue däre Gruppe ghere au no Mandara (tbf; Madara, Tabar) uf dr Tabar-Insle, Tiang (tbj; Djaul) uf dr Djaul-Insle un Tungag (lcm; Lavongai) uf Lavongai.

Madak
- Barok (bjk; Kanalu, Kanapit, Kolube, Komalu, Kulubi)
- Lavatbura-Lemasong (lbv; Lamasong)
- Madak (mmx; Mandak, Lelet)

Patpatar-Tolai
- Guramalum (grz)
- Kandas (kqw; King)
- Konomala (koa)
- Label (lbb)
- Patpatar (gfk; Gelik, Patpari)
- Siar-Lak (sjr; Lak, Lamassa, Lambom, Siar)
- Sursurunga (sgz; Surkutus)
- Tangga (tgg; Tanga).

Zue däre Gruppe ghere au no Kuanua (ksd) uf Neibritannie un Ramoaaina (rai) uf dr Duke-of-York-Insle. D Patpatar-Tolai-Sprochgruppe ghert innerhalb vu dr New Ireland-Sproche zue dr South New Ireland-Northwest Solomonic-Sproche, wu no anderi Sproch uf Neibritannie, Bougainville un dr Nerdlige Salomone derzue ghere.

Tabar
- Notsi (ncf; Nochi)

Zue däre Gruppe ghert Lihir uf dr Lihir-Insle.

Derzue wird uf Neiriland in nyn Derfer an dr Nordweschtkischte no di isoliert Sproch Kuot (kto; Kuat, Panaras) gschwätzt.

Karakteristisch fir di traditionäll Kultur vu dr Yywohner vu Neiirland sin d Ritekomplex Malagan (au Malangga), Kabai un Tumbuan^[2]. Malagan wird hite nume no uf dr Tabar-Insle un e baar Nalik-Derfer praktiziert, friejer hän au d Biet vu dr Madak, Kuot, Noatsi, Kara, Tigak, Lavongai un Djaul zum Malagan-Kultur-Chrais ghert. Im Zäntrum vum Malagan stehn Rite mit Holz-Larve un d Jagd uf Hai. Im Zäntrum vu dr Kabai-Fescht stehn Sei, Muschelgäld un Taro. Tumbuan isch e Manne-Bund, wu au bi dr Tolai uf Neibritannie vorchunnt. In dr Region vu dr Madak sin d Uli-Figure im Mittelpunkt vu dr Kultur gstande, wu im 19. Jh. au z Europa bekannt wore sin.