Knowledge Base Wiki

Kiribati is 'n land in Oceanië in de Hroôte Oceaân. Kiribati ei 'n oôp buurlan'n. Van lienks ni rechs: de Marshalleilan'n, Micronesië, Nauru, Tuvalu, Samoa, de Cookeilan'n en Frans Polynesië. Kiribati besti uut 3 eilan'nhroepen, naemelijk de Gilberteilan'n, de Phoenixeilan'n en de Line-eilan'n. De Gilberteilan'n maek'n deêl uut van de rehio Micronesië en de Phoenix- en de Line-eilan'n maek'n deêl uut van de rehio Polynesië.

Kiribati is qua oceaânoppervlak hroôt, 5 miljoen km2, mè qua landoppervlak besli 't et slechs 811 km2. Jarviseiland, Kingmanrif en de Palmyra-atol op de Line-eilan'n oôr'n nie bie Kiribati mè bie de Vereênigde Staeten.

Kiribati wier meer as 3000 jaer elejen beweund deur kolonisten vanuut de Carolinen- en Marshalleilan'n. Deze kolonisten weun'n mie verschill'nde femieljes in kainga's, durpjes, op de Gilbert-eilan'n. De kainga wier eleid vanuut de maneaba, 't durpsuus, deur de unimane, de ouwerenraed. De Phoenix- en Line-eilan'n zien nooit bluuvend beweund.

In 1606 ontdek'n Pedro-Fernandez de Quirós as eêssen Kiribati. In 1788 ontdek'n een kapitein, Thomas Gilbert, nog meêr eilan'n en toen wiern de eilan'n de Gilberteilan'n enoemd. In de 19e eeuw kwaâm'n Europese andelaers ni Kiribati en deze ael'n mensen wig ni plantages op Fiji en Australië. Vanaf 27 meie 1892 wier Kiribati bestierd deur een Brits protectoraât. In 1895 wier Tarawa as oôdstad van Kiribati uuteroepen. In 1901 hieng Banaba ok bie 't Britse protectoraât oôr'n, wat a in 1915 een kolonie wier. In 1919 kwam Kiritimati (Christmas Island) bie Kiribati en in 1937 wiern de Phoenixeilan'n der bie evoegd.

In de Twidde Waereldoôrlog wier Banaba ebombardeêrd deur de Japanners. Tarawa, Makin en Butaritari wiern bezet. In 1942 wier een schienanval deur de Amerikanen uutevoerd as afleidieng voe een anval op de Salomonseilan'n. Deze anval luk'n mè as verheldieng wier Butaritari ebombardeêrd en wiern 47 inweuners edoôd. 9 Militairen wiern ontoofd deur de Japanners. Alle Europeanen op de eilan'n Makin en Tarawa wiern e'executeêrd. In november 1943 viel'n Amerikaânse mariniers Betio an mie 5000 mariniers. Deur felle verdedihieng duur'n 't et drie daehen voeda'n de Amerikanen kon'n lan'n op 't strand. 1500 soldaoten kwamm'n om 't leven.

Ni de oôrlog wier een mahistraât anesteld, mè dezen a mè weinig te zène. In de jaeren fuuftig ontstoeng de drang ni onafankelijkeid. In 1963 wier een soôrt parlement opericht, een 'executive council' mie een adviesraed voe de mahistraât. In 1967 wier dezen adviesraed uuteroepen tot Uus van Afevaerdihden. Op 1 november 1976 krehen de Gilberteilan'n binnenlans zelfbestuur. In 1978 scheien de Ellice-eilan'n der eihen af van de Gilberteilan'n en vurmen de staet Tuvalu. Op 12 juli 1979 wier de Republic of Kiribati, bestinde uut de Gilberteilan'n, Phoenixeilan'n, Line-eilan'n en Banaba, as onafankelijke natie verklaerd.

Kiribati besti uut 3 archipels en een oôp eilan'n, vaek atollen, die an bieni nie boven 't zeêniveau uutkomm'n.

• Gilberteilan'n: Abaiang - Abemama - Aranuka - Arorae - Banaba - Beru - Butaritari - Kuria - Little Makin - Maiana - Marakei - Nikunau - Nonouti - Onotoa - Tabiteuea - Tamana - Tarawa
• Phoenixeilan'n: Abariringa - Birnie - Enderbury - Manra - Nikumaroro - Orona - Rawaki - Winslow Reef
• Line-eilan'n: Caroline - Filippo-rif - Flinteiland - Kiritimati - Maldeneiland - Starbuckeiland - Tabuaeran - Teraina - Vostokeiland

De bevolkieng van Kiribati besti voe 80% uut Micronesiërs. Ok weun'n der Polynesiërs en Sinezen. Bieni eel de bevolkieng is christelijk 53% is katholiek en 41% prottestant. 90% van de bevolkieng weun op de Gilberteilan'n. De bevolkieng spreek Iengels en Kiribattisch, een Austronesische tael. Iengels is de officiele tael, mè 't wor weinih' esproken buuten de oôdstad Zuud-Tarawa. De bevolkieng noem der land i-Kiribati, wat a Kiribattisch is voe 'Gilbert', de Iengelse naem voe der vroehere kolonie.

Kiribati mik deêl uut van 't Britse Hemeênebest en is een presidentiële onafankelijke republiek. Op Kiribati ei de president, de beretitenti, hroôte uutvoerende macht. Ieder eiland ei een eilandraed mie een president. Der zien mè twi politieke partijen op Kiribati, naemelijk:

• Boutokaan Te Koaua (Pilaeren der Waereid)
• Maneaban Te Mauri (Bescherm de Maneaban)