Knowledge Base Wiki

La religion es un ensemble de cresenças e de dògmas que definisson lei relacions de l'èsser uman amb lo subrenaturau e lo sacrat e una recoissença de l'existéncia d'un principi superior a l'òme. Es sovent acompanhada per una mitologia permetent d'explicar l'òrdre de l'Univèrs, especialament la mòrt, e de practicas ritualas de seguir per lei membres d'un meteis grop religiós. Dins fòrça religions, existís tanben una classa sociala dedicada a la realizacion dei rites pus complèxs e a l'explicacion dei dògmas per lei fidèus.

Lo periòde d'aparicion dei premierei religions es desconegut mai lo fenomèn es probablament liat a aqueu dei rites funeraris fa mai de 100 000 ans. Lei crèires pus ancians devián donc èsser similars a l'aninisme. Pasmens, lei concepcions religiosas conoguèron un lent procès de complexificacion. Lo desvolopament d'estructuras socialas mai e mai sofisticadas e lo progrès scientific e filosofic son probablament lei causas d'aqueu mecanisme. Entraïnèron l'aparicion de religions estructuradas a l'entorn de panteons, dotadas d'un clergat organizat e de dògmas relativament estables. Uei, existís ansin quatre grops de religions principaus : lei religions abraamicas monoteïstas derivadas dau culte de Yahve (judaïsme, cristianisme, islam), lei religions indoiranianas basadas sus l'existéncia d'un cicle de reïncarnacions, lei religions tradicionalas africanas relativament pròchas de l'animisme e lei religions tradicionalas de l'Extrèm Orient, egalament fòrça influenciada per l'animisme mai que presentan de trachs eissits de la pensada confucianista ò taoïsta.

L'adesion a una religion, pus rarament a plusors religions, es un trach caracteristic de la màger part dei societats umanas. Dins aquò, de corrents de pensada sceptics ò opausats ai religions existisson (agnostisme, ateïsme). Dempuei lo sègle XIX, an una certana influéncia dins mai d'un país desvolopat mai demòran minoritaris dins lo mond.

Fins au desvolopament important de l'ateïsme durant la Revolucion Industriala au sègle XIX, lo mond aviá una religion qu'èra generalament, dins una region donada, identica per cada abitant. Una tala situacion existís encara dins mai d'un país. Pasmens, amb la multiplicacion dei movements de migracion, la coexisténcia de plusors religions dins un meteis endrech es venguda pus frequenta. Aquò a favorizat la difusion dei religions pus dinamicas ò pus atractivas dins de regions alunchadas de sei tèrras d'origina. Dins d'autrei cas, de grops religiós son de còps obligats de quitar son fogau. L'exemple classic es aqueu de la diaspòra judieva que foguèt, durant son istòria, afectada per plusors crisis grèvas que dispersèron regularament lei judieus dins lo mond^[1]. Dins de cas extrèms, coma o mòstra aqueu dei catars, una religion pòu èsser exterminada per un autre grop religiós.

Lei religions son donc d'elements evolutius que pòdon èsser l'objècte de fenomèns, locaus ò universaus, de creissença ò de regression. La concurréncia amb leis autrei religions es lo motor principau d'aquelei transformacions. Pasmens, dempuei lo sègle XIX, la regression dei religions pòu egalament èsser la consequéncia de l'adesion a de corrents filosofics sceptics ò opausats au discors religiós (agnosticisme, ateïsme). Aqueu fenomèn es mai que mai present dins lei regions istoricament crestianas d'Euròpa Occidentala. Per aquela rason, es sovent dich « secularizacion » ò « descristianizacion »^[2][3].

Lo grop religiós es una comunautat d'èssers umans que partejan una meteissa religion. Es un element que permet d'assegurar l'unitat e la transmission de la religion entre lei generacions. Permet tanben d'unificar de pòbles e de grops culturaus diferents au sen de la religion. Per exemple, es lo cas de « l'umma » qu'es la comunautat formada per l'ensemble dei musulmans^[4]. En lo bodisme, lei discípols de Boda prenguèron lo nom de « sangha », mot que pòu èsser traduch per « comunautat »^[5].

Existís tres factors principaus que permèton de mantenir l'unitat d'un grop religiós. Lo premier es l'existéncia d'un cap suprèm (papa, patriarca, califa, dalai lama, grand mèstre...). Lei poders d'un tau cap son variables mai son pron importants per limitar lo desvolopament de trachs especifics susceptibles d'entraïnar la secession d'un sosgrop de la comunautat^[6]. Un segond factor de coesion son lei referéncias, sovent frequentas, au fondator de la religion son un autre factor d'unitat. Dins la màger part dei religions, aquelei fondators son d'entitats ò d'èssers excepcionaus coma de personas divinas, de profètas ò de savis excepcionaus. Aquel estatut superior justifica de seguir seis ensenhaments ò sei precèptes. Se fau nòtar que, dins la màger part dei religions, i a un liame entre lo fondator de la religion e lo detentor de l'autoritat religiosa suprèma : lo segond es presentat coma lo successor ò lo representent terrèstre dau premier, çò que permet d'assegurar mai son poder^[7]. Enfin, un tresen element d'unitat dau grop es l'existéncia de tèxtes sacrats definits e comuns a totei lei membres de la comunautat (Bíblia, Alcoran, Avesta...).

Lo respècte de crèires e de practicas precís es important dins la màger part dei religions. D'efiech, permet generalament d'assegurar lo sauvament de l'arma dau fidèu, d'autorizar sa reïncarnacion, de li donar accès a un mond superior, de protegir l'Univèrs còntra de poissanças maleficas, etc. Fòrça religions son donc dotadas d'un còrs de prèires ò de foncionaris sacrats. Pòdon èsser encargats d'ensenhar ò d'interpretar lei crèires (bramans indós, rabins judieus, cadis musulmans), de servir d'intermediari entre lo sacrat e lo fidèu (prèires crestians) e de realizar certanei rites. An generalament un estatut e un mòde de vida que lei destrian clarament de la massa dei fidèus ordinaris. Forman ansin sovent una classa sociala dedicada ais activitats sacerdotalas qu'es dicha « clergat ». Dins mai d'una religion, lo clergat es ierarquizat (aiatòllahs e mollahs dins lo clergat chiita).

Un clergat, compres aquelei que son pas ò pauc ierarquizats, exercís una influéncia importanta sus lo grop religiós. Es sovent l'otís que permet au cap suprèm de la comunautat religiosa de mantenir son autoritat e l'unitat dei fidèus en ensenhant lei crèires aprovats e en eliminant lei crèires considerats coma faus (eresias...). Dins aquò, aqueu ròtle centrau pòu tanben favorizar de scissions quand lei divisions regardan lo clergat eu meteis. La scission d'un grop religiós es dicha « esquisma ». Entraïna generalament la formacion de dos grops religiós diferents que sei crèires respectius van, pauc a cha pauc, venir doas religions diferentas. De mai, en despiech dau trabalh dau clergat, l'omogeneïtat d'una religion es rarament totala car, individualament, lei fidèus pòdon aisament adoptar de variacions ritualas leugieras. I a tanben sovent de diferéncias regardant l'importància donada au fach religiós entre lei cresents rigoristas e aquelei que son pus soples sus l'observacion dei practicas.

La question dei practicas es una causa importanta per lei religions. Es sovent l'expression concrèta dau liame entre la comunautat dei fidèus e lo subrenaturau. La bòna realizacion dei rites pus complèxs es generalament un pretzfach dau clergat. Pasmens, dins la vida vidanta, lo rite pus important es puslèu la preguiera, un acte mai ò mens codificat per lo quau un individú ò un grop s'adreiça a una divinitat ò a un èsser designat coma son mediator. N'existís tres tipes principaus : la preguiera d'intercession per demandar un benfach, la preguiera de confession per reconóisser una error e la preguiera de gratitud per regraciar una divinitat. Sei formas son fòrça variablas anant de preguieras individualas silenciosas a de preguieras collectivas menent a d'estats pròches de l'estransi e de l'extasi.

D'un biais pus generau, lei rites utilizan sovent una gestuala acompanhada de paraulas e de cants (processions, ablucions, danças...), de substàncias simbolicas (aiga, òli, vin...), d'objèctes (relíquia...), d'imatges (icònas...) ò de vèstits especifics. Pòdon veire la realizacion d'un sacrifici ai poissanças subrenaturalas. Lei pus importants an generalament luòc a de datas importantas dau calendier (solstici, equinòcci...), a l'ocasion d'eveniments importants de l'existéncia umana (naissença, maridatge...) ò durant de commemoracions d'eveniments liats au fondator de la religion. Dins aquelei cas, lei rites pòdon s'inscriure dins lo quadre de celebracions que forman un calendier de fèstas religiosas. Aquò permet de sacralizar lo temps e es un factor suplementari d'unitat dau grop religiós. Enfin, per completar aquel ensemble, certanei religions an de luòcs de culte destinats a certanei rites e de luòcs sacrats que son l'objècte de romavatges.

Dins fòrça religions, lei poissanças subrenaturalas son exprimidas sota la forma d'una ò de mai d'una divinitat. Lei religions amb una multitud de dieus (indoïsme, paganisme antic, religions mesoamericanas...) son dichas politeïstas. Quand i a solament doas divinitats, sovent engatjadas dins un combat per de principis opausats, se parla de dualisme^[8] (mazdaïsme, formas radicalas dau catarisme...^[9]). Enfin, pòu i aver una divinitat unica coma dins lei religions abraamicas. Dins aqueu darrier cas, se parla de monoteïsme.

Enfin, dins lo corrent dei procès de difusion e de regression dei religions, d'emprunts entre religions son possibles. Aquò es sovent lo cas quand una religion es remplaçada per una autra : la religion dispareguda laissa una traça dins la religion novèlament dominanta. Dins aqueu cas, se parla de sincretisme. D'exemples d'aqueu fenomèn son la fèsta de Totsants dins lo calendier catolic qu'es probablament una cristianizacion d'una fèsta liada a un culte dei mòrts anterior ò lei diferentei formas de l'islam indonesian qu'an integrat e mantengut de rites anteriors a l'islamizacion de l'archipèu.

Lei religions abraamicas son l'ensemble dei religions que revendican de l'eiretatge d'Abraam. Monoteïstas, predominan en Euròpa, en Orient Mejan, en Asia Centrala, en Africa, en Oceania e en America^[10].

Lo judaïsme es cronologicament la pus anciana dei religions abraamicas^[11][12]. Aparegut en Orient Mejan durant l'Antiquitat, es principalament basat sus la Torah e lo culte de Yahve. Compòrta d'elements religiós, de còdis de conducha, una legislacion, de rites e de costumas. Segon sei tèxtes sacrats, es fondat sus l'aliança entre lo pòble ebrieu e Yahve. Pasmens, lei traças arqueologicas e istoricas indican puslèu una origina cananèa amb un pòble locau qu'auriá pauc a pauc evolucionat dau politeïsme vèrs lo monoteïsme entre lei sègles IX e IV avC.

Durant l'Antiquitat, lo culte de Yahve èra centrat sus lo Temple de Jerusalèm. Dins aquò, l'edifici foguèt destruch en 70 apC per lei Romans e jamai restaurat. En plaça, leis Ebrieus foguèron obligats de se dispersar. Aquò entraïnèt la formacion d'un ensemble de comunautats judievas, dich diaspòra, que demorèron mai ò mens unidas gràcias a son eiretatge culturau e religiós. Sovent persecutadas per lei crestians, se concentrèron pauc a pauc en America dau Nòrd, en Euròpa e dins lo mond musulman. Pasmens, après lo genocidi nazi dei comunautats d'Euròpa Orientala, mai d'un judieu sostenguèt lo projècte de tornar crear un Estat judieu en Palestina. Dich Israèl, aquel Estat foguèt creat en 1948 entraïnant un conflicte totjorn en cors amb leis estats arabs vesins. Pasmens, es uei poblat per mai de 6 milions de judieus sus un nombre totau estimat entre 14 e 18 milions.

Lo judaïsme evolucionèt mai d'un còp durant son istòria. Es ansin a l'origina d'una pensada teologica, filosofica e scientifica fòrça desvolopada. Tanben, influencièt leis autrei religions abraamicas (cristianisme, islam...) que venèran egalament Yahve.

Lo cristianisme es una religion monoteïsta fondada sus leis ensenhaments e la vida de Jèsus de Nazaret presentada dins lo Nòu Testament^[13]. Aparegut en Orient Mejan durant la premiera mitat dau sègle I apC, es una religion de sauvament etèrne que considèra Jèsus de Nazaret coma lo messia anonciat per lei profètas de la Torah (dicha Ancian Testament dins lei tèxtes sacrats crestians). Se difusèt dins l'Empèri Roman per ne'n venir la religion oficiala au sègle IV apC. A l'iniciativa deis emperaires de Constantinòble, conoguèt una estructuracion malaisada que menèt a un ensemble d'esquismas a l'origina de la formacion dau catolicisme, de l'ortodoxia e dau protestantisme que son lei tres brancas principalas dau cristianisme modèrne. Pus tard, gràcias a la colonizacion, foguèt propagat en America, en Africa e en Oceania.

Uei, lo cristianisme es la premiera religion mondiala amb aperaquí 2,4 miliards de fidèus. Lo catolicisme (1,3 miliards de fidèus) n'es lo corrent principau davant lo protestantisme (800 milions) e l'ortodoxia (280 milions). Leis autrei corrents son fòrça minoritaris ò dispareguts.

L'islam es estat fondat per Maomet en Orient Mejan au sègle VII. Sei precèptes principaus son recampats dins l'Alcoran, un tèxte sacrat que complèta la Torah e lo Nòu Testament. L'islam presenta de trachs eissits dau cristianisme (existéncia d'un sauvament etèrne) e dau judaïsme (existéncia d'un còdi de lèis donat per Dieu). Portat per l'expansionisme guerrier dei tribüs convertidas, se difusèt rapidament au sud de la Mar Mediterranèa e en Orient Mejan. Pasmens, tre leis ans 650-660, se devesiguèt entre diferentei brancas, principalament en causa de problemas liats a la succession de Maomet e a l'integracion dei pòbles somés durant lei conquistas militaras.

Uei, dos brancas principalas existisson : lo sunisme (aperaquí 1,6 miliards de fidèus) e lo chiisme (150 a 200 milions). Lo premier es desenant implantat en Africa dau Nòrd, en Africa Orientala, en Orient Mejan, en Asia Centrala e en Asia dau Sud-Èst. Lo segond es principalament present en Iran e dins lei país vesins. Coma dins leis autrei religions majoras, i a de corrents minoritaris coma lo kharijisme (aperaquí 3 milions de fidèus) qu'aguèt un ròtle important durant lei crisis musulmanas dau sègle VII.

En defòra dau judaïsme, dau cristianisme e de l'islam, existís d'autrei religions abraamicas. Pòdon èsser devesidas en doas categorias. En la premiera, se tròban lei religions eissidas de mutacions d'una branca que fasiá partida d'una dei tres « grandei » religions. Per exemple, es lo cas de la religion dei Druses qu'es lo resultat de la transformacion d'un corrent esoteric dau chiisme per l'integracion de concèptes empruntats au neoplatonisme e au gnosticisme. Lo sikhisme, generalament classat dins lei religions indoiranianas, es tanben en partida eissit de l'islam. En lo segond grop, se tròban lei religions abraamicas « novèlas » coma lo babisme e lo baaïsme que son basadas sus leis ensenhaments de Sayyid Alī Muḥammad Sīrazi (1819-1850), un comerçant de Chiraz dich « Bab » per sei fidèus. Aquelei religions son encara relativament marginalas^[14].

Lo zoroastrisme es una religion monoteïsta basada sus lei tèxtes sacrats de l'Avesta e sus una reforma dau mazdeïsme introducha per Zoroastre, probablament a la fin dau milleni II avC ò au començament dau milleni I avC^[15]. Centrat sus lo culte d'Ahura Mazda, a una dimesion dualista car, segon ela, existís en cada individú un principi bòn e un principi marrit. Influent en Iran durant lei periòdes aquemenida e sassanida, declinèt après la conquista de la region per lei musulmans. Uei, lo zoroastrisme es una religion fòrça minoritària que tèn mens de 200 000 fidèus. Pasmens, a una plaça importanta dins l'istòria dei religions car es a l'origina d'innovacions importantas – monoteïsme, la lucha entre lo ben e lo mau, la reconoissença dau liure arbitri dau fidèu, l'existéncia d'un paradís e d'un infèrn liat au ben a au mau – que foguèron adoptadas per lei religions abraamicas, probablament durant l'exili deis Ebrieus a Babilònia.

Eissit dau vedisme, l'indoïsme es probablament aparegut durant la premiera mitat dau milleni I avC en Índia. A la particularitat d'aver ges de fondator identificat, ges de dògma unic per l'ensemble de sa comunautat de fidèus e ges de clergat parierament organizat. Lei tèxtes vedics son son element centrau mai existís mai d'una escòla teologic e filosofic. Aquelei corrents pòdon s'opausar sus de questions fondamentalas coma la natura dei Veda mai capitan de coexistir entre elei. Pasmens, aquela estructura sopla favoriza leis evolucions e l'indoïsme foguèt l'objècte de sincretismes divèrs amb d'autrei religions (cristianisme, islam...), de movements filosofics e de sciéncias (especialament l'astronomia e la medecina).

D'un biais generau, l'indoïsme es una religion basada sus de cicles de reïncarnacion. L'objectiu dau fidèu es de se liberar d'aqueu cicle. Per aquò, existís tres vias fondada sus lo respècte deis obligacions liadas a sa casta, sus la conoissença ò sus la devocion. Lo sistèma de castas indó es uei mai e mai contestat dins la societat indiana. Dins aquò, l'indoïsme i demòra fòrça influent qu'es la premiera religion dau país. Ansin, amb 1,1 miliard de fidèus en 2015, èra la tresena religion pus practicada dins lo mond.

Lo bodisme es una religion apareguda en Índia entre lei sègles VI e V avC. Es basat sus leis ensenhaments de Siddhartha Gautama, dich « Boda », e de sei discípols. A la particularitat d'èsser una religion sensa dieu^[16]. Se difusèt durant l'Antiquitat vèrs l'èst en direccion de l'Asia dau Sud-Èst, de Tibet, de China e de Japon. Aquela expansion assegurèt sa subrevida car dispareguèt dins sa region d'origina. Durant aqueu procès, se devesiguèt en diferentei brancas (theravada, mahayana e lo bodisme tibetan).

Coma l'indoïsme, lo bodisme es fondat sus l'idèa de l'existéncia d'un cicle de reïncarnacions. L'objectiu dau fidèu es d'agantar lo nirvana (« despèrtament »), un estat que li permet de rompre aqueu cicle e d'escapar a la sofrença de la mòrt. Es popular en Extrèm Orient e en Asia dau Sud-Èst. En 2018, son nombre de fidèus èra estimat entre 500 e 600 milions.

Lo sikhisme es una religion monoteïsta originària de la region de Panjab. Fondada au sègle XV per Guru Nanak (1469-1539), es classada dins lei religions indoiranianas mai foguèt influenciada per l'islam. Amb aperaquí 30 milions de fidèus en 2020, es una dei religions pus importantas dau mond modèrne. Es fondat sus l'idèa de l'existéncia d'un cicle de reïncarnacions que pòu èsser romput en menent una vida intègra, en renonciant ai vicis e en dominant son egoïsme^[17]. Una particularitat dau sikhisme es sa larga tolerància per leis autrei religions. D'efiech, considèra que totei lei religions permèton d'arribar a la liberacion de l'arma.

Fondat vèrs lo sègle X ò IX avC, lo jaïnisme s'inscriu dins la tradicion dei religions indoiranianas basadas sus l'idèa d'un cicle de reïncarnacions. L'objectiu dau fidèu es totjorn de sortir d'aqueu cicle en chausissent un mòde de vida vertuós. Un important còrpus literari descriu aqueu procès e explica leis ensenhaments dei grands mèstres jaïns (dichs « Tirthankara »). Pasmens, es devesit en plusors escòlas de còps opausadas sus de subjèctes fondamentaus coma la necessitat de realizar certanei rites. D'un biais generau, en lo jaïnisme, la disciplina religiosa es l'unic mejan d'obtenir la liberacion de son arma. L'intrada dins lo clergat es donc necessària per lo fidèu mai aquò es pas totjorn possible. Lei religiós dèvon tanben assegurar l'ensenhament e lo sostèn espirituau dei laïcs. En cambi, recebon de dons que li permèton de subreviure. En 2011, lo nombre de fidèus èra estimat entre 5 e 10 milions amb au mens 4,5 milions de jaïns recensats en Índia.

Lei religions en China son una mèscla de plusors tradicions filosoficas e religiosas. Lei pus importantas son lo confucianisme, lo taoïsme, la religion tradicionala chinesa. Tanben, lo bodisme es de còps influent. Fondat per Confuci (551-479 avC), lo confucianisme es sovent considerat coma una doctrina filosofica. Fondat sus leis escrichs de Confuci e de sei discípols, afortís l'importància de la familha, de la ierarquia sociala e de l'integritat personala. Se contèn pauc d'elements dirèctament religiós, es classat au sen dei religions car tenguèt lo ròtle de religion d'Estat dins mai d'un país asiatic fins au començament dau sègle XX.

Lo taoïsme es una tradicion filosofica e religiosa qu'afortís l'importància de viure en armonia amb lo Tao^[18], un tèrme que remanda a un principi fondamentau creator de totei lei causas. Laozi († sègle VI avC) es considerat coma son fondator mai aguèt fòrça discípols que desvolopèron diferentei brancas^[19]. Pasmens, totei lei variantas dau taoïsme son fondadas sus lo respècte d'una etica e d'un còdi de conducha que meton en avans la non-intervencion, l'autenticitat, la simplicitat, l'espontaneïtat, la compassion, la moderacion e l'umilitat. L'objectiu es l'immortalitat de l'arma. Tanben ,se fau nòtar que lo taoïsme a fòrça influenciat lo bodisme chinés.

La religion tradicionala chinesa gropa lei practicas religiosas etnicas presentadas en China dempuei l'Antiquitat. Es un ensemble variable que foguèt influenciat per lei religions e lei corrents filosofics chinés. Pasmens, en retorn, a egalament influenciat aquelei corrents. Seis elements fixs semblan d'èsser un culte dei rèires, una mitologia e un panteon politeïsta constituït de divinitats nacionalas e de divinitats associadas a d'entitats pus localas (clans, vilas...). La religion tradicionala chinesa es de còps assimilada au taoïsme car aqueu darrier assaièt de l'integrar dins sa doctrina.

Leis autrei país d'Extrèm Orient an tanben de tradicions religiosas pròprias, sovent influenciadas per aquelei de China en causa dau ròtle centrau tengut per la cultura chinesa dins la region. En Corèa, existís una tradicion chamanica de tendància animista que presenta de trachs comuns amb lei chamanismes manchós e siberian^[20]. Dona una gròssa importància ais esperits e intègra un culte dei rèires. Persecutat durant la Guèrra Freja, tant en Corèa dau Nòrd qu'en Corèa dau Sud, lo chamanisme corean conoís una viva renaissença dins lei dos país dempuei leis ans 1980. Una particularitat d'aquela religion es d'aver un clergat en majoritat femenin.

En Japon, lo sintoïsme es un sincretisme mesclant animisme, politeïsme e culte dei rèires. Dins la vida vidanta, coexistís amb lo bodisme e fòrça Japonés seguisson alternativament de règlas eissidas dau bodisme e dau sintoïsme^[21]. Promogut au reng de religion d'Estat en 1868 après la restauracion Meiji, lo sintoïsme perdiguèt una partida de sei privilègis après la Segonda Guèrra Mondiala. Pasmens, ocupa totjorn una plaça particulara dins la societat nipona e es totjorn considerat coma la religion nacionala de l'archipèla.

Enfin, en Vietnam, existís una religion tradicionala que presenta de trachs similars a la religion tradicionala chinesa (animisme, mitologia locala, culte dei rèires e politeïsme). Una de sei particularitats es lo fach que plusors divinitats son d'èssers umans divinizats après lor mòrt. L'influéncia dau confucianisme es importanta dins lei practicas de la vida vidanta.

Lo tèrme « religions africanas tradicionalas » remanda a l'ensemble dei religions autoctònas presentas en Africa Subsahariana. D'efiech, i a plusors trachs comuns entre aquelei religions : existéncia d'un dieu creator iniciau^[22], existéncia de divinitats liadas ai diferenteis aspèctes de la vida e de la natura, culte dei rèires, culte deis esperits, cicle de reïncarnacions e percors iniciatic. Aquelei crèires son encara fòrça vivaças dins lo Golf de Guinèa, en Africa Centrala, en Tanzania e en Madagascar. Lo nombre d'adèptas es estimat entre 100 e 200 milions mai lo calcul es fòrça malaisat en causa de l'existéncia de sincretismes importants amb lo cristianisme e l'islam^[23][24]. Per exemple, un African musulman ò crestian pòu tenir còmpte de l'influéncia d'amulets ò de fetiches que son normalament d'elements associats ai religions tradicionalas.

Atestat tre l'Antiquitat, lo refús de la religion demorèt una tendància marginala fins a au Sègle dei Lutz e a la Revolucion Industriala. D'efiech, durant aqueu periòde, apareguèron de movements filosofics e politics dobtant de la validitat dei religions existentas ò negant l'existéncia dei dieus. Lo premier es l'agnosticisme qu'es una concepcion sceptica que pensa pas possibla d'arribar a una conclusion quant a l'existéncia de Dieu. De mai, leis agnostics considèran generalament lei dògmas religiós coma de construccions unicament umanas. Lo segond corrent opausat au discors religiós es l'ateïsme. Pus radicau, nèga l'existéncia dau divin.

L'agnosticisme e l'ateïsme se son desvolopats en Euròpa Occidentala e dins mai d'un país comunista ò èx-comunista. Pasmens, l'estimacion dau nombre d'agnostics e d'atèus es pas simple car son l'objècte de discriminacions dins fòrça regions. En certanei país, l'ateïsme es un crime passible de la pena de mòrt. Lo destriament entre agnosticisme e ateïsme es egalament pas totjorn simple. Ansin, la màger part deis enquistas sus la religion tròban entre 2 e 15 % d'agnostics e d'atèus dins lo mond.

• (fr) Pierre P. Amiel, Les Jaïns aujourd'hui dans le monde, L'Harmattan, 2003.
• (fr) Anne Cheng, Histoire de la pensée chinoise, Seuil, 2002.
• (fr) Mircea Eliade e Ioan P. Couliano, Dictionnaire des religions, Plon, 1990.
• (fr) Lilyan Kesteloot, « Mythes et épopées en Afrique sahélienne : état des lieux », Éthiopiques, n° 84, 2010.