Knowledge Base Wiki

Search for LIMS content across all our Wiki Knowledge Bases.

Type a search term to find related articles by LIMS subject matter experts gathered from the most trusted and dynamic collaboration tools in the laboratory informatics industry.

Bağlantıları değiştir
Bu madde hastalık hakkındadır. Salgını için COVID-19 pandemisi sayfasına bakınız. Virüs için SARS-CoV-2 sayfasına bakınız. Türkiye'deki etkileri için, Türkiye'de COVID-19 pandemisi sayfasına bakınız.
COVID-19
(Koronavirüs hastalığı 2019)
Diğer adlar
  • Koronavirüs
  • Yeni Koronavirüs hastalığı
COVID-19'un yol açtığı semptomlar
Olağan başlangıcıBulaşmadan sonra 2 ila 14 gün (genellikle 5 gün)
UzmanlıkEnfeksiyon hastalıkları, Göğüs hastalıkları, viroloji, epidemiyoloji, Acil tıp Bunu Vikiveri'de düzenleyin
BelirtilerAteş, öksürük, tat ve koku duyusu kaybı, nefes darlığı
KomplikasyonZatürre
Kuluçka süresiBulaşmadan sonra 7 ila 14 gün (tipik olarak 5 gün)
SüreBirkaç hafta
NedenleriVirüs, aspirasyon pnömonisi
Risk faktörüKistik fibrozis, kronik obstrüktif akciğer hastalığı, astım, diyabet, kalp yetmezliği, sigara bağımlılığı, yaşlılık
TanıBelirtilerin gözlenmesi, göğüs filmi, tomografi
Ayırıcı tanıKOAH, astım, pulmoner ödem, akciğer embolisi
TedaviAntikoagülan (Heparin, Varfarin, direkt etki gösteren oral antikoagülanlar)
İlaçVar

Koronavirüs hastalığı 2019 (COVID-19) şiddetli akut solunum sendromu koronavirüsü 2 (SARS-CoV-2)'nin neden olduğu bulaşıcı bir hastalıktır. İlk vaka ile Çin'in Hubei eyaletinin Wuhan şehrinde Kasım 2019 tarihinde karşılaşılmıştır. O zamandan bu yana yayılmaya devam etmiş ve dünya genelinde pandemiye neden olmuştur. Ancak bu pandemi geçtiğimiz yıl birçok ülkede sona ermiştir. 3 Mart 2020 itibarıyla dünya çapında ölüm oranı %3,4 olup,[1] 12 Nisan 2024 tarihi itibarıyla Dünya'da 704.753.890 onaylanmış vaka, 675.619.811 iyileşen varken virüs nedeniyle 7.010.681 hasta öldü.[2]

COVID-19 semptomları genellikle değişkendir fakat ateş, öksürük, yorgunluk, nefes almakta zorluk, anozmi (koku alma duyusunda kayıp) ve tat alma duyusunda kayıp gibi semptomlar sıkça görülen semptomları arasındadır. Semptomlar virüsle temastan bir ile on dört gün içerisinde görülmektedir. Enfekte olan kişilerden yaklaşık olarak beş kişiden birinde herhangi bir belirti görülmemektedir.[3] Çoğu insanda hafif semptomlar görülmesine karşın bazı insanlarda akut solunum sıkıntısı sendromu (ARDS)'nin görülmesine neden olabilmektedir. ARDS sitokin fırtınalarına,[4] çoklu organ yetmezliğine, sepsise ve tromboza neden olabilmektedir. (Özellikle akciğerler ve kalpte olmak üzere) Organlarda uzun vadeli hasarlar gözlemlenmiştir. Hastalığın akut evresini geçirmiş olmalarına rağmen çeşitli etkileri aylarca yaşamaya devam eden kayda değer sayıda hastanın bulunması endişelere neden olmaktadır. Bu durum ayrıca uzun COVID olarak da bilinmektedir. Bu etkiler arasında şiddetli yorgunluk, hafıza kaybı da dahil olmak üzere bilişsel problemler, düşük derecelerde ateş, kaslarda güçsüzlük ve nefes darlığı bulunmaktadır.[5][6][7][8]

COVID-19'a neden olan virüs çoğunlukla enfekte bir kişinin başka bir kişiyle yakın temasta bulunmasıyla bulaşmaktadır.[9][10] Virüsü içeren küçük damlacıklar ve aerosoller enfekte kimsenin nefes alması, öksürmesi, hapşırması, şarkı söylemesi veya konuşması durumunda ağız ve burnundan yayılabilir. İnsanlar virüsün ağız, burun veya gözlere gelmesi durumunda enfekte olurlar. Virüs ayrıca kontamine yüzeyler nedeniyle de bulaşabilmektedir, fakat hastalığın bulaşmasının ana yolunun bu olmadığı düşünülmektedir.[10] Hastalığın aktarımının ne şekilde olduğu kesin olarak nadiren tespit edilebilir,[11] ancak enfeksiyon çoğunlukla insanların belli bir süre boyunca birlikte bulunmaları durumunda gerçekleşmektedir. Enfekte kimse semptom göstermeye başlamadan iki gün önce bile başkalarına bu virüsü bulaştırabilir. Ayrıca COVID-19 semptom göstermeyen kimselerden de bulaşabilir. Normal vakalarda on güne kadar, ağır vakalarda ise iki hafta boyunca enfekte kalabilmek mümkündür. Hastalığın teşhisi için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Teşhis için en yaygın kulanılan yöntem nazofaringeal sürüntü yardımıyla uygulanan gerçek-zamanlı polimeraz zincir reaksiyonudur (rRT-PCR).

Önleyici tedbirler arasında fiziksel veya sosyal mesafe, karantina, kapalı alanların havalandırılması, öksürme ve hapşırma durumunda ağız ve burunun kapatılması, ellerin yıkanması ve yıkanmamış ellerin yüzden uzak tutulması yer alır. İletim riskini en aza indirmek için halka açık ortamlarda yüz maskeleri kullanılması tavsiye edilmiştir. Çeşitli aşılar geliştirilmiş ve çeşitli ülkelerce toplu aşılama kampanyaları başlatılmıştır.

Virüsü inhibe eden ilaçların geliştirilmesi için çalışmalar devam etse de, birincil tedavi şu an için semptomatiktir. Kontrol altına alma işlemleri; semptomların tedavisini, destekleyici bakımı, izolasyonu ve deneysel önlemleri içerir.

Belirti ve Bulgular

COVID-19'un semptomları, hafif semptomlardan ağır hastalığa kadar değişkenlik göstermektedir. Yaygın semptomları arasında baş ağrısı, koku ve tat kaybı, burun tıkanıklığı ve burun akıntısı, öksürük, kas ağrısı, boğaz ağrısı, ateş ve nefes alma güçlüğü yer alır. Aynı enfeksiyona sahip kişilerde farklı semptomlar görülebilmektedir ve bu semptomlar zamanla değişiklik gösterebilir. Daha önceden kulak, burun, boğaz rahatsızlığı olmayan kişilerde koku kaybı ile tat kaybının aynı anda görülmesi % 95 özgüllük oranıyla COVID-19 ile ilişkilendirilir.

Çoğu hasta (%81) hafif ile orta şiddette semptomlar gösterirken (hafif derecede zatüreye kadar), bir kısmı (%14) ağır semptomlar göstermekte (nefes darlığı, hipoksi, %50'den fazla akciğer tutulumu gibi), az bir kısmı ise (%5) kritik semptomlar göstermektedir (solunum yetmezliği, şok, çoklu organ disfonksiyonu gibi). Enfekte kişilerden ortalama olarak beşte biri hiçbir semptom göstermemektedir. Asemptomik taşıyıcılar genellikle test olmamaktadır ve hastalığı bulaştırabilirler. Bazı enfekte kişiler daha sonradan semptom göstermeye başlayabilir veya çok hafif semptomlar gösterebilirler, bu kişilerde hastalığı bulaştırabilmektedir.

Çoğu enfeksiyonda olduğu gibi enfekte olunduktan sonra ilk semptompların ortaya çıkması için kuluçka süresi olarak bilinen belirli bir sürenin geçmesi gerekir. Covid-19'un kuluçka süresi ortalama dört ila beş gündür. Çoğu semptomik kişi temastan iki ila yedi gün arasında semptom göstermeye başlar ve neredeyse semptomik hastaların tamamı on iki gün dolmadan bir veya birden fazla semptom gösterir.

Sebebi

COVID-19, şiddetli akut solunum sendromu koronavirüs 2 (SARS-CoV-2) virüs suşu enfeksiyonundan kaynaklanır.

Bulaşma

COVID-19 genellikle, solunum yoluyla bulaşmaktadır; enfekte kimsenin öksürmesi, hapşırması, konuşması veya nefes alması ile bulaşabilir. Enfeksiyona virüs içeren partiküllerin solunulması, virüs içeren solunum damlacıklarının veya aerosollerinin, enfekte olan hasta ile yakın temasta bulunan kişilerin ağız, burun veya gözlerine girmesi neden olur. Bulaşıcı olan ortalama 1000 SARS-CoV-2 viryonunun insandan insana geçebildiği ve enfeksiyona neden olduğu düşünülmektedir.

Temas süresi arttıkça ve bireyler arasındaki fiziksel mesafe azaldıkça COVID-19'un bulaşma riski artmaktadır. Yakın mesafeler yere düşen daha büyük damlacıkları ve aerosolleri içerebilirken, daha uzun mesafeler yalnızca aerosolleri içerir. Daha büyük damlacıklar da buharlaşarak aerosollere dönüşebilir. Kasım 2020 itibarıyla, büyük damlacıklar ile aeresoller arasındaki önem farkı net değildir, ayrıca virüsün bir odadan uzak bir mesafedeki başka bir odaya hava kanalları gibi yollarla taşınabilme ihtimalinin olup olmadığı da bilinmemektedir. Hava yoluyla bulaşma özellikle; restoranlar, korolar, spor salonları, gece kulüpleri, ofisler ve ibadethaneler gibi yüksek risk içeren kapalı alanların az havalandırılmış ve kalabalık olması durumunda gerçekleşebilmektedir. Ayrıca, sağlık hizmeti ortamlarında da hava yoluyla bulaşma durumu COVID-19 hastalarına aerosol oluşturan tıbbi prosedürler uygulanması sonucunda yaşanabilmektedir.

Sosyal mesafe uygulaması ile kumaş yüz maskeleri, cerrahi maskeler, solunum maskeleri gibi yüz kaplamalarının takılması damlacık iletimini kontrol altına alma yöntemlerindendir. İyi bir hava sirkülasyonu sağlamak ve dışarıdaki havanın kullanımını artırmak amacıyla, ısıtma ve havalandırma sistemlerinin bakımlarının yaptırılması kapalı alanlarda hastalığın bulaşma riskini azaltabilir.

Bir enfekte kişi tarafından enfekte edilen kişi sayısı genellikle değişkenlik göstermektedir; Eylül 2020 itibarıyla enfekte bir kişinin ortalama olarak 2-3 kişiyi enfekte ettiği tahmin edilmektedir. Gripten daha bulaşıcı ancak kızamıktan daha az bulaşıcıdır. Sıklıkla kümeler halinde bulaşır, enfeksiyonların ini genellikle bir bölge veya belirli bir vakaya kadar sürülebilmektedir. Yayılmasında, bir kişinin birden fazla kişiye hastalığı bulaştırdığı "süper-yayılma olayları"nın etkisi büyüktür.

Viroloji

SARSr-CoV viriyonunun çizimi

Şiddetli akut solunum sendromu koronavirüs 2 (SARS-CoV-2), yeni bir şiddetli akut solunum sendromu koronavirüsüdür. İlk olarak Vuhan'daki akut solunum yolu hastalığı vakaları kümesine bağlı zatürre geçiren üç kişiden tespit edildi.[12] Yeni SARS-CoV-2 virüsünün tüm özellikleri doğadaki ilintili koronavirüslerde de görülmektedir.[13]

Vücut dışarısında virüs koruyucu balonunu patlattığı için sabun ile yok edilebilmektedir.[14]

SARS-CoV-2 orijinal SARS-CoV ile yakından bağlantılıdır.[15] Hayvan kökenli olduğu düşünülmektedir (zoonotik). Genetik analizler, koronavirüsün, yarasadan bulaşan iki suşla birlikte Sarbecovirus (B soyu) alt cinsinde Betacoronavirus cinsi ile genetik olarak kümelendiğini ortaya çıkarmıştır. Yarasa korona virüs örnekleriyle %96 genom seviyesinde benzerlik gösterir (BatCov RaTG13).[16][17] SARS-CoV-2'nin yapısal proteinleri arasında membran glikoproteini (M), zarf proteini (E), nükleokapsid proteini (N) ve başak proteini (S) bulunur. SARS-CoV-2'nin M proteini, yarasa SARS-CoV'nin M proteinine %98,6 benzerdir, pangolin SARS-CoV ile %98,2 homolojiyi korur ve SARS-CoV'nin M proteini ile %90 homolojiye sahiptir; ancak MERS-CoV'nin M proteini ile benzerliği yalnızca %38'dir.[18]

SARS-CoV-2 binlerce farklı varyasyonu vardır.[19]

Ana madde: VUI – 202012/01

Epidemiyoloji

Ana maddeler: COVID-19 pandemisi ve Ülke ve bölgelere göre COVID-19 pandemisi

İlk olarak Çin'in Vuhan bölgesinde 2019 yılında Covid-19 ortaya çıktı. Hızlı bir şekilde diğer bölgelere ve diğer ülkelere yayıldı. 2019 yılında ortaya çıkan ve salgın hâline gelen koronavirüsün daha fazla yayılmasına engel olmak amacıyla Çin hükûmeti şehri 23 Ocak 2020 tarihinden itibaren karantina altına aldı. Bunun yanı sıra şehre yapılan uluslararası uçuşlar da iptal edildi. Almanya, Türkiye, Fransa gibi pek çok ülke Çin Halk Cumhuriyetinden gelen tüm yolcuları termal dedektörlerle kontrol etmeye başladı. Şehire 1 hafta içinde hastaneler yapıldı ve şehir ekonomisi durma noktasına geldi. Çin hükûmeti halka ilaç ve maske dağıtımına başladı, ayrıca çoğu ülke karantina bölgesindeki vatandaşlarını bölgeden tahliye etti. Dünya Sağlık Örgütü bölgesel düzeyde tehlike düzeyini "çok yüksek" olarak belirledi. Salgının ülke düzeyinde yayılmasından sonra Vuhan'dan başka pek çok şehir daha karantinaya alındı. Birçok bölgeye sağlık ekipleri yönlendirildi ve toplu taşıma durduruldu.

  • Zaman içinde toplam onaylanmış vaka grafiği
    Zaman içinde toplam onaylanmış vaka grafiği
  • Zaman içinde toplam ölüm grafiği
    Zaman içinde toplam ölüm grafiği
  • Bir milyon kişi başına toplam onaylanmış COVID-19 vakası, 20 Mart 2020[20]
    Bir milyon kişi başına toplam onaylanmış COVID-19 vakası, 20 Mart 2020[20]
  • Bir milyon kişi başına toplam onaylanmış COVID-19 ölümü, 20 Mart 2020[21]
    Bir milyon kişi başına toplam onaylanmış COVID-19 ölümü, 20 Mart 2020[21]

Tanı

Ayrıca bakınız: COVID-19 testi
Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri'nin COVID-19 için rRT-PCR test kitleri.[22]

Dünya Sağlık Örgütü, hastalığın tanısı için çeşitli test protokolleri açıklamıştır.[23] Standart test yöntemi, gerçek zamanlı revers transkriptaz polimeraz zincir reaksiyonu (rRT-PCR) olmaktadır.[24] Bu test, kişiden alınacak nazofarengeal sürüntü veya balgam gibi solunum yollarından alınmış örnekler ile gerçekleştirilebilmektedir.[25] Test sonuçları genellikle birkaç saat ile 2 gün arasında değişebilen sürelerde çıkmaktadır.[26][27] Bilim insanları, hastalığa neden olan virüs soyunu izole etmiş ve genetik sekansını yayımlayarak dünya çapında laboratuvarların enfeksiyonu teşhis etmeleri için PCR testleri geliştirmesine olanak tanımıştır.[28][29]

PCR testleri, doğruluk oranının (sensitivite) yüksekliği nedeniyle altın standart olsa da, test sonucu almanın yavaş olması (en az 4 ila 6 saat), deneyimli personel ihtiyacı ve lojistik olarak merkezî bir konumda yapılması gereksinimi dolayısıyla, daha çabuk sonuç verecek olan antikor testlerinin (immunoassay) üzerinde çalışılmıştır. Antikor testlerinde nazofarengeal sürüntü veya kan testi yapılması mümkün olabilir. 23 Mart 2020 itibarıyla, SARS-CoV-2'ye karşı üretilen IgM ve IgG antikorlarını tespit edebilen, 15 dakikada sonuç veren testler üretilmiş, Çin'de onaylanmasının yanı sıra Avrupa'da CE işareti almıştır. Bu testlerin doğruluk oranı PCR'a göre daha düşüktür, örneğin testlerden biri için %13'lük bir yanlış negatif (hastalığa sahip olmakla beraber negatif sonuç) oranı verilmektedir. Yüksek duyarlılığa sahip, yani doğruluk oranı çok yüksek olan CRISPR temelli ve PCR'a kıyasla daha hızlı sonuç veren testler üzerinde çalışmalar devam etmektedir.[30]

Vuhan Üniversitesi Zhongnan Hastanesi'nin yayımlamış olduğu yönerge, enfeksiyonların belirlenmesi için klinik özellikler ile epidemiyolojik riskin kullanılmasını önermektedir. Bu yönteme göre, aralarında ateş, zatürre, normal veya düşük beyaz kan hücresi seviyesi ve düşük lenfosit seviyesi bulgularından herhangi ikisine sahip kişiler, Vuhan'a seyahatleri ve hasta kişilerle etkileşimleriyle beraber incelenerek değerlendirilmektedir.[31] Tongji Hastanesi'nin yayımlamış olduğu 26 Şubat tarihli bir araştırmaya göre göğüsün bilgisayarlı tomografi ile çekilmiş resimlerinin değerlendirilmesi (%98), PCR testleri ile karşılaştırıldığında (%71) daha yüksek bir duyarlılık göstermektedir. Yanlış negatif sonuçlarının, PCR testlerinden veya testi gerçekleştiren kişi veya örneklerin hatalarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Yanlış pozitif sonuçları nadir görülmektedir.[32]

Çin'de 1099 hasta üzerinde yürütülmüş bir çalışma, hastaların %56'sında buzlu cam opasitelerinin var olduğunu ortaya koymuş, ancak vakaların %18'inde herhangi bir radyolojik bulguya rastlanmadığı da rapor edilmiştir.[33] Bilateral ve periferal buzlu cam opasiteleri en tipik BT bulgularını oluşturmakta olmalarına rağmen, hastalık için spesifik değillerdir.[34] Buzlu cam opasiteleri çocuk hastalarda da c. %33 oranında görülen bir bulgu olmaktadır.[35] Akciğerlerde bir yoğunluk artışı türü olan konsolidasyon, lineer opasiteler ve ters halo işareti vakalardaki diğer radyolojik bulgulardır.[34] Hastalık başlangıcında lezyonlar sadece bir akciğeri etkilerken, semptomların ortaya çıkmasından 6-12 gün sonrasını kapsayan ilerleyen evrelerde hastaların %88'inde iki akciğerin de etkilendiği gözlemlenmiştir.[34]

  • Tipik BT taraması sonuçları
    Tipik BT taraması sonuçları
  • Hızlı ilerleme evresinden BT görüntüleri
    Hızlı ilerleme evresinden BT görüntüleri

Kodlandırılması

2019'un sonlarına doğru, DSÖ ICD-10 hastalık kodlarını oluşturdu. U07.1 kodu SARS-CoV-2 enfeksiyon nedeniyle gerçekleşmiş labratuvarlarca onaylanmış ölümleri, U07.2 ise SARS-CoV-2 enfeksiyonu kaynaklı labratuvarlar tarafından onaylanmamış ölümleri temsil etmektedir.[36]

Patoloji

Otopsiler sırasında bulunmuş patolojik bilgiler şunlardır:[37]

  • Makroskopi: perikardit, akciğer konsolidasyonu ve pulmoner ödem
  • Akciğer bulguları:
    • minör seröz eksüdasyon, minör fibrin eksüdasyonu
    • pulmoner ödem, pnömosit hiperplazisi, büyük atipik pnömositler, lenfosit infiltrasyonlu interstisyel inflamasyon ve çok çekirdekli dev hücre oluşumu
    • yaygın alveolar eksüdalar ile yaygın alveolar hasar (DAD). DAD, akut solunum sıkıntısı sendromuna (ARDS) ve şiddetli hipoksemiye neden olur.
    • alveolar boşluklarda ve pulmoner interstisyel fibrozda eksüda organizasyonu
    • bronkoalveolar lavajda plazmositoz[38]
  • Kanda: yaygın damar içi pıhtılaşma;[39] lökoeritroblastik reaksiyon[40]
  • Karaciğerde: mikroveziküler steatoz

Önlenmesi

ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri (CDC) tarafından yayınlanmış hastalıkların yayılmasını önlemenin yöntemlerini anlatan bir inforgrafik.
Maske kullanımı, sosyal mesafe ve aşılar gibi pandemi kontrol yöntemleri uygulanmazsa hastalıklar katlanarak yayılır.[41] Bu grafik, sınırlama önlemlerinin erkenden uygulanmaya başlanmasının, nüfusun geniş bir kesimini koruyacağını göstermektedir.

Enfeksiyon olasılığını azaltmaya yönelik önleyici tedbirler arasında evde kalmak, halka açık yerlerde maske takmak, kalabalık yerlerden kaçınmak, insanlardan uzak durmak, kapalı alanları havalandırmak, elleri sık sık sabun ve suyla birlikte en az 20 saniye boyunca yıkamak, solunum sistemi hijyenine dikkat etmek; yıkanmamış ellerle yüz bölgesine dokunmaktan kaçınmak yer alır.[42][43][44][45][46] Covid-19 tanısı konmuş kişilerin veya bu hastalığı geçirdiğinden şüphelenen kimselerin tıbbi yardım almak dışında evden ayrılmamaları, başka birisiyle aynı ortamda bulunuyorlarsa öksürme ve hapşırma durumlarında ağızlarını kapatmaları, kişisel ev eşyalarını paylaşmamaları ve bol bol ellerini yıkamaları önerilmektedir.[47][48]

Koruyucu önlemler, aşı veya daha iyi tedavi yöntemleri geliştirilene kadar hastanelerdeki yükün azaltılması amacıyla uygulanmaktadır.[49][50]

Aşı

Ana madde: COVID-19 aşısı

COVID‑19 aşısı, COVID-19 hastalığına karşı kazanılmış bağışıklık sağlamayı amaçlayan bir biyoteknoloji ürünüdür. 231 aşı adayı hâlâ geliştirme aşamasındadır[51][52] ve hiçbir adayın güvenliğini ve etkinliğini kanıtlamak için klinik denemeleri henüz tamamlanmamıştır. Ağustos ayında en az 24 aşı adayı açıklandı veya klinik deneylere tabi tutuldu, altısı başlangıç aşaması olan aşama III'te ve 18'i aşama I-II'dedir.[53]

Ağustos 2020'de, Gam-COVID-Vac adlı bir Rus aşısı Rusya'da tescil edildi.[54][55] Uluslararası bilim çevreleri, Gam-COVID-Vac aşısına dair klinik testlerin yayımlanmamış olmasından ötürü aşının Rusya'da tescillenmesine tepki gösterdi.[56] Aşının güvenilirliğine, efektif dozuna veya COVID-19 enfeksiyonlarına karşı işe yarar olup olmadığına dair herhangi bir kanıt bulunmamaktadır. Aşının 2020'de Faz III araştırmalarının başlanacağı duyurulmuştur, ancak I. ve II. fazların sonuçları akran değerlendirmesi yapılarak yayımlanmamıştır.[57][58]

Daha önce SARS ve MERS hastalıklarına karşı bir aşı geliştirme girişimleri sayesinde koronavirüslerin yapısı ve işlevi hakkında önemli bilgiler sağlanmıştır. Ancak önceki tüm koronavirüs aşı adayları erken aşamadaki klinik denemelerde başarısız oldu ve hiçbiri ruhsatlandırma aşamasına gelmedi.[59]

Nisan ayında, bir aşının acil kullanım protokolleri kapsamında 12 aydan daha kısa bir süre içinde veya 2021'in başlarında mevcut olabileceği belirtilmiştir.[60] DSÖ, aşama II – III klinik denemelerine ulaşan birkaç aşı adayının eş zamanlı değerlendirilmesi için uluslararası bir "Dayanışma denemesi"nin konuşlandırıldığını da duyurdu.[61]

Sosyal Mesafe

Sosyal mesafe (ayrıca fiziki mesafe olarak da bilinir) bireyler arasındaki mesafeyi arttırarak hastalığın yayılmasını yavaşlatma amacı güden enfeksiyon kontrol hareketleridir. Karantina; yolculuklara kısıtlamalar getirilmesi; okulların, iş yerlerinin, stadyumların, tiyatroların veya alışveriş merkezlerinin kapatılması sosyal mesafe yöntemleri arasındadır. Bireyler evde kalarak, seyahatlerini sınırlandırarak, kalabalık alanlardan kaçınarak, temassız şekilde selamlaşarak ve fiziksel olarak başka insanlardan uzak durarak sosyal mesafe yöntemlerini uygulayabilirler.[62] Birçok hükûmet şu anda salgından etkilenen bölgelerde sosyal mesafeyi zorunlu kılmakta veya tavsiye etmektedir. Bazı bölgelerde sosyal mesafeye uyulmaması salgının daha da yayılmasına neden olmuştur.[63] İlk tavsiyeler, aile üyeleri dışındaki diğer kişiler ile aradaki iki metrelik mesafenin korunmasını içeriyordu.

Yaşlılar, diyabet hastaları, kalp hastalığı ve solunum hastalığı bulunanlar, hipertansiyon hastaları ve zayıf bağışıklık sistemi olanlar, hastalığı şiddetli geçirmekle ve komplikasyon riskinin artmasıyla karşı karşıyadırlar. Bu nedenle toplum içine çıkmamaları ve mümkün olduğunca evlerinde kalmaları önerilmektedir.

İzolasyon

COVID-19 Pozitif kişilerin veya hastalığı geçirmekte olduğundan şüphelenen kişilerin sosyal izolasyonda bulunması önerilmektedir. Sağlık kuruluşları izolasyonun nasıl doğru bir şekilde yapılacağını açıklamışlardır.

Birçoğu hükûmet halkın tamamına sosyal izolasyonu önermiş ya da zorunlu hale getirmiştir. En katı karantina kuralları yüksek risk grubundakiler için uygulanmaktadır.[64] Covid-19 hastası biriyle temasta bulunmuş olan veya hastalığın yaygın olduğu bölgelerden gelmiş olan kişilerin 14 gün boyunca karantina uygulamaları önerilmektedir.

Yüz maskeleri ve solunum hijyeni

DSÖ hastalığın bulaşma riskinin fazla olduğu ve sosyal mesafeyi korumanın zor olduğu bölgelerde yüz maskesi kullanımını öneriyor.[65][66] Bu öneri asemptomatik veya presemptomatik kimselerden kaynaklanan yayılmaları önlemeyi ve sosyal mesafe uygulamasını tamamlamayı amaçlıyor.[66][67] Maskeler konuşma, nefes alma ve öksürme sırasında ortaya çıkan eksprituar damlacıkların taşınma mesafesini sınırlandırmaktadır.[66][67] Ayrıca virüs içeren parçacıkları solunan havadan filtreleyerek kullanıcının enfekte olma olasılığını azaltır.[68] Birçok ülkede maske kullanımı teşvik edilmektedir ya da zorunlu hale getirilmiştir.[69][70]

Özellikle hastaların ve hastaların bakımını üstlenmiş kişilerin yüz maskesi kullanması şiddetle tavsiye edilmektedir[71] ABD Hastalık kontrol ve korunma merkezleri maskenin bulunmadığı durumlarda öksürürken veya hapşırırken peçete ile ağzın ve burnun örtülmesini eğer peçete de bulunmuyorsa dirseğin iç kısmı ile ağız ve burunun kapatılmasını öneriyor. Öksürük veya hapşırıktan sonra el temizliğine dikkat edilmesi de öneriler arasında bulunmaktadır. Doğrudan hastalarla ilgilenen sağlık çalışanlarının N95 veya eşdeğeri maskeler kullanması önerilmektedir.[72]

El yıkama ve hijyen

DSÖ, özellikle de tuvaletten çıktıktan sonra veya yemekten önce ellerin en az 20 saniye boyunca sabun ve su ile yıkanmasını,[73] ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri ise su ve sabuna erişim olmaması durumunda en az %60 alkol oranına sahip el dezenfektanlarının kullanılmasını öneriyor.[74] Ayrıca DSÖ ticari el dezenfektanlarının bulunmadığı bölgelerde etanol veya izopropanol kullanılabileceğini bildirmektedir.[75]

Yüzey Temizliği

Corona virüsler yüzeylerde birkaç saat veya birkaç gün yaşayabilmektedir. Sıcak iklimlerde ve güneş ışığının doğrudan vurduğu yüzeylerde koronavirüslerin yaşam süresi daha kısadır.[76]

Yüzeyler çeşitli solüsyonlarla (%62-71 etanol, %50-100 izopropanol, %0,1 sodyum hipoklorit, %0,5 hidrojen peroksit ve %0,2-7,5 povidon-iyot içeren solusyonlar dahil olmak üzere) dekontamine edilebilir (paslanmaz çelik yüzeyler dezenfektena maruz kalmalarından sonra bir dakika içinde gerçekleşir). Benzalkonyum klorür ve klorheksidin glukonat gibi diğer solüsyonlar daha az etkilidir. Ultraviyole mikrop öldürücü ışınlama da kullanılabilir.[77] ABD Hastalık kontrol ve korunma merkezleri ofisler veya bakım evleri gibi tesislerde COVID-19 vakası bulunması durumunda vaka tarafından kullanılmış ofisler, banyolar gibi ortak kullanım alanlarının; tabletler, dokunmatik ekranlar, klavyeler, uzaktan kumandalar ve ATM makineleri gibi ortak kullanılan ekipmanların dezenfekte edilmesini önermektedir.[78]

Havalandırma ve hava filtrasyonu

DSÖ ortak kullanılan alanlarda havalandırma ve hava filtrasyonu kullanılarak aerosollerin temizlenmesine yardımcı olunmasını önermektedir.[77][79][80]

Sağlıklı beslenme ve sağlıklı yaşam tarzı

Harvard T.H. Chan Halk Sağlığı Okulu, COVID-19'un bağışıklık sisteminin korunmasını her zamankinden daha önemli hale getirdiğini söylüyor.[81] Bu nedenle sağlıklı beslenmeyi, fiziksel olarak aktif olmayı, psikolojik stresi yönetimini ve yeterince uyumayı tavsiye etmekteler.[81] Koyu tenli insanların D Vitamini eksikliği çekme riski daha yüksektir. Bu da bağışıklık sistemini olumsuz yönde etkileyebilir.[82]

Tedavi

İran'ın Tahran kentindeki İmam Humeyni Hastanesi'nde koronavirüs hastaları

Bilim insanları aşının üretilip insanlara 2021 yılı içerisinde verileceğini düşünmektedir.[83] Tedavi bulmak için yapılan araştırmalar devam etmektedir.[84]

İlaçlar

Hastalığı iyileştirecek ilaçlar bulunması için Bill & Melinda Gates Vakfı, İngiliz sağlık araştırma kurumu Wellcome ve ödeme sistemi şirketi olan Mastercard ortak bir girişim kurdu. Bill & Melinda Gates Vakfı CEO'su Mark Suzman bu girişimi, COVID-19 tedavilerini tanımlama, değerlendirme, geliştirme ve ölçeklendirmek amacıyla teknolojileri üretmek amacıyla kurulduklarını duyurdu.[85]

Antiviral ilaçlar

Çeşitli antiviral ilaçlar COVID-19'u tedavi etmesi için araştırılmakta, bazıları ise klinik araştırmalarda kullanılmaktadır.[86]

Mart 2020 itibarıyla remdesivirin etkinliğine dair belirsiz kanıtlar bulunmaktadır.[87] Remdesivir, SARS-CoV-2'yi in vitro inhibe etmektedir.[88] ABD, Çin ve İtalya'da faz 3 klinik araştırmalar gerçekleştirilmektedir.[86][89][90]

Sıtma tedavisinde kullanılan klorokin Şubat 2020'de Çin'de tedavi için araştırılmış, öncül sonuçlar maddeyi etkin göstermiştir.[91] Klorokin ve hidroksiklorokin, ikinci madde daha güçlü ve güvenli olacak şekilde SARS-CoV-2'yi in vitro inhibe etmektedir.[92] Bir çalışmadan öncül sonuçlar, klorokinin COVID-2019 ile ilişkili pnömoni tedavisinde "akciğer filmi bulgularını iyileştirdiğini, negatif testleri teşvik ettiğini ve hastalık süresini kısalttığını" belirtmiştir.[91] Ancak araştırmanın daha çok incelenmesi gerektiği düşünülmektedir.[93]

Bir kohort çalışmasında, hidroksiklorokinin yüksek düzeyde bir koruyucu etkisinin olduğunu destekleyen bir sonuca varılamamıştır.[94] Ayrıca birkaç randomize kontrollü çalışma, hidroksiklorokinin tedavi için kullanımının bir klinik faydası olmadığını göstermiştir.[94]

Azitromisin, hidroksiklorokin ile kombinasyon halinde potansiyel bir tedavi olarak incelenmiştir. Bir klinik çalışma, SARS-CoV-2'ye sahip olduğu PCR testleri ile doğrulanmış olan 36 deneği değerlendirmiştir. Deneklerden 20'si ilaçlardan birini veya her ikisini, geri kalan 16'sı ise plasebo ilaçları almıştır. Altı gün sonra virolojik açıdan iyileşmenin (PCR testlerine göre virüsün negatif çıkması), hem azitromisin hem de hidroksiklorokin ile tedavi edilmiş vakaların %100'ünde, sadece hidroksiklorokin almış hastaların %57,1'inde, kontrol grubunun ise %12,5'inde görüldüğü rapor edilmiştir.[95] Başka bir çalışmada ise hidroksiklorokinin azitromisin ile kombinasyonunun ciddi yan etkilere sebep olduğu belirtilmiştir.[96]

Teicoplanin, SARS-CoV-2'yi ve akrabası olduğu MERS koronavirüslerini inhibe etmekte olup, COVID-19 tedavisi için potansiyel bir ilaç olarak düşünülmektedir.[97]

2020 yılında New England Journal of Medicine dergisinde yayımlanmış bir randomize kontrollü çalışma, kombine lopinavir/ritonavir tedavisinin COVID19'a karşı etkili olmadığını belirlemiş, bu ilaç kombinasyonlarının, tek başına standart hastane bakımı ile kıyaslandığında hastanede kalma süresinde kısalmaya veya daha iyi sonuçlara yol açmadığını açıklamıştır.[98]

Şubat 2020'de Favipiravir, COVID-19 hastalığının deneysel tedavisi için incelenmektedir. 80 kişilik küçük bir araştırmanın sonuçlarına göre favipiravir, lopinavir/ritonavir kombinesine göre COVID-19 tedavisi için daha etkilidir. 17 Mart 2020 tarihli Çinli yetkililer tarafından yapılmış bir açıklamaya göre ilacın Vuhan ve Shenzhen'de meydana gelmiş vakaların tedavisinde etkili olduğu açıklanmıştır.[99][100]

Kamostat, transmembran proteaz, serin 2 (TMPRSS2) enziminin bir inhibitörüdür. HeLa hücrelerinde TMPRSS2'nin inhibe edilmesi, SARS-CoV ve insan koronavirüsü NL63 enfeksiyonlarının kısmen bloke edilmesine yol açmaktadır.[101] Bir in vitro çalışma, Camostat'ın Calu-3 akciğer hücrelerinin COVID-19'dan sorumlu virüs SARS-CoV-2 tarafından enfekte edilmesini önemli ölçüde azalttığını göstermektedir.[102][103]

Sitokin fırtınası engelleyiciler

Sitokin fırtınası, ileri evrelerdeki şiddetli COVID-19 vakalarında görülebilen ve aşırı sitokin üretimine bağlı ölümcül olabilen tıbbi bir komplikasyondur. Hidroksiklorokinin in vitro koşullarda sitokin fırtınalarına karşı etki gösterdiğine dair kanıt bulunmaktadır.[104]

Küçük bir araştırmanın ardından Çin'deki yetkililer Tocilizumab adlı ilacı, hastalığın tedavisinde izlenecek adımlar içerisine almıştır.[105][106] Madde, ileri düzey hastalarda göstermiş olduğu olumlu sonuçlar neticesinde, İtalya'da ulusal düzeyde randomize olmayan 2. faz klinik araştırmadan geçmektedir.[107][108][109] İlaç, sitokin fırtınalarını belirlemeye yarayan serum ferritin kan tahlilleri ile birlikte kullanılmaktadır.[110][111][112] İnterlökin 6 reseptör antagonisti olan Tocilizumab, 2017 yılında başka bir sitokin komplikasyonu olan kimerik antijen reseptör-T hücre tedavisinin (CAR-T tedavisi) yol açtığı sitokin salınım sendromunun tedavisi için FDA tarafından onaylanmıştı.[113]

Pasif bağışıklama

COVID-19'u atlatmış kişilerden alınan kan bağışlarının hastalık tedavisinde kullanımı araştırılan bir konu olmaktadır.[114] SARS için de denenmiş bu yöntem,[114] hastalıktan iyileşmiş kişilerin bağışıklık sistemleri tarafından üretilmiş antikorların ihtiyacı olan hastalara dağıtılmasını içermektedir. Aşısız bir immünizasyon (bağışıklama) yöntemi olan pasif antikor tedavisinin dışında, üretilmiş monoklonal antikor kullanımı da araştırılan bir pasif bağışıklama yöntemidir.[114]

Solunum desteği

COVID-19'un çoğu vakası solunum cihazıyla gerçekleştirilebilecek mekanik ventilasyon (makine yoluyla solunum desteği) gerektirmese de vakaların belli bir yüzdesinde bu gerekmektedir.[115][116] Solunum yetmezliği yaşayan hastalara en doğru desteğin nasıl verilebileceği hâlen araştırılmaktadır. Entübasyonun yanı sıra yüksek akımlı nazal kanül ve pozitif havayolu basıncı yöntemleri de kullanılabilir.[117] Hastalığın kritik aşamasında olan insanlarda bu diğer iki yöntemin entübasyonla aynı yararı sağladığı kesin değildir. Bununla birlikte bu yöntemler hastanın solunum yollarından virüs taşıyan daha fazla küçük parçacığın havaya dağılmasına yol açmaktadır.[115][118]

Prognoz

COVID-19'un şiddet seviyesi değişkendir. Hastalık az veya hiç semptomun görülmeyeceği, nezle gibi üst solunum yolu enfeksiyonlarına benzer şekilde düşük şiddetli geçebilir. Az şiddetli vakalar genellikle 2 hafta içerisinde iyileşme göstermektedir, hastalığı çok şiddetli geçiren vakalarda ise iyileşme süresi 3 ile 6 hafta arasında değişebilir. Hastalıktan ölmüş kişilerde semptomların başlamasından ölüme kadar olan zaman 2 ile 8 hafta arasında sürmüştür.[119]

Her yaştan çocuk COVID-19'u kapabilir, ancak yetişkinlere kıyasla hafif semptomlarla atlatmaları ve hastalığın şiddetli geçmemesi olasıdır. 50 yaşında küçük kişilerde ölüm oranı %0,5 iken bu oran 70 yaş ve üzeri için %8'in üzerindedir.[120][121] Hamile kadınlar şiddetli enfeksiyonlara karşı özellikle risk altındadır.[122][123]

Bazı kişilerde COVID-19 akciğerleri etkileyerek zatürreye neden olabilir. Hastalığı en ciddi geçiren vakalarda solunum yetmezliği, septik şok veya çoklu organ yetmezliğine yol açacak akut solunum sıkıntısı sendromu gelişebilir.[124][125] COVID-19 ile ilişkili komplikasyonlar arasında sepsis, anormal pıhtılaşma ve kalp, böbrek ve karaciğer hasarı yer alır. Anormal pıhtılaşma, spesifik olarak protrombin zamanında artış, hastalık yüzünden hastaneye yatırılmış vakaların %6'sında rapor edilmiş, böbrek işlevlerinde anormallik %4'ünde gözlemlenmiştir.[126] Kan tahlilleri ile ölçülebilen karaciğer hasarı da ciddi vakalarda sıkça görülen bir komplikasyondur.[127]

COVID-19'dan ölen kişilerin pek çoğunun, hipertansiyon, diyabet ve kardiyovasküler hastalıklar gibi önceden mevcut hastalıkları bulunmaktadır.[128] İtalyan sağlık kuruluşu Istituto Superiore di Sanità'nın raporuna göre, ülkede gerçekleşmiş y. 2000 ölümün %99.8'inde öncül bir hastalık bulunmaktaydı ve ölen kişilerin ortalama eşlik eden hastalık sayısı 2.7'ydi.[129][130] Aynı rapora göre semptom başlangıcından ölüme kadar geçen medyan süre 8 gündü ve bunun yarısı hastanede geçmekteydi. Yoğun bakım ünitesine nakledilen hastalarda ise hastaneye getirilmeden ölüme kadar geçen süre 5 gün olmaktaydı.[129] Salgının erken dönemlerde yürütülmüş bir çalışmaya göre semptom görülmesinden ölüme kadar olan zaman aralığı 6 ila 41 gün arasında sürmüş, medyan süre 14 gün olmuştur.[131] Çin Ulusal Sağlık Komisyonu'nun yürüttüğü bir çalışma, vaka başına hastalıktan ölüm oranının kadınlarda %1,7; erkeklerde %2,8 olduğunu ortaya koymuştur.[132] Hayatını kaybetmiş hastaların akciğerlerinden alınmış histopatoloji örneklerinde, her iki akciğerde olma suretiyle diffüz alveolar hasar ile beraber hücresel fibromiksoid eksüda saptanmıştır. Pnömositlerde viral sitopatik değişiklikler gözlemlenebilir.[119] Çin'de rapor edilmiş ölümlerin %11.8'inde, kalp krizi veya yüksek troponin seviyeleri ile birlikte kalp hasarı kaydedilmiştir.[133]

Hastalığın geçirileceği bölgenin sosyoekonomik durumu ile tıbbi kaynakların varlığı, vaka başına ölüm oranını etkileyen faktörlerdir.[134] Vaka başına ölüm oranı hesaplamasındaki farklılıklarda, bu bölgesel faktörlerin yanı sıra çeşitli metodolojik problemler de etkilidir.[135] Hafif veya semptomsuz geçen COVID-19 vakalarının vaka olarak tespit edilmemesi veya kaydedilmemesi ölüm oranlarının gerçek değerinden daha yüksek çıkmasına neden olabilir.[136] Buna rağmen, enfeksiyon ile ölüm arasında yer alan intikal süresi, ölümlerin gerçek değerinden daha düşük çıkmasına da sebep olabilir.[137][138]

Hastalığı atlatmış kişilerde uzun süreli ve işlevsel bir bağışıklığın oluşup oluşmadığı belirsizdir.[139] Diğer koronaviral hastalıklar incelendiğinde SARS-CoV-2'ye karşı bağışıklığın oluşması yüksek ihtimalle olasıdır,[140] ancak hastalığı atlatmış bazı kişilerde daha sonraki tarihlerde yapılan testlerin pozitif çıktığı rapor edilmiştir.[141][142] Bu pozitif testlerin yeniden enfeksiyon, relaps veya test hatası olup olmadığı belli değildir.[kaynak belirtilmeli]

COVID-19'un uzun dönem sekeli hakkında endişeler vardır. Hong Kong'da yetkililer, hastalığı atlatmış kişilerin akciğer kapasitelerinin %20 ile %30 arasında azaldığını ve akciğer taramalarının organ hasarına işaret ettiğini bulmuştur.[143]

Yaş ve ülkeye göre vaka ölüm oranları (%)
Ülke/Yaş 80+ 70–79 60–69 50–59 40–49 30–39 20–29 10–19 0–9
Çin (11 Şubat)[144] 14,8 8,0 3,6 1,3 0,4 0,2 0,2 0,2 0,0
İtalya (19 Mart)[145] 23,6 15,3 4,9 1,2 0,6 0,4 0,0 0,0 0,0
Güney Kore (22 Mart)[146] 10,5 6,2 1,5 0,4 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0

Ölümcüllüğü

Ölümcüllüğü ölçmek için yaygın kullanılan çeşitli yöntemler vardır.[147] Oranlar bölgeye ve zamana göre değişiklik gösterir. Test hacmi, sağlık sistemi kalitesi, tedavi seçenekleri, ilk salgından bu yana geçen süre, yaş, cinsiyet ve genel sağlık oranları etkileyen etmenlerdir.[148] Ölüm oranı, belirli bir demografik grup içindeki ölümlerin sayısının o demografik grubun nüfusuna bölünmesini yansıtır. Kısacası, ölüm oranı, bis hastalığın belirli bir popülasyondaki yaygınlığını ve ciddiyetini yansıtır. Ölüm oranları, yaş ile büyük oranda bağlantılıdır. Genç yaştaki insanlarda nispeten düşük oranlar ile karşılaşılırken yaşlı insanlarda nispeten daha yüksek oranlar ile karşılaşılır.[35][120][149]

Vaka ölüm oranı, ölüm sayısının belirli bir zaman aralığı içinde teşhis edilen vaka sayısına bölünmesiyle elde edilir. Bu oran bölgeden bölgeye değişiklik gösterir.[150][151] Bazı enfekte kişiler hastalığı asemptomatik olarak veya hafif semptomlar ile geçirebilirler ve bu tip vakalar fark edilmedikleri için resmi vaka raporlarına dahil edilmeyebilirler bu nedenle vaka ölüm oranları hastalığın gerçek ciddiyetini yansıtmayabilir. Ayrıca vaka ölüm oranları, o zaman dilimdeki ve bölgedeki virüs testlerinin mevcudiyetine göre de değişiklik göstermektedir.

Adlandırma

Dünya Sağlık Örgütü hastalığın resmî adını ilk olarak koronavirüs hastalığı 2019 olarak belirledi. Resmi kısaltma olan COVID-19, hastalığın İngilizce ismi olan corona (CO), virus (VI) ve disease (D) kelimelerinin kısaltılması ile hastalığın keşif yılı olan 2019'a (-19) atfen oluşturuldu. İsim, DSÖ tarafından spesifik bir coğrafi konuma (örneğin Çin), hayvan türüne veya bir insan grubuna atıfta bulunmayacak şekilde, stigmalaşmayı önlemek adına uluslararası öneriler çerçevesinde kondu.[152][153] Zaman içerisinde hastalığın kısaltması Türkçe yaygın medyada COVID-19 olarak da yer edindi.[154]

DSÖ'nün belirlediği resmî isminin yanı sıra, özellikle de salgının erken dönemlerinde, Vuhan zatürresi ismi de çeşitli medya kuruluşları tarafından kullanıldı.[155][156] Buna ek olarak, COVID-19 medyada sıklıkla sadece koronavirüs veya koronavirüs hastalığı olarak da bahsedildi.[157]

Tarihi

Virüsün doğal olduğu ve hayvan kaynaklı olduğu,[13] spillover enfeksiyon yoluyla bulaştığı düşünülüyor.[158] Bilinen ilk insan vakalar Vuhan, Hubei, Çin'de görülmüştür. Ocak 2020'de The Lancet'te yayınlanmış, doğrulanan ilk 41 vaka üzerinde yapılmış olan araştırmaya göre semptomların ilk başlangıç tarihi 1 Aralık 2019 olarak bildirilmiştir.[159][160][161] DSÖ tarafından yapılan resmi yayınlara göre semptomların ilk başlangıç tarihi 8 Aralık 2019 olarak bildirildi.[162] İnsandan insana bulaşma, DSÖ ve Çinli yetkililer tarafından 20 Ocak 2020'ye kadar doğrulandı.[163][164] Resmi Çin kaynaklarına göre, virüs çoğunlukla, canlı hayvan satımının da gerçekleştiği Huanan Deniz Ürünleri Toptancı Pazarı ile bağlantılıydı.[165] Mayıs 2020'de, Çin Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi direktörü George Gao, deniz ürünleri pazarından toplanan hayvan örneklerine uygulanan testlerin negatif sonuç verdiğini ve pazarın ilk salgın yeri olmadığını, yalnızca erken yaşanmış bir süper yayılma olayı bölgesi olduğunu açıkladı.[166] 18 Aralık 2019'da İtalya'nın Milano ve Torino kentlerinden toplanan atık sularda virüsün izlerine ulaşıldı.[167]

İlk vakanın (patient-zero diye de bilinir) nereden olduğuna dair bazı teoriler bulunmaktadır.[168] Filogenetik bilimi, SARS-CoV-2'nin Ekim veya Kasım 2019'da ortaya çıktığını tahmin ediyor.[169][170][171] Bulgular, yarasaları enfekte eden bir koronavirüs türünün başka bir yabani hayvan aracılığıyla insanlara geçmiş olabileceğini gösteriyor.[172] Aralık 2019'dan itibaren enfeksiyonun yayılması neredeyse tamamen insandan insana bulaşma yoluyla gerçekleşti.[144][173] Hubei'deki koronavirüs vaka sayısı kademeli olarak artarak 20 Aralık'ta 60'a,[174] 31 Aralık'ta ise en az 266'ya ulaştı.[175] 24 Aralık'ta Wuhan Merkez Hastanesi, çözülememiş bir klinik vakadan alınan bronkoalveolar lavaj sıvısı numunesini Vision Medicals Şirketi'ne gönderdi. 27 ve 28 Aralık'ta Vision Medicals, Vuhan Merkez Hastanesine ve Çin 'in Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezi'ne test sonuçlarının yeni bir coronavirus gösterdiğini bildirdi.[176] 26 Aralık'ta nedeni bilinmeyen bir zatürre kümesi gözlemlendi ve tedavisi Hubei Eyalet Hastanesi'nde Zhang Jixian adlı doktor tarafından yapıldı. Zhang Jixian bu vakayı 27 Aralık'ta Wuhan, Jianghan'daki Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezi'ne bildirdi.[177]

Vuhan Belediyesi Sağlık Komisyonu, ilk olarak 31 Aralık'ta kamuoyuna nedeni bilinmeyen 27 doğrulanmış vakaya sahip bir pnömoni salgını yaşandığını duyurdu.[178][179][180][181]

Salgının ilk aşamalarında, vaka sayısı yaklaşık olarak her yedi buçuk günde bir ikiye katlandı.[182] Virüs, 2020 Ocak ayında Çin Yeni Yılı göçü nedeniyle ve Vuhan'ın büyük bir demiryolu kavşağına sahip bir ulaşım merkezi olmasından ötürü diğer Çin eyaletlerine de yayıldı.[16] 20 Ocak'ta, Çin bir gün içerisinde 140'a yakın yeni vaka bildirdi.[183] Daha sonraki resmi veriler bu tarihten önce semptom geliştirmiş 6.174 kişinin bulunduğunu,[184] ve bu sayıdan daha fazla kişinin enfekte olma ihtimali olduğunu göstermiştir.[185] The Lancet dergisi 24 Ocak'ta hastalığın insandan insana bulaşabildiğini belirtti ve ayrıca "pandemi potansiyeli" taşıdığı için sağlık çalışanlarına koruyucu önlemler almalarını ve bu hastalığa karşı testler uygulamalarını önerdi.[186][187] 30 Ocak'ta DSÖ, koronavirüsü Uluslararası Öneme Sahip Halk Sağlığı Acil Durumu ilan etti.[185] Bu zamana kadar salgın 100 ile 200 kat ararsı bir artış göstermiştir.[188]

31 Ocak 2020'de İtalya, ilk iki vakasını onayladı, bu vakalar Çin'den gelen turistlerdi.[189] Dünya Sağlık Örgütü tarafından 13 Mart 2020'de Avrupa'nın artık koronavirüs krizinin merkez üssü hâline geldiği bildirildi.[190] 19 Mart 2020'de İtalya, en çok ölümün yaşandığı ülke olarak Çin'i geride bıraktı.[191] 26 Mart'ta Amerika Birleşik Devletleri, dünyada en çok onaylanmış vakaya sahip olarak Çin ve İtalya'yı geçti.[192] Koronavirüs genomları üzerine yapılan araştırmalar, New York'taki COVID-19 vakalarının çoğunun, Çin ve diğer Asya ülkelerinin aksine Avrupa ülkelerinden gelen turistlerden kaynaklandığını gösteriyor.[193]

11 Haziran 2020'de 55 günlük bir aradan sonra Beijing'de ikinci dalga başlamıştır,[194] Ayrıca bu vakaların büyük çoğunluğunun Xinfadi Toptan Satış Pazarı'na gittiği belirtildi.[194][195]

Diğer hayvanlar

İnsanların diğer hayvanlara bu hastalığı bulaştırabildiği gözlemlenmiştir, bu durumlara zooantroponoz denir. Liège, Belçika'daki bir kedinin COVID-19 hastası sahibinden bir hafta sonra semptomları (ishal, istifra, nefes almakta zorluk) göstermesi üzerine kediye test yapılmış ve kedinin de COVID-19 hastası olduğu ortaya çıkmıştır.[196] New York'taki Bronx Hayvanat Bahçesi'ndeki kaplan ve aslanların test sonuçlarının pozitif olduğu; kuru öksürük ve iştahsızlık gibi semptomları gösterdikleri görülmüştür.[197] Hollanda'daki bir çiftlikte iki vizonun test sonuçları pozitif çıkmıştır.[198] 31, Ekim, 2020 tarihi ihtibariyle Danimarka'daki 175 vizon çiftliğinde enfeksiyonlara rastlanmıştır, ayrıca ABD, Finlandiya, İsveç ve İspanya'da da enfekte vizonlar bulunmaktadır.[199][200]

Evcil hayvanlar üzerine yapılan bir araştırmada kedilerin ve feretlerin COVID-19'a karşı oldukça duyarlı oldukları ortaya çıkmış, bu araştırma köpeklerin düşük viral repleksiyon göstererek kedi ve feretlere oranla COVID-19'a karşı daha dirençli olduklarını göstermiştir. Bu araştırmada domuzlara, ördeklere ve tavuklara COVID-19 bulaşabildiğine dair herhangi bir kanıt bulunamamıştır.[201] Büyük insansı maymunların COVID-19 enfeksiyonu kapıp kapamadıkları ile ilgili herhangi bir bilgi yoktur, ancak hayvan barınaklarının birçoğu diğer solunum hastalıkları gibi COVID-19'un da insanlardan insansı maymunlara bulaşabileceğini düşünmektedirler.[202]

2020 Ağustos itibarıyla, onlarca kedi ve köpeğin COVID-19 pozitif olduğu bilinmektedir, ancak ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri'ne göre kedi ve köpeklerden insanlara hastalığın bulaşabileceğini gösteren herhangi bir kanıt yoktur.[203] ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri potansiyel hastaların evcil hayvanları ile yakın temasta bulunmamalarını önermektedir.[203]

4 Kasım 2020'de, Danimarka Başbakanı Mette Frederiksen mutasyona uğramış bir korona virüsün vizonlardan insanlara bulaştığını belirtmiştir.[204]

Araştırmalar

COVID-19 aşıları ve ilaçlarıyla ilgili uluslararası araştırmalar devlet kuruluşları, akademik gruplar ve endüstri araştırmacıları tarafından yürütülmektedir.[205][206] Küresel talebi karşılamak amacıyla hızlandırılmış araştırma süreçlerini de içeren çok sayıda COVID-19 araştırması yapılmıştır.[207]

(2020 (2020-December) itibarıyla), Antarktika hariç bütün kıtalarda yüzlerce kliniksel araştırma yapılmıştır.[208] (2020 (2020-November) itibarıyla), insanlar için 200'den fazla tedavi yöntemi denenmiştir.[209]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "Wuhan Coronavirus Death Rate". www.worldometers.info. 20 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2020. 
  2. ^ "Coronavirus Update (Live) - Worldometer". www.worldometers.info. 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2020. 
  3. ^ "Transmission of COVID-19". European Centre for Disease Prevention and Control. 18 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2020. 
  4. ^ Ye Q, Wang B, Mao J (Haziran 2020). "The pathogenesis and treatment of the 'Cytokine Storm' in COVID-19". The Journal of Infection. 80 (6): 607-613. doi:10.1016/j.jinf.2020.03.037. ISSN 0163-4453. PMC 7194613 $2. PMID 32283152. 
  5. ^ Yelin D, Wirtheim E, Vetter P, Kalil AC, Bruchfeld J, Runold M, Guaraldi G, Mussini C, Gudiol C, Pujol M, Bandera A, Scudeller L, Paul M, Kaiser L, Leibovici L (September 2020). "Long-term consequences of COVID-19: research needs". The Lancet. Infectious Diseases. 20 (10): 1115-1117. doi:10.1016/S1473-3099(20)30701-5. PMC 7462626 $2. PMID 32888409. 
  6. ^ "What are the long-term symptoms of COVID-19?". HMRI. 4 Ağustos 2020. 8 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2020. 
  7. ^ "COVID-19 (coronavirus): Long-term effects". Mayo Clinic. 18 Ağustos 2020. 19 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2020. 
  8. ^ "What are the long-term health risks following COVID-19?". NewsGP. Royal Australian College of General Practitioners (RACGP). 24 Haziran 2020. 17 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2020. 
  9. ^ "Coronavirus disease (COVID-19): How is it transmitted?". World Health Organization (WHO). 15 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2020. 
  10. ^ a b "Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 11 Şubat 2020. 26 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2020. 
  11. ^ "Transmission of SARS-CoV-2: implications for infection prevention precautions". World Health Organization (WHO). 9 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  12. ^ "Outbreak of severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS-CoV-2): increased transmission beyond China – fourth update" (PDF). European Centre for Disease Prevention and Control. 14 Şubat 2020. 13 Mart 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2020. 
  13. ^ a b Andersen KG, Rambaut A, Lipkin WI, Holmes EC, Garry RF (Nisan 2020). "The proximal origin of SARS-CoV-2". Nature Medicine. 26 (4): 450-452. doi:10.1038/s41591-020-0820-9. PMC 7095063 $2. PMID 32284615. 
  14. ^ Gibbens S (18 Mart 2020). "Why soap is preferable to bleach in the fight against coronavirus". National Geographic. 2 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2020. 
  15. ^ Zhu N, Zhang D, Wang W, Li X, Yang B, Song J, Zhao X, Huang B, Shi W, Lu R, Niu P, Zhan F, Ma X, Wang D, Xu W, Wu G, Gao GF, Tan W (February 2020). "A Novel Coronavirus from Patients with Pneumonia in China, 2019". The New England Journal of Medicine. 382 (8): 727-733. doi:10.1056/NEJMoa2001017. PMC 7092803 $2. PMID 31978945. 
  16. ^ a b Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) (PDF). World Health Organization (WHO). Şubat 2020. 29 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Mart 2020. Diğer özet. 
  17. ^ Rathore JS, Ghosh C (August 2020). "Severe acute respiratory syndrome coronavirus-2 (SARS-CoV-2), a newly emerged pathogen: an overview". Pathogens and Disease. 78 (6). doi:10.1093/femspd/ftaa042 Özgürce erişilebilir. OCLC 823140442. PMC 7499575 $2. PMID 32840560. 
  18. ^ Thomas S (2020). "The Structure of the Membrane Protein of SARS-CoV-2 Resembles the Sugar Transporter SemiSWEET". Pathogens & Immunity. 5 (1): 342-363. doi:10.20411/pai.v5i1.377 Özgürce erişilebilir. PMC 7608487 $2. PMID 33154981. 
  19. ^ Koyama, Takahiko Koyama; Platt, Daniela; Parida, Laxmi (Haziran 2020). "Variant analysis of SARS-CoV-2 genomes". Bulletin of the World Health Organization. 98: 495-504. doi:10.2471/BLT.20.253591. 24 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2021. We detected in total 65776 variants with 5775 distinct variants. 
  20. ^ "Total confirmed cases of COVID-19 per million people". Our World in Data. 18 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020. 
  21. ^ "Total confirmed deaths due to COVID-19 per million people". Our World in Data. 18 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020. 
  22. ^ CDC. "CDC Tests for 2019-nCoV". 21 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2020. 
  23. ^ "Laboratory testing for 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) in suspected human cases". World Health Organization (WHO). 17 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2020. 
  24. ^ "2019 Novel Coronavirus (2019-nCoV) Situation Summary". Centers for Disease Control and Prevention. 21 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020. 
  25. ^ "Real-Time RT-PCR Panel for Detection 2019-nCoV". Centers for Disease Control and Prevention. 29 Ocak 2020. 21 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2020. 
  26. ^ "Curetis Group Company Ares Genetics and BGI Group Collaborate to Offer Next-Generation Sequencing and PCR-based Coronavirus (2019-nCoV) Testing in Europe". GlobeNewswire News Room. 30 Ocak 2020. 13 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2020. 
  27. ^ Brueck H (30 Ocak 2020). "There's only one way to know if you have the coronavirus, and it involves machines full of spit and mucus". Business Insider. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2020. 
  28. ^ "Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 data hub". NCBI. 21 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2020. 
  29. ^ Cohen J, Normile D (Ocak 2020). "New SARS-like virus in China triggers alarm" (PDF). Science. 367 (6475). ss. 234-35. Bibcode:2020Sci...367..234C. doi:10.1126/science.367.6475.234. 11 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2020. 
  30. ^ "Fast, portable tests come online to curb coronavirus pandemic". Nature. 23 Mart 2020. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020. 
  31. ^ Jin YH, Cai L, Cheng ZS, Cheng H, Deng T, Fan YP, Fang C, Huang D, Huang LQ, Huang Q, Han Y, Hu B, Hu F, Li BH, Li YR, Liang K, Lin LK, Luo LS, Ma J, Ma LL, Peng ZY, Pan YB, Pan ZY, Ren XQ, Sun HM, Wang Y, Wang YY, Weng H, Wei CJ, Wu DF, Xia J, Xiong Y, Xu HB, Yao XM, Yuan YF, Ye TS, Zhang XC, Zhang YW, Zhang YG, Zhang HM, Zhao Y, Zhao MJ, Zi H, Zeng XT, Wang YY, Wang XH (Şubat 2020). "A rapid advice guideline for the diagnosis and treatment of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) infected pneumonia (standard version)". Military Medical Research. 7 (1). s. 4. doi:10.1186/s40779-020-0233-6 Özgürce erişilebilir. 
  32. ^ Bai Y, Yao L, Wei T, Tian F, Jin DY, Chen L, Wang M (Şubat 2020). "Presumed Asymptomatic Carrier Transmission of COVID-19". JAMA. doi:10.1001/jama.2020.2565 Özgürce erişilebilir. 
  33. ^ Guan WJ, Ni ZY, Hu Y, Liang WH, Ou CQ, He JX, Liu L, Shan H, Lei CL, Hui DS, Du B, Li LJ, Zeng G, Yuen KY, Chen RC, Tang CL, Wang T, Chen PY, Xiang J, Li SY, Wang JL, Liang ZJ, Peng YX, Wei L, Liu Y, Hu YH, Peng P, Wang JM, Liu JY, Chen Z, Li G, Zheng ZJ, Qiu SQ, Luo J, Ye CJ, Zhu SY, Zhong NS (Şubat 2020). "Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China". The New England Journal of Medicine. Massachusetts Medical Society. doi:10.1056/nejmoa2002032 Özgürce erişilebilir. 
  34. ^ a b c Bernheim A, Mei X, Huang M, Yang Y, Fayad ZA, Zhang N, Diao K, Lin B, Zhu X, Li K, Li S, Shan H, Jacobi A, Chung M (Şubat 2020). "Chest CT Findings in Coronavirus Disease-19 (COVID-19): Relationship to Duration of Infection". Radiology. s. 200463. doi:10.1148/radiol.2020200463. 
  35. ^ a b Lu X, Zhang L, Du H, Zhang J, Li YY, Qu J, Zhang W, Wang Y, Bao S, Li Y, Wu C, Liu H, Liu D, Shao J, Peng X, Yang Y, Liu Z, Xiang Y, Zhang F, Silva RM, Pinkerton KE, Shen K, Xiao H, Xu S, Wong GW (18 Mart 2020). "SARS-CoV-2 Infection in Children". New England Journal of Medicine. Massachusetts Medical Society. doi:10.1056/nejmc2005073. ISSN 0028-4793.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "Lu Zhang Du Zhang p." adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  36. ^ "ICD-10 Version:2019". World Health Organization (WHO). 2019. 31 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2020. U07.2 – COVID-19, virus not identified – COVID-19 NOS – Use this code when COVID-19 is diagnosed clinically or epidemiologically but laboratory testing is inconclusive or not available. Use additional code, if desired, to identify pneumonia or other manifestations 
  37. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Cureus isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  38. ^ Giani M, Seminati D, Lucchini A, Foti G, Pagni F (Mayıs 2020). "Exuberant Plasmocytosis in Bronchoalveolar Lavage Specimen of the First Patient Requiring Extracorporeal Membrane Oxygenation for SARS-CoV-2 in Europe". Journal of Thoracic Oncology. 15 (5): e65-e66. doi:10.1016/j.jtho.2020.03.008. PMC 7118681 $2. PMID 32194247. 
  39. ^ Lillicrap D (Nisan 2020). "Disseminated intravascular coagulation in patients with 2019-nCoV pneumonia". Journal of Thrombosis and Haemostasis. 18 (4): 786-787. doi:10.1111/jth.14781. PMC 7166410 $2. PMID 32212240. 
  40. ^ Mitra A, Dwyre DM, Schivo M, Thompson GR, Cohen SH, Ku N, Graff JP (Mart 2020). "Leukoerythroblastic reaction in a patient with COVID-19 infection". American Journal of Hematology. 95 (8): 999-1000. doi:10.1002/ajh.25793 Özgürce erişilebilir. PMC 7228283 $2. PMID 32212392. 
  41. ^ Maier BF, Brockmann D (Mayıs 2020). "Effective containment explains subexponential growth in recent confirmed COVID-19 cases in China". Science. 368 (6492): 742-746. Bibcode:2020Sci...368..742M. doi:10.1126/science.abb4557 Özgürce erişilebilir. PMC 7164388 $2. PMID 32269067.  ("...initial exponential growth expected for an unconstrained outbreak.")
  42. ^ "Recommendation Regarding the Use of Cloth Face Coverings, Especially in Areas of Significant Community-Based Transmission". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 28 Haziran 2020. 3 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  43. ^ Centers for Disease Control and Prevention (3 Şubat 2020). "Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): Prevention & Treatment". 15 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2020. 
  44. ^ World Health Organization. "Advice for Public". 26 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2020. 
  45. ^ "My Hand-Washing Song: Readers Offer Lyrics For A 20-Second Scrub". NPR.org. 20 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020. 
  46. ^ "Scientific Brief: SARS-CoV-2 and Potential Airborne Transmission". COVID-19 Published Science and Research. U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 5 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2020. 
  47. ^ Centers for Disease Control and Prevention (5 Nisan 2020). "What to Do if You Are Sick". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 14 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2020. 
  48. ^ "Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) – Prevention & Treatment". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 10 Mart 2020. 11 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2020. 
  49. ^ Anderson RM, Heesterbeek H, Klinkenberg D, Hollingsworth TD (March 2020). "How will country-based mitigation measures influence the course of the COVID-19 epidemic?". Lancet. 395 (10228): 931-934. doi:10.1016/S0140-6736(20)30567-5 Özgürce erişilebilir. PMC 7158572 $2. PMID 32164834. A key issue for epidemiologists is helping policy makers decide the main objectives of mitigation—e.g. minimising morbidity and associated mortality, avoiding an epidemic peak that overwhelms health-care services, keeping the effects on the economy within manageable levels, and flattening the epidemic curve to wait for vaccine development and manufacture on scale and antiviral drug therapies. 
  50. ^ Wiles, Siouxsie (14 Mart 2020). "After 'Flatten the Curve', we must now 'Stop the Spread'. Here's what that means". The Spinoff. 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2020. 
  51. ^ "COVID-19 vaccine development pipeline (Refresh URL to update)". Vaccine Centre, London School of Hygiene and Tropical Medicine. 15 Temmuz 2020. 18 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020. 
  52. ^ "COVID-19 vaccine tracker (Choose vaccines tab, apply filters to view select data)". Milken Institute. 23 Haziran 2020. 3 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2020. Diğer özet. 
  53. ^ "Draft landscape of COVID 19 candidate vaccines". World Health Organization. 21 Temmuz 2020. 14 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020. 
  54. ^ ""Гам-КОВИД-Вак": Россия первой в мире зарегистрировала вакцину от коронавируса" (Rusça). 11 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020. 
  55. ^ "Минздрав России зарегистрировал первую в мире вакцину от COVID-19" (Rusça). Ministry of Health of the Russian Federation. 11 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020. 
  56. ^ Callaway, Ewen (11 Ağustos 2020). "Russia's fast-track coronavirus vaccine draws outrage over safety". Nature (İngilizce). doi:10.1038/d41586-020-02386-2. 11 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020. This is a reckless and foolish decision. Mass vaccination with an improperly tested vaccine is unethical. Any problem with the Russian vaccination campaign would be disastrous both through its negative effects on health, but also because it would further set back the acceptance of vaccines in the population. 
  57. ^ Lovelace Jr., Berkeley (11 Ağustos 2020). "Scientists worry whether Russia's Sputnik V' coronavirus vaccine is safe and effective". CNBC (İngilizce). 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020. 
  58. ^ Kate Kelland (11 Ağustos 2020). "Scientists ask: Without trial data, how can we trust Russia's COVID vaccine?". Reuters (İngilizce). 11 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020. 
  59. ^ Diamond (13 Mayıs 2020). "The challenges of vaccine development against a new virus during a pandemic". Cell Host and Microbe. 27 (5): 699-703. doi:10.1016/j.chom.2020.04.021. 
  60. ^ Thanh Le (9 Nisan 2020). "The COVID-19 vaccine development landscape". Nature Reviews Drug Discovery. 19 (5): 305-06. doi:10.1038/d41573-020-00073-5. ISSN 1474-1776. 10 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020. 
  61. ^ "Update on WHO Solidarity Trial – Accelerating a safe and effective COVID-19 vaccine". World Health Organization. 27 Nisan 2020. 30 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020. It is vital that we evaluate as many vaccines as possible as we cannot predict how many will turn out to be viable. To increase the chances of success (given the high level of attrition during vaccine development), we must test all candidate vaccines until they fail. [The] WHO is working to ensure that all of them have the chance of being tested at the initial stage of development. The results for the efficacy of each vaccine are expected within three to six months and this evidence, combined with data on safety, will inform decisions about whether it can be used on a wider scale. 
  62. ^ Nussbaumer-Streit B, Mayr V, Dobrescu AI, Chapman A, Persad E, Klerings I, Wagner G, Siebert U, Christof C, Zachariah C, Gartlehner G (Nisan 2020). "Quarantine alone or in combination with other public health measures to control COVID-19: a rapid review". The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4: CD013574. doi:10.1002/14651858.CD013574. PMC 7141753 $2. PMID 32267544. 
  63. ^ Ward, Alex (28 Nisan 2020). "Has Sweden found the best response to the coronavirus? Its death rate suggests it hasn't". Vox. 29 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2020. 
  64. ^ "COVID-19 Informational Resources for High-Risk Groups | Keeping Education ACTIVE | Partnership to Fight Chronic Disease". fightchronicdisease.org. 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2020. 
  65. ^ "Wear masks in public says WHO, in update of COVID-19 advice". Reuters. 5 Haziran 2020. 23 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2020. 
  66. ^ a b c "Recommendation Regarding the Use of Cloth Face Coverings, Especially in Areas of Significant Community-Based Transmission". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 11 Şubat 2020. 3 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2020. 
  67. ^ a b "Using face masks in the community – Technical Report" (PDF). ECDC. 8 Nisan 2020. 8 Nisan 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  68. ^ "Scientific Brief: Community Use of Cloth Masks to Control the Spread of SARS-CoV-2". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 10 Kasım 2020. 10 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  69. ^ "Which countries have made wearing face masks compulsory?". Al Jazeera. 20 Mayıs 2020. 13 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2021. 
  70. ^ Greenhalgh T, Schmid MB, Czypionka T, Bassler D, Gruer L (Nisan 2020). "Face masks for the public during the covid-19 crisis". BMJ. 369: m1435. doi:10.1136/bmj.m1435 Özgürce erişilebilir. PMID 32273267. 12 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2021. 
  71. ^ "Caring for Someone Sick at Home". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 11 Şubat 2020. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2020. 
  72. ^ "Using Personal Protective Equipment (PPE)". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 11 Haziran 2020. 4 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2020. 
  73. ^ "Advice for the public on COVID-19 – World Health Organization". World Health Organization (WHO). 24 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2020. 
  74. ^ "Social distancing: what you need to do – Coronavirus (COVID-19)". nhs.uk. 2 Haziran 2020. 2 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2020. 
  75. ^ "WHO-recommended handrub formulations". WHO Guidelines on Hand Hygiene in Health Care: First Global Patient Safety Challenge Clean Care Is Safer Care. World Health Organization (WHO). 19 Mart 2009. Erişim tarihi: 19 Mart 2020. 
  76. ^ "Reopening Guidance for Cleaning and Disinfecting Public Spaces, Workplaces, Businesses, Schools, and Homes" (PDF). U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 29 Nisan 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Diğer özet. 
  77. ^ a b National Center for Immunization and Respiratory Diseases (NCIRD) (9 Temmuz 2020). "COVID-19 Employer Information for Office Buildings". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 28 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2020. 
  78. ^ "Interim Recommendations for US Community Facilities with Suspected/Confirmed Coronavirus Disease 2019". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 11 Şubat 2020. 8 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020. 
  79. ^ World Health Organization (29 Ekim 2020). WHO's Science in 5 on COVID-19 - Ventilation. 24 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2020 – YouTube vasıtasıyla. 
  80. ^ Somsen GA, van Rijn C, Kooij S, Bem RA, Bonn D (July 2020). "Small droplet aerosols in poorly ventilated spaces and SARS-CoV-2 transmission". The Lancet. Respiratory Medicine. Elsesier. 8 (7): 658-659. doi:10.1016/S2213-2600(20)30245-9. PMC 7255254 $2. PMID 32473123. 
  81. ^ a b "Food safety, nutrition, and wellness during COVID-19". The Nutrition Source. Harvard T.H. Chan School of Public Health. 29 Mayıs 2020. 14 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2020. 
  82. ^ Villasanta, Arthur (15 Eylül 2020). "Dr. Fauci Reveals Immune System Boosters For COVID-19: Vitamins That Help Prevent Coronavirus". International Business Times. 18 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2020. Vitamin D is important to the function of the immune system and vitamin D supplements have previously been shown to lower the risk of viral respiratory tract infections 
  83. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Şubat 2020. 
  84. ^ "COVID-19 Resource Centre" (İngilizce). The Lancet. 23 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2020. 
  85. ^ "Bill Gates'ten 'corona virüs' adımı". NTV. 9 Mart 2020. 11 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2020. 
  86. ^ a b Li G, De Clercq E (Mart 2020). "Therapeutic options for the 2019 novel coronavirus (2019-nCoV)". Nature Reviews. Drug Discovery. 19 (3). ss. 149-150. doi:10.1038/d41573-020-00016-0 Özgürce erişilebilir. PMID 32127666. 
  87. ^ Ko WC, Rolain JM, Lee NY, Chen PL, Huang CT, Lee PI, Hsueh PR (Mart 2020). "Arguments in favor of remdesivir for treating SARS-CoV-2 infections". International Journal of Antimicrobial Agents. s. 105933. doi:10.1016/j.ijantimicag.2020.105933. 
  88. ^ Wang M, Cao R, Zhang L, Yang X, Liu J, Xu M, Shi Z, Hu Z, Zhong W, Xiao G (Şubat 2020). "Remdesivir and chloroquine effectively inhibit the recently emerged novel coronavirus (2019-nCoV) in vitro". Cell Research. 30 (3). ss. 269-71. doi:10.1038/s41422-020-0282-0. 
  89. ^ Beeching NJ, Fletcher TE, Fowler R (2020). "BMJ Best Practices: COVID-19" (PDF). BMJ. 22 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020. 
  90. ^ "AIFA e Gilead annunciano che l'Italia è tra i Paesi che testeranno l'antivirale remdesivir per il trattamento del COVID-19". aifa.gov.it (İtalyanca). 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2020. 
  91. ^ a b Gao J, Tian Z, Yang X (Şubat 2020). "Breakthrough: Chloroquine phosphate has shown apparent efficacy in treatment of COVID-19 associated pneumonia in clinical studies". Bioscience Trends. 14 (1). ss. 72-73. doi:10.5582/bst.2020.01047. 
  92. ^ Yao X, Ye F, Zhang M, Cui C, Huang B, Niu P, Liu X, Zhao L, Dong E, Song C, Zhan S, Lu R, Li H, Tan W, Liu D (Mart 2020). "In Vitro Antiviral Activity and Projection of Optimized Dosing Design of Hydroxychloroquine for the Treatment of Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2 (SARS-CoV-2)". Clinical Infectious Diseases. doi:10.1093/cid/ciaa237. PMID 32150618. 
  93. ^ Touret F, de Lamballerie X (Mart 2020). "Of chloroquine and COVID-19". Antiviral Research. Cilt 177. s. 104762. doi:10.1016/j.antiviral.2020.104762. PMID 32147496. 
  94. ^ a b Rentsch, Christopher T; DeVito, Nicholas J; MacKenna, Brian; Morton, Caroline E; Bhaskaran, Krishnan; Brown, Jeremy P; Schultze, Anna; Hulme, William J; Croker, Richard; Walker, Alex J; Williamson, Elizabeth J (Ocak 2021). "Effect of pre-exposure use of hydroxychloroquine on COVID-19 mortality: a population-based cohort study in patients with rheumatoid arthritis or systemic lupus erythematosus using the OpenSAFELY platform". The Lancet Rheumatology. 3 (1): e19-e27. doi:10.1016/s2665-9913(20)30378-7. ISSN 2665-9913. PMC 7745258 $2. PMID 33349815. 
  95. ^ "Hydroxychloroquine and azithromycin as a treatment of COVID-19: results of an openlabel non-randomized clinical trial" (PDF). 18 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Mart 2020. 
  96. ^ Lane, Jennifer C E; Weaver, James; Kostka, Kristin; Duarte-Salles, Talita; Abrahao, Maria Tereza F; Alghoul, Heba; Alser, Osaid; Alshammari, Thamir M; Biedermann, Patricia; Banda, Juan M; Burn, Edward (Kasım 2020). "Risk of hydroxychloroquine alone and in combination with azithromycin in the treatment of rheumatoid arthritis: a multinational, retrospective study". The Lancet Rheumatology. 2 (11): e698-e711. doi:10.1016/s2665-9913(20)30276-9. ISSN 2665-9913. PMC 7442425 $2. PMID 32864627. 
  97. ^ Baron SA, Devaux C, Colson P, Raoult D, Rolain JM (Mart 2020). "Teicoplanin: an alternative drug for the treatment of coronavirus COVID-19?". Int. J. Antimicrob. Agents. s. 105944. doi:10.1016/j.ijantimicag.2020.105944. 
  98. ^ Cao B, Wang Y, Wen D, Liu W, Wang J, Fan G, Ruan L, Song B, Cai Y, Wei M, Li X, Xia J, Chen N, Xiang J, Yu T, Bai T, Xie X, Zhang L, Li C, Yuan Y, Chen H, Li H, Huang H, Tu S, Gong F, Liu Y, Wei Y, Dong C, Zhou F, Gu X, Xu J, Liu Z, Zhang Y, Li H, Shang L, Wang K, Li K, Zhou X, Dong X, Qu Z, Lu S, Hu X, Ruan S, Luo S, Wu J, Peng L, Cheng F, Pan L, Zou J, Jia C, Wang J, Liu X, Wang S, Wu X, Ge Q, He J, Zhan H, Qiu F, Guo L, Huang C, Jaki T, Hayden FG, Horby PW, Zhang D, Wang C (Mart 2020). "A Trial of Lopinavir-Ritonavir in Adults Hospitalized with Severe Covid-19". The New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMoa2001282. PMID 32187464. 
  99. ^ "NHK World News 'China: Avigan effective in tackling coronavirus'". 18 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020. 
  100. ^ "Japanese flu drug 'clearly effective' in treating coronavirus, says China". The Guardian. 18 Mart 2020. 18 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020. 
  101. ^ Kawase M, Shirato K, van der Hoek L, Taguchi F, Matsuyama S (Haziran 2012). "Simultaneous treatment of human bronchial epithelial cells with serine and cysteine protease inhibitors prevents severe acute respiratory syndrome coronavirus entry". J. Virol. 86 (12). ss. 6537-45. doi:10.1128/JVI.00094-12. PMC 3393535 $2. PMID 22496216. 
  102. ^ Hoffman, Markus (5 Mart 2020). "SARS-CoV-2 Cell Entry Depends on ACE2 and TMPRSS2 and Is Blocked by a Clinically Proven Protease Inhibitor". Cell. 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2020. 
  103. ^ Hoffmann M, Kleine-Weber H, Krüger N, Müller M, Drosten C, Pöhlmann S (31 Ocak 2020). "The novel coronavirus 2019 (2019-nCoV) uses the SARS-coronavirus receptor ACE2 and the cellular protease TMPRSS2 for entry into target cells". bioRxiv (preprint). doi:10.1101/2020.01.31.929042 Özgürce erişilebilir. 
  104. ^ Yao X, Ye F, Zhang M, Cui C, Huang B, Niu P, Liu X, Zhao L, Dong E, Song C, Zhan S, Lu R, Li H, Tan W, Liu D (Mart 2020). "In Vitro Antiviral Activity and Projection of Optimized Dosing Design of Hydroxychloroquine for the Treatment of Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2 (SARS-CoV-2)". Clin. Infect. Dis. doi:10.1093/cid/ciaa237. PMID 32150618. 
  105. ^ Liu R, Miller J (3 Mart 2020). "China approves use of Roche drug in battle against coronavirus complications". Reuters. 12 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2020. 
  106. ^ "Effective Treatment of Severe COVID-19 Patients with Tocilizumab". ChinaXiv.org. 5 Mart 2020. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2020. 
  107. ^ "Azioni intraprese per favorire la ricerca e l'accesso ai nuovi farmaci per il trattamento del COVID-19". aifa.gov.it (İtalyanca). 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020. 
  108. ^ "3 patients get better on arthritis drug". 5 Mart 2020. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2020. 
  109. ^ "Coronavirus, via libera dell'Aifa al farmaco anti-artrite efficace su 3 pazienti e a un antivirale: test in 5 centri" [Coronavirus, Aifa gives go-ahead to effective anti-arthritis drug on 3 patients and an antiviral: test in 5 centers]. Il Messaggero (İtalyanca). 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2020. 
  110. ^ Mehta P, McAuley DF, Brown M, Sanchez E, Tattersall RS, Manson JJ (16 Mart 2020). "COVID-19: consider cytokine storm syndromes and immunosuppression". The Lancet. doi:10.1016/S0140-6736(20)30628-0. PMID 32192578. 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2020. 
  111. ^ "How doctors can potentially significantly reduce the number of deaths from Covid-19". Vox. 12 Mart 2020. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2020. 
  112. ^ Ruan Q, Yang K, Wang W, Jiang L, Song J (Mart 2020). "Clinical predictors of mortality due to COVID-19 based on an analysis of data of 150 patients from Wuhan, China". Intensive Care Medicine. doi:10.1007/s00134-020-05991-x. PMID 32125452. 
  113. ^ "China turns Roche arthritis drug Actemra against COVID-19 in new treatment guidelines". FiercePharma. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2020. 
  114. ^ a b c Casadevall A, Pirofski LA (Mart 2020). "The convalescent sera option for containing COVID-19". The Journal of Clinical Investigation. doi:10.1172/JCI138003. PMID 32167489. 
  115. ^ a b Murthy S, Gomersall CD, Fowler RA (11 Mart 2020). "Care for Critically Ill Patients With COVID-19". JAMA. doi:10.1001/jama.2020.3633. PMID 32159735. 18 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020. 
  116. ^ World Health Organization (28 Ocak 2020). "Clinical management of severe acute respiratory infection when novel coronavirus (2019-nCoV) infection is suspected" (PDF). 26 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Mart 2020. 
  117. ^ Wang, Ke; Zhao, Wei; Li, Ji; Shu, Weiwei; Duan, Jun (30 Mart 2020). "The experience of high-flow nasal cannula in hospitalized patients with 2019 novel coronavirus-infected pneumonia in two hospitals of Chongqing, China". Annals of Intensive Care. 10 (1). s. 37. doi:10.1186/s13613-020-00653-z. PMC 7104710 $2. PMID 32232685. 
  118. ^ McEnery, Tom; Gough, Ciara; Costello, Richard W (Nisan 2020). "COVID-19: Respiratory support outside the intensive care unit". The Lancet Respiratory Medicine. doi:10.1016/S2213-2600(20)30176-4. PMC 7146718 $2. PMID 32278367. 
  119. ^ a b Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) (PDF). World Health Organization (WHO). 16-24 Şubat 2020. 29 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Mart 2020. 
  120. ^ a b Dong Y, Mo X, Hu Y, Qi X, Jiang F, Jiang Z, Tong S (2020). "Epidemiological Characteristics of 2143 Pediatric Patients With 2019 Coronavirus Disease in China" (PDF). Pediatrics. ss. e20200702. doi:10.1542/peds.2020-0702. 17 Mart 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2020.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "pediatrics_tong" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  121. ^ Lu X, Zhang L, Du H, Zhang J, Li YY, Qu J, Zhang W, Wang Y, Bao S, Li Y, Wu C, Liu H, Liu D, Shao J, Peng X, Yang Y, Liu Z, Xiang Y, Zhang F, Silva RM, Pinkerton KE, Shen K, Xiao H, Xu S, Wong GW (18 Mart 2020). "SARS-CoV-2 Infection in Children". New England Journal of Medicine. Massachusetts Medical Society. doi:10.1056/nejmc2005073. ISSN 0028-4793. PMID 32187458. 
  122. ^ "Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)". Centers for Disease Control and Prevention. 11 Şubat 2020. 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2020. 
  123. ^ Fang L, Karakiulakis G, Roth M (Mart 2020). "Are patients with hypertension and diabetes mellitus at increased risk for COVID-19 infection?". The Lancet Respiratory Medicine. 395 (10224). ss. e40. doi:10.1016/S0140-6736(20)30311-1. 
  124. ^ Heymann DL, Shindo N, ve diğerleri. (WHO Scientific and Technical Advisory Group for Infectious Hazards) (Şubat 2020). "COVID-19: what is next for public health?". Lancet. 395 (10224). Elsevier BV. ss. 542-545. doi:10.1016/s0140-6736(20)30374-3. 
  125. ^ Cascella M, Rajnik M, Cuomo A, Dulebohn SC, Di Napoli R (2020). "Features, Evaluation and Treatment Coronavirus (COVID-19)". StatPearls. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing. Erişim tarihi: 18 Mart 2020. 
  126. ^ Zhou F, Yu T, Du R, Fan G, Liu Y, Liu Z, Xiang J, Wang Y, Song B, Gu X, Guan L (2020). "Clinical course and risk factors for mortality of adult inpatients with COVID-19 in Wuhan, China: a retrospective cohort study". The Lancet. Elsevier BV. doi:10.1016/s0140-6736(20)30566-3. ISSN 0140-6736. 
  127. ^ Xu L, Liu J, Lu M, Yang D, Zheng X (Mart 2020). "Liver injury during highly pathogenic human coronavirus infections". Liver International. doi:10.1111/liv.14435. 
  128. ^ "WHO Director-General's statement on the advice of the IHR Emergency Committee on Novel Coronavirus". World Health Organization (WHO). 27 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2020. 
  129. ^ a b "Report sulle caratteristiche dei pazienti deceduti positivi a COVID-19 in Italia" (PDF) (İtalyanca). Rome: Istituto Superiore di Sanità. 17 Mart 2020. 18 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). 
  130. ^ "Epidemia COVID-19. Aggiornamento nazionale 19 marzo 2020" (PDF) (İtalyanca). Rome: Istituto Superiore di Sanità. 19 Mart 2020. 20 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Mart 2020. 
  131. ^ Wang W, Tang J, Wei F (Nisan 2020). "Updated understanding of the outbreak of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) in Wuhan, China". Journal of Medical Virology. 92 (4). ss. 441-47. doi:10.1002/jmv.25689 Özgürce erişilebilir. 
  132. ^ "Coronavirus Age, Sex, Demographics (COVID-19)". www.worldometers.info. 27 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2020. 
  133. ^ Zheng YY, Ma YT, Zhang JY, Xie X (Mart 2020). "COVID-19 and the cardiovascular system". Nature Reviews. Cardiology. doi:10.1038/s41569-020-0360-5 Özgürce erişilebilir. 
  134. ^ Ji Y, Ma Z, Peppelenbosch MP, Pan Q (Şubat 2020). "Potential association between COVID-19 mortality and health-care resource availability". Lancet Global Health. 8 (4). ss. e480. doi:10.1016/S2214-109X(20)30068-1 Özgürce erişilebilir. 
  135. ^ Li XQ, Cai WF, Huang LF, Chen C, Liu YF, Zhang ZB, Yuan J, Li TG, Wang M (Mart 2020). "[Comparison of epidemic characteristics between SARS in2003 and COVID-19 in 2020 in Guangzhou]". Zhonghua Liu Xing Bing Xue Za Zhi = Zhonghua Liuxingbingxue Zazhi (Çince). 41 (5). ss. 634-637. doi:10.3760/cma.j.cn112338-20200228-00209. 
  136. ^ Jung SM, Akhmetzhanov AR, Hayashi K, Linton NM, Yang Y, Yuan B, Kobayashi T, Kinoshita R, Nishiura H (Şubat 2020). "Real-Time Estimation of the Risk of Death from Novel Coronavirus (COVID-19) Infection: Inference Using Exported Cases". Journal of Clinical Medicine. 9 (2). s. 523. doi:10.3390/jcm9020523. PMC 7074479 $2. PMID 32075152. 
  137. ^ Chughtai A, Malik A (Mart 2020). "Is Coronavirus disease (COVID-19) case fatality ratio underestimated?". Global Biosecurity. 1 (3). 
  138. ^ Baud D, Qi X, Nielsen-Saines K, Musso D, Pomar L, Favre G (Mart 2020). "Real estimates of mortality following COVID-19 infection". The Lancet Infectious Diseases. doi:10.1016/S1473-3099(20)30195-X. PMID 32171390. 
  139. ^ "BSI open letter to Government on SARS-CoV-2 outbreak response | British Society for Immunology". www.immunology.org. 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2020. 
  140. ^ "Can you get coronavirus twice or does it cause immunity?". The Independent (İngilizce). 13 Mart 2020. 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2020. 
  141. ^ "They survived the coronavirus. Then they tested positive again. Why?". Los Angeles Times (İngilizce). 13 Mart 2020. 13 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2020. 
  142. ^ "14% of Recovered Covid-19 Patients in Guangdong Tested Positive Again - Caixin Global". www.caixinglobal.com (İngilizce). 26 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2020. 
  143. ^ Cheung E (13 Mart 2020). "Some recovered Covid-19 patients may have lung damage, doctors say". South China Morning Post (İngilizce). 12 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2020. 
  144. ^ a b The Novel Coronavirus Pneumonia Emergency Response Epidemiology Team (17 Şubat 2020). "The Epidemiological Characteristics of an Outbreak of 2019 Novel Coronavirus Diseases (COVID-19) — China, 2020". China CDC Weekly. 2 (8). ss. 113-122. 17 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "Epidemiology2020Feb17" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  145. ^ "Epidemia COVID-19. Aggiornamento nazionale 19 marzo 2020" (PDF) (İtalyanca). Rome: Istituto Superiore di Sanità. 19 Mart 2020. 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Mart 2020. 
  146. ^ "코로나바이러스감염증-19 국내 발생 현황 (3월 22일, 정례브리핑)" (PDF). Korea Centers for Disease Control and Prevention. 22 Mart 2020. Erişim tarihi: 22 Mart 2020. [ölü/kırık bağlantı]
  147. ^ Centers for Disease Control and Prevention (May 2012). "Lesson 3: Measures of Risk Section 3: Mortality Frequency Measures". Principles of Epidemiology in Public Health Practice (Third bas.). U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). No. SS1978. 28 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2020. 
  148. ^ Ritchie, Hannah; Roser, Max (25 Mart 2020). Chivers, Tom (Ed.). "What do we know about the risk of dying from COVID-19?". Our World in Data. 28 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2020. 
  149. ^ Castagnoli R, Votto M, Licari A, Brambilla I, Bruno R, Perlini S, Rovida F, Baldanti F, Marseglia GL (April 2020). "Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2 (SARS-CoV-2) Infection in Children and Adolescents: A Systematic Review". JAMA Pediatrics. 174 (9): 882-889. doi:10.1001/jamapediatrics.2020.1467. PMID 32320004. 24 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2021. 
  150. ^ Lazzerini M, Putoto G (Mayıs 2020). "COVID-19 in Italy: momentous decisions and many uncertainties". The Lancet. Global Health. 8 (5): e641-e642. doi:10.1016/S2214-109X(20)30110-8. PMC 7104294 $2. PMID 32199072. 27 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2021. 
  151. ^ "What do we know about the risk of dying from COVID-19?". Our World in Data. 28 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2020. 
  152. ^ "Novel coronavirus named 'Covid-19': WHO". TODAYonline. 21 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2020. 
  153. ^ "The coronavirus spreads racism against—and among—ethnic Chinese". The Economist. 17 Şubat 2020. 17 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2020. 
  154. ^ "New York'un en büyük fuar alanı Kovid-19 hastanesi oldu". aksam.com.tr. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020. 
  155. ^ Lucey D, Sparrow A (14 Ocak 2020). "China Deserves Some Credit for Its Handling of the Wuhan Pneumonia". Foreign Policy. 15 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2020. 
  156. ^ Campbell C (20 Ocak 2020). "The Wuhan Pneumonia Crisis Highlights the Danger in China's Opaque Way of Doing Things". Time. 20 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2020. 
  157. ^ "Corona Virüsü aşısı bulundu mu, hangi tarihte ne zaman uygulanacak? Korona Virüsü tedavisi nasıl yapılıyor? İşte son durum". Milliyet. 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020. 
  158. ^ Berger, Kevin (12 Mart 2020). "The Man Who Saw the Pandemic Coming". Nautilus. 15 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2020. 
  159. ^ Wu YC, Chen CS, Chan YJ (Mart 2020). "The outbreak of COVID-19: An overview". Journal of the Chinese Medical Association. 83 (3): 217-220. doi:10.1097/JCMA.0000000000000270. PMC 7153464 $2. PMID 32134861. 
  160. ^ Wang C, Horby PW, Hayden FG, Gao GF (Şubat 2020). "A novel coronavirus outbreak of global health concern". Lancet. 395 (10223): 470-473. doi:10.1016/S0140-6736(20)30185-9 Özgürce erişilebilir. PMC 7135038 $2. PMID 31986257. 19 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2021. 
  161. ^ Cohen, Jon (Ocak 2020). "Wuhan seafood market may not be source of novel virus spreading globally". Science. doi:10.1126/science.abb0611 Özgürce erişilebilir. 27 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2021. 
  162. ^ "Novel Coronavirus – China". World Health Organization (WHO). 12 Ocak 2020. 14 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  163. ^ Kessler, Glenn (17 Nisan 2020). "Trump's false claim that the WHO said the coronavirus was 'not communicable'". The Washington Post. 17 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2020. 
  164. ^ Kuo, Lily (21 Ocak 2020). "China confirms human-to-human transmission of coronavirus". The Guardian. 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2020. 
  165. ^ Novel Coronavirus Pneumonia Emergency Response Epidemiology Team (Şubat 2020). "[The epidemiological characteristics of an outbreak of 2019 novel coronavirus diseases (COVID-19) in China]". Zhonghua Liu Xing Bing Xue Za Zhi = Zhonghua Liuxingbingxue Zazhi (Çince). 41 (2): 145-151. doi:10.3760/cma.j.issn.0254-6450.2020.02.003. PMID 32064853. 
  166. ^ Areddy, James T. (26 Mayıs 2020). "China Rules Out Animal Market and Lab as Coronavirus Origin". The Wall Street Journal. 17 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2020. 
  167. ^ Kelland, Kate (19 Haziran 2020). "Italy sewage study suggests COVID-19 was there in December 2019". Reuters. 24 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2020. 
  168. ^ Duarte, Fernando (24 Şubat 2020). "As the cases of coronavirus increase in China and around the world, the hunt is on to identify "patient zero"". BBC News Online. 8 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2020. 
  169. ^ Li, Xingguang; Zai, Junjie; Zhao, Qiang; Nie, Qing; Li, Yi; Foley, Brian T.; Chaillon, Antoine (11 Mart 2020). "Evolutionary history, potential intermediate animal host, and cross‐species analyses of SARS‐CoV‐2". Journal of Medical Virology. doi:10.1002/jmv.25731. PMC 7228310 $2. PMID 32104911. 
  170. ^ Andersen, Kristian G.; Rambaut, Andrew; Lipkin, W. Ian; Holmes, Edward C.; Garry, Robert F. (17 Mart 2020). "The proximal origin of SARS-CoV-2". Nature Medicine. 26 (4): 450-452. doi:10.1038/s41591-020-0820-9 Özgürce erişilebilir. PMC 7095063 $2. PMID 32284615. 
  171. ^ van Dorp, Lucy; Acman, Mislav; Richard, Damien; Shaw, Liam P.; Ford, Charlotte E.; Ormond, Louise; Owen, Christopher J.; Pang, Juanita; Tan, Cedric C.S.; Boshier, Florencia A.T.; Ortiz, Arturo Torres; Balloux, François (Eylül 2020). "Emergence of genomic diversity and recurrent mutations in SARS-CoV-2". Infection, Genetics and Evolution. 83: 104351. doi:10.1016/j.meegid.2020.104351. PMC 7199730 $2. PMID 32387564. 
  172. ^ Shield, Charli (26 Mart 2020). "Coronavirus: From bats to pangolins, how do viruses reach us?". Deutsche Welle. 4 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2020. 
  173. ^ Heymann DL, Shindo N (Şubat 2020). "COVID-19: what is next for public health?". Lancet. 395 (10224): 542-545. doi:10.1016/S0140-6736(20)30374-3 Özgürce erişilebilir. PMID 32061313. 
  174. ^ March 2020, Jeanna Bryner-Live Science Editor-in-Chief 14. "1st known case of coronavirus traced back to November in China". livescience.com. 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2020. 
  175. ^ Politics, Canadian (8 Nisan 2020). "The birth of a pandemic: How COVID-19 went from Wuhan to Toronto | National Post". 28 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2020. 
  176. ^ 高昱 (26 Şubat 2020). "独家 | 新冠病毒基因测序溯源：警报是何时拉响的" [Exclusive | Tracing the New Coronavirus gene sequencing: when did the alarm sound]. Caixin (Çince). 27 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2020. 
  177. ^ 路子康. "最早上报疫情的她，怎样发现这种不一样的肺炎". 中国网新闻 (Çince). 北京. 2 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2020. 
  178. ^ "Novel Coronavirus". World Health Organization (WHO). 2 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2020. 
  179. ^ "武汉现不明原因肺炎 官方确认属实：已经做好隔离". Xinhua Net 新華網. 31 Aralık 2019. 22 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2020. 
  180. ^ "Archived copy" 武汉市卫健委关于当前我市肺炎疫情的情况通报. WJW.Wuhan.gov.cn (Çince). Wuhan Municipal Health Commission. 31 Aralık 2019. 9 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2020. 
  181. ^ "Mystery pneumonia virus probed in China". BBC News Online. 3 Ocak 2020. 5 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020. 
  182. ^ Li Q, Guan X, Wu P, Wang X, Zhou L, Tong Y, Ren R, Leung KS, Lau EH, Wong JY, Xing X, Xiang N, Wu Y, Li C, Chen Q, Li D, Liu T, Zhao J, Liu M, Tu W, Chen C, Jin L, Yang R, Wang Q, Zhou S, Wang R, Liu H, Luo Y, Liu Y, Shao G, Li H, Tao Z, Yang Y, Deng Z, Liu B, Ma Z, Zhang Y, Shi G, Lam TT, Wu JT, Gao GF, Cowling BJ, Yang B, Leung GM, Feng Z (Mart 2020). "Early Transmission Dynamics in Wuhan, China, of Novel Coronavirus-Infected Pneumonia". New England Journal of Medicine. 382 (13): 1199-1207. doi:10.1056/NEJMoa2001316 Özgürce erişilebilir. PMC 7121484 $2. PMID 31995857. 
  183. ^ "China confirms sharp rise in cases of SARS-like virus across the country". 20 Ocak 2020. 20 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2020. 
  184. ^ The Novel Coronavirus Pneumonia Emergency Response Epidemiology Team (Şubat 2020). "The Epidemiological Characteristics of an Outbreak of 2019 Novel Coronavirus Diseases (COVID-19) – China, 2020". China CDC Weekly. 2 (8): 113-122. doi:10.46234/ccdcw2020.032 Özgürce erişilebilir. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020. 
  185. ^ a b "Flattery and foot dragging: China's influence over the WHO under scrutiny". The Globe and Mail. 25 Nisan 2020. 27 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2021. 
  186. ^ Huang C, Wang Y, Li X, Ren L, Zhao J, Hu Y, Zhang L, Fan G, Xu J, Gu X, Cheng Z, Yu T, Xia J, Wei Y, Wu W, Xie X, Yin W, Li H, Liu M, Xiao Y, Gao H, Guo L, Xie J, Wang G, Jiang R, Gao Z, Jin Q, Wang J, Cao B (Ocak 2020). "Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China". Lancet. 395 (10223): 497-506. doi:10.1016/S0140-6736(20)30183-5 Özgürce erişilebilir. PMC 7159299 $2. PMID 31986264. 31 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2021. 
  187. ^ Horton, Richard (18 Mart 2020). "Scientists have been sounding the alarm on coronavirus for months. Why did Britain fail to act?". The Guardian. 18 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2020. 
  188. ^ "China delayed releasing coronavirus info, frustrating WHO". AP NEWS. 2 Haziran 2020. 2 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2020. 
  189. ^ "Coronavirus: Primi due casi in Italia" [Coronavirus: First two cases in Italy]. Corriere della sera (İtalyanca). 31 Ocak 2020. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2020. 
  190. ^ Fredericks, Bob (13 Mart 2020). "WHO says Europe is new epicenter of coronavirus pandemic". New York Post. 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2020. 
  191. ^ "Coronavirus: Number of COVID-19 deaths in Italy surpasses China as total reaches 3,405". Sky News. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2020. 
  192. ^ McNeil Jr., Donald G. (26 Mart 2020). "The U.S. Now Leads the World in Confirmed Coronavirus Cases". The New York Times. 11 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2020. 
  193. ^ "Studies Show N.Y. Outbreak Originated in Europe". The New York Times. 8 Nisan 2020. 14 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2021. 
  194. ^ a b "Beijing Covid-19 outbreak puts food markets back in infection focus". South China Morning Post. 16 Haziran 2020. 16 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020. 
  195. ^ "Beijing logs record 36 COVID-19 cases, linked to market cluster". CNA. 16 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020. 
  196. ^ "Coronavirus: Belgian cat infected by owner". Brusselstimes.com. 27 Mart 2020. 27 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2020. 
  197. ^ Goldstein, Joseph (6 Nisan 2020). "Bronx Zoo Tiger Is Sick With the Coronavirus". The New York Times. 9 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2020. 
  198. ^ "Coronavirus hits Netherlands farm animals as minks test positive for virus". Fox News. 26 Nisan 2020. 26 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020. 
  199. ^ "Professor: I værste fald kan Danmark med verdens største coronaudbrud i mink blive et nyt Wuhan". Berlingske Tidende. 31 Ekim 2020. 2 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2020. 
  200. ^ "COVID-19 hits U.S. mink farms after ripping through Europe". ScienceMag.org. 18 Ağustos 2020. 18 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2020. 
  201. ^ Shi J, Wen Z, Zhong G, Yang H, Wang C, Huang B, Liu R, He X, Shuai L, Sun Z, Zhao Y, Liu P, Liang L, Cui P, Wang J, Zhang X, Guan Y, Tan W, Wu G, Chen H, Bu Z (Nisan 2020). "Susceptibility of ferrets, cats, dogs, and other domesticated animals to SARS-coronavirus 2". Science. 368 (6494): 1016-1020. doi:10.1126/science.abb7015 Özgürce erişilebilir. PMC 7164390 $2. PMID 32269068. 
  202. ^ Rocheleau, Jackie (2020). "Protecting great apes from the unknown effects of Covid-19". Knowable Magazine. doi:10.1146/knowable-120220-3. 
  203. ^ a b "1st U.S. Dog With COVID-19 Has Died, And There's A Lot We Still Don't Know : Short Wave". NPR.org. 12 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  204. ^ Gorman, James (4 Kasım 2020). "Denmark Will Kill All Farmed Mink, Citing Coronavirus Infections". The New York Times. ISSN 0362-4331. 9 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2020. 
  205. ^ Dhama K, Sharun K, Tiwari R, Dadar M, Malik YS, Singh KP, Chaicumpa W (Mart 2020). "COVID-19, an emerging coronavirus infection: advances and prospects in designing and developing vaccines, immunotherapeutics, and therapeutics". Human Vaccines & Immunotherapeutics. 16 (6): 1232-1238. doi:10.1080/21645515.2020.1735227 Özgürce erişilebilir. PMC 7103671 $2. PMID 32186952. 
  206. ^ Zhang L, Liu Y (Mayıs 2020). "Potential interventions for novel coronavirus in China: A systematic review". Journal of Medical Virology. 92 (5): 479-490. doi:10.1002/jmv.25707. PMC 7166986 $2. PMID 32052466. 
  207. ^ Aristovnik A, Ravšelj D, Umek L (Kasım 2020). "A Bibliometric Analysis of COVID-19 across Science and Social Science Research Landscape". Sustainability. 12 (21): 9132. doi:10.3390/su12219132 Özgürce erişilebilir. 
  208. ^ Kupferschmidt, Kai (3 Aralık 2020). "First-of-its-kind African trial tests common drugs to prevent severe COVID-19". Science. 3 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2020. 
  209. ^ Reardon, Sara (13 Kasım 2020). "For COVID Drugs, Months of Frantic Development Lead to Few Outright Successes". Scientific American. 13 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2020. 

Dış bağlantılar

Sınıflandırma


source: https://tr.wikipedia.org/wiki/COVID-19