Type a search term to find related articles by LIMS subject matter experts gathered from the most trusted and dynamic collaboration tools in the laboratory informatics industry.
| Sicilianu | |
|---|---|
| Parratu n: | Sicilia, lu centru e lu sud di la Calabbria, lu Salentu, lu Cilentu e 'n àutri 30 paisi unni s'attròvanu l'emigrati di sti posti. |
| Pirsuni: | circa 10 miliuna[1] |
| Classìfica: | - |
| Famigghi linguìstichi: | Lingui indoeuropei |
| Lingua ufficiali | |
| Paisi: | - |
| Rigulata di: | - |
| Classificazzioni | |
| ISO 639-1 | - |
| ISO 639-2 | scn |
| SIL | SCN |
| Asempiu: | Dichiarazzioni Univirsali di li Diritti di L'Omu
Argumentu |
| |
La lingua siciliana è na lingua rumanza (niulatina) parrata suprattuttu ntâ Sicilia, ma videmma nni lu restu di lu cuntinenti. Sparti ca lu sicilianu di Sicilia, li parrati miridiunali comu lu calabbrisi centru-miridiunali (puru si u riggitanu faci parti dû sicilianu di Sicilia)[2][3], lu salentinu (parratu nta tutta la pruvincia di Lecci, casi tutta chiḍḍa di Brìndisi menu Fasanu e Cisterninu), lu tarantinu miridiunali (parratu ntô sud di la pruvincia di Tàrantu) e lu cilentanu (parratu ntô Cilentu, Campania) sunnu puru di tipu sicilianu (appartèninu ô gruppu sicilianu). Sti parlati d'Italia miridiunali fannu parti dâ lingua siciliana 'n senzu largu.
Ethnologue [4] discrivi la lingua siciliana comu na lingua abbastanti distinta di lu talianu, tantu di putìrilu cunzidirari na lingua a sparti.
È ntirissanti nutari ca la sprissioni "lingua siciliana" pò significari dui cosi:
Puru siddu verti scrittura siciliani ùsanu ancora la sprissioni "Lingua siciliana" sulu n senzu ristrittu, zoè sulu pi li parrati dâ Sicilia, ginirarmenti li scinziati ntirnazziunali ùsanu la sprissioni "Lingua siciliana" n senzu largu pi zoccu pàrranu li calabbrisi (chiddi dâ Calabbria centru-miridiunali), li siciliani e li salentini.
Lu salentinu e lu calabbrisi sunnu cunzidirati di li scinziati comu parrati di tipu "sicilianu" pi mutivi funètici, lissicali e grammaticali. Puru siddu lu calabbrisi e lu salentinu nun dirìvanu direttamenti dû sicilianu di Sicilia, foru assai nfruinzati d'iddu. Oi nun si pò usari la sprissioni "Lingua calabbrisa" e mancu chidda "Lingua salentina" pirchì scintificamenti lu salentinu e lu calabbrisi nun ponnu èssiri cunzidirati comu lingui spartuti dâ lingua siciliana n senzu largu.
Ntô passatu la lingua siciliana n senzu largu fu nfruinzata dû francisi, dû pruvinzali, e dû nurmannu (tri parrati di tipu gàllicu) e Ethnologue dici ca sta lingua avissi a èssiri classificata comu "Rumanza miridiunali" mmeci di "Itàlica-uccidintali".
La lingua siciliana n senzu largu veni parrata di circa 10 miliuna di pirsuni (zoè di na pupulazzioni nettamenti supiriuri a tanti lingui europei, comu lu finlannisi 6 000 000, o lu danisi 5 326 000) ntô munnu, sparsi pi mitati 'n Sicilia, e l'àutra mitati 'n Calabbria, nnô Salentu e nnô Cilentu e dî cumunitati di l'emigrati a l'èstiru ca trasmèttinu li sò parrati di patri a figghiu. La maiuranza di st'ùrtimi casi s'attròvanu ntê paisi ca hannu attiratu assai emigrati siciliani, calabbrisi, salentini duranti lu cursu dû sèculu passatu, particularmenti, li Stati Uniti d'Amèrica, lu Canada, l’Australia e l’Argintina. Nta l'ùrtima vintina d'anni, assai siciliani e calabbrisi migraru puru nnî banni nnustriali di la parti nord di l'Italia, e videmma ntô restu di l'Europa, spiciarmenti n Girmania, Svìzzira, Francia e Belgiu.
La lingua siciliana, ca diriva dû latinu vulgari, è cumpunuta di tri varianti principali (salintinu, calabbrisi centru-miridiunali, e sicilianu di Sicilia). Sta lingua nterriggiunali havi certi carattirìstichi propi ca la rènninu diversa di l’àutri lingui ca sunnu parrati ntî zoni cunfinanti. Li tratti ginirali siquenti (cu asempi ntê tri granni varianti: siclianu, calabbrisi e salintinu) sunnu accarunu di li canciamenti dû latinu ca si fìciru duranti l’evuluzzioni dâ lingua siciliana.
([o] o è cchiù diffusu di ([wo] uò : ròta-ruòta)
([e] e è cchiù diffusu di ([je] iè : vèntu-vièntu)
([e] e è cchiù diffusu di ([ja] ià : tèmpu-tiàmpu)
([o] o è cchiù diffusu di ([wa] uà : lòcu-luàcu, picciòttu-picciuàttu)
([o] o è cchiù diffusu di ([we] uè : pòrcu-puèrcu, pòcu-puècu)
Pi cchiù dittagghi, liggiti l'artìculu Paraguni tra sicilianu, calabbrisi e salintinu.
Pi cchiù dittagghi, liggiti l'artìculu Paraguni tra sicilianu, calabbrisi e salintinu.
Lu sistema di scrittura cchiù usatu pi scrìviri la lingua siciliana è ginirarmenti di tipu latinu, e chistu nta tutti li tri varianti: sicilianu di Sicilia, calabbrisi centru-miridiunali, e salintinu.
L'alfabbetu sicilianu è quasi lu stissu di chiddu talianu, câ diffirenza ca lu sicilianu avi lu signu «Dd» pû sonu cacuminali[5][6][7] e riteni la «j».[8][9][10] La «j» s'attrova ô principiu di tanti palori siciliani[11], p'asempiu: jinnaru, jiri, jìnchiri, jornu, jattu, eccetra. Nta stu circustanzu, la «j» havi la qualitati di nu cunzunanti, e dunca s'havi a scriviri «lu jornu» (e no «l'jornu»). Si vidi puru li formi «innaru», «iri» e «iornu» (nnô postu di «jinnaru», «jiri» e «jornu»). Sparti dâ ammiguitati ca sti formi pòrtanu, lu verbu «jiri» scrittu «iri» poi nn'havi li soi limmitazziuna scrivennu ntô passatu rimotu, p'asempiu: «iu ìi» (o iìi?) e «iddu iu». Si vidi sùbbitu ca «ju/iu jìi» e «iddu jìu» si prisèntanu cchiù chiari e puliti. Comu lu talianu, la «j» si usava 'n pusizzioni ntirvucàlica, ma puru ntô sicilianu si sta spirennu adaciu adaciu. Asempi: haju-haiu; maju-maiu; staju-staiu; vaju-vaiu; eccetra. Ma a li voti, puru st'usu arresta mpurtanti ntô sicilianu pi fari lu lèggiri cchiù chiaru e fàcili. N'asempiu è la palora «addijiri» mmeci di «addiiri». Si vidi sùbbutu ca l'ùrtima forma addiventa assai ammìgua pi chiddi ca nun canùscinu la palora. S'attròvanu tanti asempi di stu gèniri.
Lu sonu dâ «J» si cancia ô principiu di na palora, addippinnennu quali littra veni prima, p'asempiu: «haiu a jiri» si prununza /aiu agghiri/; e «un jornu» si prununza /ungnornu/.[12]
La grammàtica di Sarvaturi Camilleri [13] porta macari la littra «DD», lu sonu retruflissivu ca si senti 'n «beddu». Facirmenti sta littra rapprisenta lu sonu cchiù distintu dû sicilianu. Puru siddu rapprisenta nu sonu unicamenti sicilianu, lu fattu è ca la gràfica pi stu sonu hà statu sempri na cosa disfìcili ntô senzu d'arrivari a n'accordu tra li scrittura siciliani. Si vidi spissu «DDR» e «DDH» ma la majuranza dî scrittura ùsanu (e usaru) la «DD» simpricimenti. Lu vucuabbulariu sicilianu di Piccittu[14] usa lu signu «ḍḍ» chi veni macari cunzigghiutu dâ Cadèmia Siciliana.[15]
N'àutru sonu sicilianu chi hà sempri avutu li soi difficurtati, e lu sonu sicilianu chi discenni dû latinu «FL», p'asempiu flatus = «ciatu»; flumen = «ciumi», eccetra. Certi scrittura spirimintaru cu la «ç» pi riflèttiri stu sonu (anticchia comu lu sonu «sci-» ma cchiù strascinanti). Ma quasi tutti li scrittura cèlibbri, e li studiusi comu Giuseppi Pitrè[16] e Camilleri[17], usaru la «ci» sìmprici. Li vucabbulari di Piccittu[18] pòrtanu sta gràfica: «ç», ma ntô stu casu chiossai pi fari chiaru la prununza ca pi suttaliniari lu scrìviri.
Cci nni sunnu n'àutru dui soni particulari chi mèritanu na discussioni:
La «e» e la «o» hannu na carattirìstica particulari ntô sicilianu. Si mùtanu rispettivamenti 'n «i» e «u» quannu pèrdinu l'accentu tònicu. Camilleri li chiama li vucali mòbbili.
Asempi: veru - viritati; cottu - cuttura; sola - suletta; pedi - pidali; lettu - littinu; ventu - vintagghiu; sonnu - sunari; coru - curista; testa - tistardu; tronu - truniari; frenu - frinari; volu - vulari; sonu - sunari; lotta - luttari.
Si tratta di na rèula assai custanti ntô sicilianu, ma li ccizzioni s'attròvanu, spiciarmenti tra li tèrmini cchiù muderni. Pi quantu riguàrdanu li cuniugazzioni dî verbi, sta rèula si rispetta senza nudda ccizzioni[19], p'asempiu:
Lu sicilianu nun è ricanusciutu comu lingua ufficiali di nudda banna, mancu n Italia. Nun cc’è nuddu stitutu ufficiali, n Sicilia o fora, ca règula la lingua nta nudda manera.
Lu Parramentu riggiunali nnipinnenti dâ Sicilia fici na liggi pû nzignamentu dû sicilianu pi tutti li scoli, ma l’avanzati ntô sistema aducativu hannu statu assai adaciati chi menzi fracchechi.
Li noma dâ lingua siciliana chi sunnu pussìbbuli cumprènninu: Càlabbru-Sicilianu, Sicilianu, Sìculu[20]. Lu tèrmini "Càlabbru-Sicilianu" fa rifirimentu ô fattu ca na forma dû sicilianu veni parrata ntâ strimitati miridiunali dâ Calabbria. La palora "sìculu" discrivi unu di cchiù granni gruppi pristòrici chi campàvanu ntâ Sicilia prima dâ vinuta dî Greci antichi duranti lu sèculu VIII a.C. (viditi sutta). Veni usata puru comu aggittivu pi discrìviri, spissu 'n parti, l'urìggini di na pirsuna, p'asempiu: sìculu-miricanu o sìculu-talianu.
N Sicilia, li gruppi dialittali o riggiuni dialittali principali unni li parrati sunnu cchiù o menu omuggenî sunnu[21]:
Lu cchiù spissu si tratta di diffirenzi mìnimi e di maneri d'accintari certi palori a na manera scanciu di n'àutra. Accussì ntâ Sicilia nord-uccidintali si parra nu sicilianu ccu n'accentu palirmitanu. Lu trapanisi havi però n'accentu diversu. N'àutra parti mpurtanti è la pruvincia di Catania, unni si parra lu sicilianu cu n'accentu assai carattirìsticu, chi si pò difìniri catanisi. Lu missinisi e lu sarausanu si distìnqunu facirmenti dû catanisi. Lu rausanu è n'àutra forma di dialettu dû sicilianu. Si distinqui facirmenti pi l'usu dâ doppia cc senza h mmeci dâ doppia cch. Accussì a Rausa si dici ciovu e ciavi nveci di chiovu e chiavi. Nta certi banni dâ pruvincia di Missina e dâ pruvincia di Enna, s'attròvanu puru paisi chi pàrranu ancora varî dialetti gallu-siculi ca a picca a picca si sicilianìzzanu chiù assai.
Lu sicilianu di Sicilia veni discrivutu comu èssiri forti, nustanti ca la majuranza dî siciliani pàrranu puru lu talianu, essennu la lingua ufficiali.
Puru siddu la lingua siciliana è na lingua latina, mèritanu èssiri suttaliniati sti dui punti:
Pû fattu dâ sò pusizzioni giogràfica, la Sicilia havi sempri attiratu diversi genti a idda, e dunca la storia e forma dû sicilianu rifletti tutti li pòpuli du Midittirràniu. S'attròvanu cchiù o menu traccî di tutti sti lingui: lu grecu, lu latinu, l'àrabbu, lu francisi, lu lummardu, lu tudiscu, lu pruvinzali, lu catalanu, lu spagnolu e ovviamenti lu talianu; e nun ni scurdamu li primi abbitanti di l'ìsula.
Prima dâ cunquista rumana, la Sicilia era occupata di genti ndìggini (Sicani, Èlimi e Sìculi, l'ùrtimi agghicaru ntra lu primu e lu secùnnu spazziu di mill'anni di tempu a.C.), li finici (chi vìnniru ntra lu dudicèsimu e l'ottavu sèculu a.C.) e li Greci (di l'ottavu sèculu a.C.).
La nfruenza greca arresta ntô sicilianu nzinu a ora, addamentri, li nfruenzi d'àutri gruppi sunnu menu evidenti. Chiddu chi si pò diri cu cirtizza è c'arrèstanu palori pri-induaurupei 'n sicilianu di n'urìggini miditirrània antica. Dî tri gruppi pristòrici principali, sulu li Sìculi èranu induaurupei e la sò parrata avissi a èssiri culligata cu chidda falisca e latina.
La siquenti tabbella suttalinia pirfettamenti la difficultati ca s'attròvanu l'etimoluggisti chi stannu ricircannu li diversi sutta-stratificazzioni dâ lingua siciliana[22].
| Sularu mudernu | giamelli (dû talianu gemelli) |
| Sularu Mediuevali | bizzuni, vuzzuni (dû francisi besson) |
| " | binelli (dû ligurianu beneli) |
| Sularu anticu | èmmuli (dû latinu gemulus) |
| " | cucchi (dû latinu copula) |
| " | minzuddi (dû latinu medius) |
| " | ièmiddi, ièddimi (dû grecu ghemellos) |
Sta situazzioni s'apprèca p'assai dî vucàbbuli chi si vìdinu ccà sutta. Tanti voti putemu diri cu cirtizza di unni veni na palora, àutri voti cci sunnu dui o tri pussibbilitati. Putemu sapiri ca na palora è d'urìggini greca, ma nun sapemu siddu veni dû grecu anticu, o dû grecu bizzantinu, o macari siddu appi n'àutra fonti cumpritamenti diversa p'agghicari 'n Sicilia (p'asempiu, via lu latinu, ma èssiri ancora na palora d'urìggini greca).
Li palori cu n'urìggini miditirrània pristòrica tràttanu spissu di chianti ndìggini dû miditirràniu o d'àutri elimenti naturali. Tinennu accura a l'avvisu di supra (siddu cci sunnu àutri pussibbilitati pi na fonti, chissi vennu dati), li siquenti sunnu asempî di sti tipi di palori cu na pruvinenza pristòrica[23]:
Tanti linguisti pàrranu di cullijamenti a l'antica lingua indu-aurupea, lu sànscritu, ma a stu puntu li linguisti nun sunnu d'accordu. Sparti di quarchi vucàbbulu, iddi pùntanu a certi modi grammàtici, comu la cunzunanti sànscrita Rhj ( ŗ ) di tŗenu, stŗittu, ŗonni, ecc. Àutri palori siciliani cu n'urìggini induaurupea antica [24]:
Ssi vucàbbuli siciliani sunnu d’urìggini greca (ammustrannu puru chiddi chi forsi agghicaru ô sicilianu via lu latinu) [25]:
Lu latinu vulgari vinni parratu dî surdati rumani quannu accupàvanu l'ìsula e la Sicilia addivintau na pruvincia di Roma (circa 261 a.C.). Stu latinu nun ni duna la basa dâ lingua siciliana comu la canuscemu oi pû fattu d'àutri accupazzioni chi si succidèttiru, ma forsi quarchi palora latina supravivi di st'èbbica, p'asempiu:
Cci sunnu prisenti nflussi di diversi àutri lingui europei e puru nfruenzi àrabbi. Palori comu muarra chi veni dû francisi armoir; palori comu agghicari chi veni dû spagnolu llegar.
Ntô 535, lu Mpiraturi Justinianu I fici addivintari la Sicilia na pruvincia Bizzantina, e pâ secùnna vota ntâ storia siciliana, la lingua greca si sintìa pi tutta l'ìsula. Ma quannu lu putiri Bizzantinu accuminzau a arridducìrisi, la Sicilia vinni cunquistata adaciu adaciu dî saracini di l'Àfrica dû nord, dû sèculu X nzinu â mitati dû sèculu XI. St'Emiri àrabbi èranu munarchi avanzati e ntilliggenti e la Sicilia sfruttau un pirìudu di pruspiritati ecunòmica e d'attivitati ntillituali. La nfruenza àrabba si vidi nta circa 300 palori siciliani, di cui la maiuranza tratta d'agricultura e sìmuli. Chissu havi senzu, pirchì li saracini purtaru cu iddi 'n Sicilia li cchiù muderni mètudi d'abbivirazzioni e cultivazzioni - tanti chianti ntraminzati di l'àrabbi tannu, ancora sunnu tra li cchiù ndèmici dâ Sicilia oi[26].
Quarchi vucàbbulu d'uriggini àrabba:
Li noma di cità o di lucalità custeri, comu Marsala, Marzamemi, Marza, vennu di l'àrabbu Mars chi signìfica "portu". Marsala signìfica "portu d'Allah (Diu)". Puru Caltanissetta e Calascibetta vennu di l'àrabbu.
Ntâ linguìstica stòrica videmu ca l'àrabbu nun sulu lassau tanti palori ntô sicilianu, ma puru tracci ntâ grammàtica, ca puru siddu è latina, nun lu è cumpritamenti.
Versu lu 1000 l'Italia miridiunali e la Sicilia, eranu n'ammiscata cumplessa di stati, di lingui, riliggiuni e pòpuli. Tutta la Sicilia era duminata dî saracini, sarvu la parti nord-livanti, chi era principarmenti greca e cristiana. Lu stremu sud dâ pinìsula taliana facìa parti dû Mpiru bizzantinu e si parrava principarmenti lu grecu, puru siddu assai cumunitati avìanu na certa nnipinnenza di Custantinòpuli. Lu principatu di Salernu era lummardu. Li lummardi (o langubardi) avìanu accuminzatu a trasfurmari arcuni di tirritorî bizzantini e avìanu arrinisciutu a stabbìliri arcuni cità-stati ndipinnenti. Era nta stu cuntestu ca li nurmanni si cci traseru nnâ storia di l'Italia miridiunali pûn nùmmuru sempri criscenti duranti la prima mitati dû sèculu XI.
Quannu li dui briganti cchiù famusi dî nurmanni di l'Italia miridiunali, Ruggeru I di Sicilia e lu sò frati, Rubbertu Guiscardu, accuminzaru la sò cunquista dâ Sicilia ntô 1061, già cuntrullàvanu lu stremu sud di l'Italia (la Pugghia e la Calabbria). Ruggeru avìa bisognu di na trintina d'anni pi cumpritari la cunquista dâ Sicilia (Rubbertu murìu ntô 1085). D'accussì, accuminzau arreri la latinizzazzioni e la cristianizzazzioni dâ Sicilia. Nu granni nùmmuru di palori nurmanni traseru la nova lingua duranti stu pirìudu, p'asempiu:
Li siquenti fattura, evidenti duranti o sùbbitu doppu la cunquista nurmanna, èranu mpurtanti nnâ furmazzioni dâ lingua siciliana:
Ccà supra putemu vìdiri li fattura principali chi hannu ditirminatu la furmazzioni dâ lingua siciliana comu la canuscemu oi. La basa dû latinu vulgari (principarmenti dâ Campania) era sìmuli ô latinu vulgari nna l'Italia cintrali (e dunca, putemu cunchiùdiri, abbastanti sìmuli ô latinu vulgari nnâ Tuscana chi nfini addvintassi la basa pâ lingua nazziunali). Stu suttastratu linguìsticu campana era nfruinzata di tanti nfruenzi gàllichi prisenti 'n Sicilia, vali a dìciri francu-nurmanna e langubàrdica. Sutta di chissu cci attruvamu lu restu di l'idiomi àrabbi e greci chi la nova lingua havi sustituiutu, ma na cintinara di palori di sti du lingui s'arristaru ntô vucabbulariu dâ nova lingua rumanzisca.
Duranti li primi jorna di l'accupazzioni nurmanna, accuminzau nu pirìudu di migrazzioni di l'Italia sittintriunali 'n Sicilia. Pi stu fattu oi cci asisti na dicina di paisi chi ancura dimòstranu sta nfruenza gàllica, unni lu pòpulu pàrra n'idioma chi si pò discrìviri comu èssiri gallu-sìculu. Spissu st'idiomi vennu chiamati dialetti lummardi. Li paisi unni si senti sta nfruenza cchiù forti sunnu Nuvara, Nicusìa, Spillinga, Aidoni e Chiazza. St'idioma nun supravivìu nta l'àutri banni unni s'attruvàvanu culonî lummardi na vota, comu Rannazzu, Bronti e Patirnò (nustanti stu fattu ancura unu s'adduna sta nfruenza nta li parrati lucali). Sta nfruenza, si senti puru ntâ lingua, p'asempiu[27]:
L'urìggini di n'àutra nfruenza gàllica, lu pruvinzali, appi armenu tri funti.
Facirmenti lu nùmmaru di nurmanni veri chi cunquistaru la Sicilia (voldiri propiu dâ Nurmannìa) era vasciu, circa 5.000 ô màssimu. Dunca iddi àppiru bisognu di surdati di vintura di l'Italia, e facirmenti di l'àutri banni luntani comu la Francia miridiunali. Nni primi jorna di l'accupazzioni dâ Sicilia, San Frateddu addivintau na furtizza appressu li cunfini tra lu tirritoriu saracinu e chiddu nurmannu. Oi l'idioma di stu paisi dimostra li caratarìstichi dû pruvinzali, e ni fa cunchiùdiri ca certamenti nu gran nùmmuru di surdati di vintura avìssiru a viniri di sti banni. Pi quantu riguarda la nfruenza dû pruvinzali â lingua siciliana cchiù largamenti, cci sunnu autri pussibbilitati.
Certi palori pruvinzali traseru la lingua duranti la riggenza di Marghirita di Navarra ntra l'anni 1166 e 1171 quannu sò figghiu, Gugghiermu II di Sicilia succidìu ô tronu avennu sulu 12 anni. Tutti li cunziggheri dâ riggina vineru dâ Francia miridiunali, e pi chissu tanti palori siciliani cu na pruvinenza pruvinzali ni vennu di stu pirìudu.
La scola siciliana di puisia (viditi lu discursu ccàsutta) vinni infruinzata dû pruvinzali dâ tradizzioni dî truvatura. Sta tradizzioni è na parti mpurtanti dâ cultura siciliana, comu putemu vidiri câ tradizzioni di l'òpira dî pupi e li cantastorî. Tanti truvatura pruvinzali sicci rapprisintaru duranti lu regnu di Fidiricu II di Hohenstaufen, e certi palori pruvinzali avìssiru a trasutu la lingua pi stu modu. Li siquenti sunnu asempî di palori siciliani d'urìggini pruvinzali:
La Scola siciliana fu na scola puètica ca ciurìu 'n Palermu ntra lu 1230 e lu 1250, duranti lu regnu di Fidiricu II di Hohenstaufen di Svevia (Fidiricu I di Sicilia, 1194-1250). La Scola siciliana havi na granni mpurtanza nta la storia dâ littiratura e la lingua siciliana pirchì cu idda, pi la prima vota, si usau lu vulgari a scopi littirarî. Sta scola littiraria appi na granni nfruenza supra Dante Alighieri, tantu c'assai studiusi chiàmanu lu sicilianu comu "patri dâ lingua taliana", cu l'idioma tuscanu facennu di "matri".
Quannu Carlu d'Angiò battìu l'asèrcitu di Manfredi di Sicilia ô cummattimentu di Beniventu ntô 1266, appi dui affetti: accabbau lu regnu nurmannu-svevu di 136 anni ntâ Sicilia; e lu centru littirariu di l'Italia si spustau dâ Sicilia â Tuscana.
Comu nu puntu siccunariu, s'attròvanu nfruenzi tudischi ntô sicilianu, e facirmenti sunnu di na pruvinenza di l'èbbica dî re svevi (di cui Fidiricu I appi lu regnu cchiù longu). Sti palori ni vennu di stu pirìudu:
Doppu li Vespri siciliani ntô 1282, lu regnu vinni culligatu cû regnu aragunisi, e pi cunsiquenza, novi palori di na pruvinenza catalana traseru la lingua duranti lu sèculu siquenti. Pi tuttu lu sèculu XIV, lu catalanu e lu sicilianu èranu tutti dui lingui ufficiali dâ curti riali. Ô stissu tempu lu sicilianu vinni usatu pi nutari li discursi dû parramentu sicilianu (unu dî cchiù vecchi di l'Europa) e p'autri affari amministrativi[28]. Sti palori rapprisèntanu asempî dâ nfruenza catalana[29]:
Duranti lu pirìudu in cui li curuni Araunisa e Spagnola si unceru, versu la fini dû sèculu XV, la tuscanizzazzioni dû sicilianu scrittu nnî ricordi dî curti e dû parramentu avìa accuminzatu. Versu la mitati dû sèculu, stu sviluppu era quasi cumpretu, la nova lingua franca dâ pinìisula taliana avìa pigghiatu lu postu dû sicilianu scrittu - di tannu 'n poi. Lu regnu spagnolu avvanzau stu prucessi pi dui modi mpurtanti: cuntrariamenti a l'Aragunisi, quasi sùbbutu li re spagnoli cci mìsiru li soi rapprisintatni supra lu tronu sicilianu. Pi stu modu, la stima diminuenti dû regnu sicilianu si riflittìu la dicadenza dû sicilianu d'un linguaggiu ufficiali e scrittu ôn linguaggiu parratu principalmenti tra analfabbeti; e la spulsioni di tutti l'ebrei di tutti li duminî spagnoli ntô 1492 trattau nu curpu radduppiatu ntâ Sicilia. Binchì la pupulazzioni si diminuìu pi quasi 10%, tanti di cui èranu patruna di nnustrî mpurtanti, ma sparti di chissu, st'ebrei avìanu statu Siciliani pi 1.500 anni e lu sicilianu era la sò lingua materna chi usàvanu nnî soi scoli. D'accussì la pussibbilitati d'un largu sistema aducativu basatu a l'usu di libbra scritti pi sicilianu si pirdìu pi sempri. Lu regnu spagnolu durau tri sèculi (senza cuntannu li pirìudi borbònici e aragunisi d'ogni latu) e appi na nfruenza significativa supra lu vucabbulariu sicilianu. Li siquenti palori sunnu dâ pruvinenza spagnola[30]::
Dû tempu dû Risurgimentu (1860-1861) la lingua siciliana havi statu nfruinzatu significativamentu dû talianu. Stu prucessu s'apprimurau dâ secunna guerra munniali pû fattu di l aducazzioni e l'affettu dî media muderni, accussì assai ca puru a la casa, lu sicilianu non veni usatu cutiddianamenti comu la lingua prifiruta. Nni l'ùrtimi anni lu parramentu sicilianu riggiunali vutau pû nzignari dû sicilianu nnî scoli elemintarî, ma a stu mumentu picca lu nzìgnanu. Nun s'attrovanu quasi nuddu formi dî media chi ùsanu la lingua siciliana. La cumminazzioni di sti fatti signìfica ca la lingua siciliana cuntìnua a aduttari lu vucabbulariu talianu e li soi formi grammaticali a stu puntu ca tanti siciliani stissi nun ponnu distìnguiri tra l'usi dû sicilianu currettu e sgarratu.
| Sicilianu (Sicilia) [31] | Calabbru-sicilianu (u sud ra Calabbria) | Salentinu (Pugghia miridiunali, a Lecci) |
|---|---|---|
| Patri nostru, chi siti 'n celu, | Patri nostru ca siti 'nto celu | Sire nesciu ca stai an cielu |
| Sia santificatu lu vostru nomu, | Fussi santificatu u nomu vostru | Cu'bbessa santificatu lu nume tou |
| Vinissi prestu lu vostru regnu, | Venissi prestu lu regnu vostru | Cu'bbegna 'mprima lu regnu tou |
| Sempri sia fatta la vostra Divina Vuluntati | Fussi sempri faciùta a Vuluntà Vostra | Cu'bbessa sempre fatta la Vuluntate toa |
| Comu 'n celu accussì 'n terra. | Comu 'ndo celu cusì 'nta terra | Comu an cielu cussì an terra |
| Dàtinillu sta jurnata lu panuzzu cutiddianu | Ratandìllu sta jurnata u pani quotidianu | Dànnilu osce lu pane quotidianu nesciu |
| E pirdunàtini li nostri piccati | E pirdunatindi i nostri piccati | E perdunanni li peccati nesci |
| Accussì comu nuatri li rimintemu ê nostri nimici | Cusì comu nui i rimentimu ê nemici nostri | Cussì comu nui li rimentimu a li nemici nesci |
| E nun ni lassati càriri ntâ tintazziuni, | E non 'ndi rassàti mi carimu ntâ tentazzioni | E nu' lassare cu cadimu 'n tentazzione |
| ma scanzàtini dû mali. | ma levatindi r'avanzi u mali. | ma 'lléandenni te lu male. |
| Amen. | Amen. | Amen. |
Ntrâ li studiusi dâ linguìstica cc'è cu riteni ca ntô sicilianu s'ammùccianu modi virbali di «scurrimentu timpurali» (pi [[Lingua ngrisa|ngrisi: continuos form, o forma cuntìnua). Accussì si spiaca pirchì haiu statu ddà signìfica I have been there e nun sono stato là (ca si traduci «stetti ddà» o «stesi ddà»). Ntâ li nostŗi jorna, cu l'ammiscàrisi dû talianu, chissi pàrinu lu «passatu pròssimu», ma ntô sicilianu stòricu (nun littirariu) stu tempu passatu è nu tempu sìmuli ô continuous ngrisi e pì chistu nun è sbagghiatu dìciri «l'àrabbi hannu statu ccà» puru si lu passatu nun è pròssimu ma è rimotu (mill'anni fa).
Li tèmpura di motu ndìcanu l'azzioni ca si svòrcinu nta nu lassu di tempu (as. haiu parratu; haiu jiutu = I have been speaking; I have been going), ma quannu nun c'è nu lassu di tempu (agghicai ora) s'usa lu passatu sìmprici. Stu modu è divisu ntê tèmpura:
Naturarmenti nta li nostri jorna sti tèmpura vannu scumparennu o hannu già sparutu pirchì tuttu si va ammiscannu cu lu talianu e ntô particulari stu passatu sicilianu s'ammisca cu lu passatu pròssimu talianu, chi havi rèuli tutti diffirenti.
Appariggiannu lu sicilianu e lu talianu pi quantu si riguàrdanu li verbi, si vìdinu ssi diffirenzi:
Benchì lu sicilianu vinni usatu comu na lingua d'amministrazzioni duranti l'èbbica aragunisa (circa 1300 ô 1450), è macari veru ca siccomu nun ha mai statu nzignatu ntê scoli o usatu pi nu modu diffusu usannu li media muderni, lu sicilianu nun riniscìu a èssiri ricanusciutu comu na lingua unificata. Sarvaturi Camilleri, nu scritturi sicilianu di l'ùrtimu sèculu, chi scrissi puisìi pi sicilianu, traducìu puemi dâ Grecia antica, e chi scrissi puru na grammatica dâ lingua siciliana, cridi ca lu ndrizzu oi e pi tanti pueti a scrìviri a vogghia soa[35]. Ma Camilleri fa n'argumentu rubbustu ca nfatti la cunfusioni chi si vidi oi tra li pueti muderni si tratta di nu finòminu assai ricenti.
Camilleri raggiuna ca doppu lu granni successu di Antoniu Vinizzianu ô fini dû sèculu XVI, l'ortugrafìa dû sicilianu si sfrutta di quasi tri sèculi d'equilìbbriu, nu pirìudu 'n cui attruvamu na koiné abbastanti unificata pi quantu riguarda la sò scrittura. Comu n'asempiu, Camilleri parraggia lu palirmintanu, Giuseppi Marchisi, nu scritturi dâ prima mitati dû sèculu XVIII cû pueta catanisi, Tommasu Custanzu dâ stissa èbbica pi vidiri ca a ddu tempu cc'era quasi nudda diffirenza[36].
Marchisi (di Palermu):
Custanzu (di Catania):
Nu beddu asempiu di zoccu sta dicennu Camilleri è lu puema tradizziunali: La Barunissa di Carini, chi Salvaturi Salomuni-Marinu trascrissi ntô 1873 e 1914 (dui virsioni diffirenti, ricurdannu chi si tratta di nu puema pupulari cu tanti virsioni attraversu li sèculi)[37]. Sta virsioni di 1873 accumenza:
Si pò diri la stissa cosa dî pruverbi arricugghiuti e trascritti di Giuseppi Pitrè nnâ fini dû sèculu XIX. N'asempiu[38]:
Cu l'unitati di l'Italia, lu sicilianu finìu a èssiri na lingua nazziunali e la Koiné accumenza a riducìrisi 'n tèrmini di mpurtanza. A partiri dû sèculu XX crisci nu muvimentu fonugrafista di pueti siciliani unni pruvàvanu a riflèttiri li soni di soi parrati stissi. Puru Ninu Martogliu spirimintau cu sti formi, prima d'abbannunàrili. 'N ogni casu, oi, si vidi largamenti sta prifirenza dû "scriviri a arbìtriu".
Na dirizzioni nutèvuli duranti l'ùrtimu sèculu e assai accittata di tanti scrittura siciliana veni rapprisintata di l'usu (o cchiù pricisamenti, lu nun usu) di l'appòstrufu, supratuttu, pi signalari la pirduta di na vucali (l'afèrisi. Lu megghiu asempiu è la pirduta di la «i» ô principiu di certi palori chi avìanu sta «i» ntô latinu, p'asempiu: «mpurtanti», «gnuranti», «nnumanni», eccetra. Quannu Pitrè scrissi la sò grammàtica ntô 1875, iddu usava l'apòstrufu pi signalari sta pirduta di la «i», comu facìanu tanti scrittura di ddu tempu[39]. Piccittu cunzigghìu a lassàrila jiri, e iddu nun l'usava pû sò vucabbulariu cèlibbri[40]. Camilleri fici la stissa cosa, e scrissi[41]: La caduta è ormai definitiva, e non conta più ricordarla, zzoè la pirduta di sta «i» ô principia di certi palori succidìu tanti sèculi fa, e oi nun servi nuddu mutivu ricurdànnucci.
Lu stissu argumentu si pò fari pi àutri situazzioni unni la pirduta di na vucali, o puru di dui o tri littri, veni signalatu pi nuddu mutivu, p'asempiu: «ddu» è megghiu di «'ddu» (quannu parramu di l'aggitivu dimunstrativu), e cci si nn'attròvanu tanti asempi di stu gèniri.
L'assuciazzioni L'Altra Sicilia istituìu un Cumitatu Prumuturi, apertu a tutti, p'arricògghiri firmi pi na liggi di nizziativa pupulari chi, ntra àutri cosi, pruponi lu nzignamentu ntê scoli e l'usu ntê ducumenti ufficiali e ntâ signalètica dû Sicilianu. Taliati macari: Pruggettu di liggi pû ricanuscimentu ufficiali dâ lingua siciliana
Ùrtimamenti, la Cadèmia Siciliana avi accuminzatu a travagghiari cû stissu scopu.[42]
| Lingua latina † Latinu vulgari † Rumanzu nsulari Lingua sarda (Sardu campidanisi · Sardu locudurisi · Sassarisi) Rumanzu uccidintali Gruppu ibèricu Lingua aragunisa · Lingua asturiana · Lingua galizziana · Lingua liunisa (Mirandisa) · Lingua portughisa · Lingua spagnola Gruppu gallu-ruomanzu Lingua catalana · Lingua francisa · Lingua friulana · Lingua francupruvinzali · Lingua ladina · Lingua occitana · Lingua rumancia · Lingua valluni · Lingua vènita Rumanzu urientali Gruppu italianu Lingua corsa · Lingua italiana (Dialetti taliani) · Lingua napulitana Gruppu sicilianu Lingua siciliana Gruppu balcànicu Lingua rumena Lingua dalmàtica † · Lingua istriota † Rumanzu miridiunali Lingua mozarabbica † |
LIMS forum content by LIMS forum members is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License. Based on a work at www.limsforum.com.
