Type a search term to find related articles by LIMS subject matter experts gathered from the most trusted and dynamic collaboration tools in the laboratory informatics industry.
| Hund | |
 Hund | |
| Utbreiing | |
 Utbreiinga av hund | |
| Systematikk | |
| Rike: | Dyr Animalia |
| Rekkje: | Ryggstrengdyr Chordata |
| Underrekkje: | Virveldyr Vertebrata |
| Klasse: | Pattedyr Mammalia |
| Orden: | Rovpattedyr Carnivora |
| Familie: | Hundefamilien Canidae |
| Slekt: | Canis |
| Art: | Ulv C. lupus |
| Underart: | Hund C. l. familiaris |
| Vitskapleg namn | |
| Canis lupus familiaris | |
Hund eller tamhund (Canis familiaris eller Canis lupus familiaris) er eit mellomstort domestisert rovpattedyr i hundefamilien, som har følgt mennesket og bidrege til menneskeleg suksess gjennom fleire tusen år. Både hund og katt er rekna som viktige kjæledyr, sjølv om begge er rovdyr.
Hundar er tamme etterkomarar av ulv som har levd saman med menneska i over 15 000 år.[1] Han var den fyrste arten til å bli domestisert,[2][3] og har utvikla seg til mange ulike storleikar, fargar og former tilpassa eit utal arbeidsoppgåver. Hundar er sosiale dyr som kan trenast på ulike vis, mellom anna til å jakta (jakthund), vakta på eigedom eller snusa seg fram til narkotika (brukshund/tenestehund), men dei gjer òg ein fin innsats utan så mykje trening som turkamerat og skjødehund eller familiehund.
Tamhunden tilhøyrer den ikkje-systematiske gruppa av verkelege hundar, somver kjenneteikna gjennom at alle har 78 diploide kromosom (2n = 78). Saman med søramerikanske hundedyr (som har eit varierande tal diploide kromosom) utgjer desse to gruppene ein systematisk tribus kalla hundeliknande canidar (Canini).
Bortsett frå to artar tilhøyrer alle verkelege hundar slekta Canis. Hunden blir likevel gjerne rekna som ei underart av arten ulv (Canis lupus), som på si side no meir blir rekna som eit artskompleks.[4] Artskomplekset «ulv» består igjen av fleire distinkte kladar og kryptiske artar.[5] Tamhund og dingo (C. dingo) har felles opphav og stammar truleg frå ei ulvelinje som no er utdøydd.
Inndelinga under følgjer Rutkowski et al. (2015).[6] Det er sett i gang studium som vonleg vil avdekka om stripesjakal (C. adustus) og svartryggsjakal (C. mesomelas) bør innlemmast i ei eiga slekt, sidan denne inndelinga gjer Canis til ei parafyletisk gruppe.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Hunden har tidvis blitt rekna som ein sjølvstendig art og tidvis som ein underart, sidan opphavslinjene har vore vanskelege å dokumentera vitskapleg. Difor har det versert ei rekkje meir eller mindre kvalitative teoriar, med større og mindre oppslutning. Moderne DNA-forsking har likevel slått fast at ulv (Canis lupus) og tamhund har eit felles opphav, eit stort, ulveliknande hundedyr som levde i Europa (men naudsynlegvis ikkje berre der), men no er utdøydd. Analysane tyder på at den nære slektskapane til hunden med ulven, og gjennom dette all usemja om klassifiseringa gjennom åra, stammar frå naturlege kryssingar (altså hybridisering) mellom desse to artane.[7] Hybridiseringa har truleg gått føre seg gjennom tusenår, og kan forklara mange av spørsmåla som har kome til i seinare års forsking.
Linja i stamtreet som førte fram til tamhunden, oppstod truleg alt for rundt 76 000–135 000 år sidan. Ein studie som kom ut 16. januar 2014 antyder at tamhunden og ulven truleg berre har éi felles stamform, som truleg eksisterte for rundt 9 000–34 000 år sidan.[8]
27. mars 2014 dukka det opp ein australsk studie som slo fast at dingo (C. dingo) kan vera ein sjølvstendig art, noko som naturlegvis styrka teorien om at ulv, tamhund og dingo hadde eit felles opphav.[5][5] Grunnlaget for studien var fossil, fleire skinn og beinfragment etter dingoar som var daterte til tida før det moderne mennesket tok med seg tamhundar til Australia. Altså til tida før hybridisering mellom hund og dingo fann stad.[5]
Den 18. oktober 2021 meldte det renommerte vitskaplege tidsskriftet Science at ein no utdøydd japansk ulv (C. l. hodophilax) kunne vera nøkkelen til tamhunden sitt opphav.[9] Det er for tidleg å slå det endeleg fast, men tamhunden og C. l. hodophilax ser ut til å vera systerarter, som då altså må ha ein felles progenitor.[10] Komplette genom frå ni japanske ulvar, 11 japanske hunderasar og eit utval av revar, prærieulvar, dingoar, ulike ulvar, og moderne hundar frå heile verda, danna fundamentet for undersøkinga.[10] Andre forskarar hevdar at studien er eit langt steg framover, men at det framleis trengst meir forsking før ein kan trekka nokre endelege konklusjonar. Mykje tyder likevel no på at han oppstod langt aust i Asia.[10]
Hund og menneske har levd i sameksistens gjennom fleire tusenår. Lenge trudde ein at domestiseringa av hunden fann stad for kring 12 000–15 000 år sidan, men forsking i seinare år har vist at sjølve prosessen kan ha starta mykje tidlegare. Han kan ha byrja allereie for kring 40 000 år sidan, og kanskje på fleire stader. Det herskar framleis usemje om kva tid og kvar det skjedde. Funnet av den 31 700 år gamle goyethunden har leidd nokon til å tru at aurignackulturen i Europa var den fyrste som domestiserte hunden, men det finst fleire teoriar.[11]
Då Skoglund et al. (2015) dokumenterte funnet av den såkalla tajmyrulv (eit fossilfunn frå Tajmyrhalvøya i Sibir), kunne forskarane samtidig slå fast ei hittil ukjend linje av ulvar som fanst for omkring 35 000 år sidan, men sidan truleg har døydd ut.[12] Den genetiske arven etter tajmyrulv lever likevel vidare, sidan forskarane fann introgresjon (flyt av gen) til mellom anna sibirsk husky, grønlandshund og shar pei.[12] Funnet støttar teorien om at hunden kan ha oppstått som fleire ulike hendingar, på ulike stader og til ulik tid. I dette tilfellet er det snakk om tre ulike hendingar.[12] Skoglund hevda likevel at tajmyrulven neppe ville løysa gåta om opphavet til hunden, sidan denne og hunden tilhøyrte parallelle linjer som truleg splitta frå stamtreet til ulven omtrent samtidig, og før siste glasiale maksimum.[12] Funnet av tajmyrulven har likevel justert den genetiske tidslinja, og slik sett fått den molekylære klokka (som måler takten av genetiske mutasjonar som bygger seg opp gjennom tid) til å tikka meir i takt med dei arkeologiske bevisa.[12]
I ein studie som kom ut i det vitskaplege tidsskriftet Nature Communication den 18. juli 2017 konkluderte Botigué et al. (2017) med at ulven og tamhunden truleg skilde lag for kring 36 900–41 500 år sidan, noko som fell saman med bevisa frå genomet til tajmyrulven.[13][12] Vidare konkluderte dei med at domestiseringa av hunden må ha starta mellom då og det tidspunktet då den søraustasiatiske linja med hundar oppstod, for kring 17 500–23 900 år sidan.[13] Botigué et al. hevdar likevel at studien ikkje gir noko svar med omsyn til kvar det skjedde og om prosessen kan ha skjedd som fleire parallelle hendingar på ulike stader.
Dei eldste skjelettrestane som er funne etter tamhundar er vel 30 000 år gamle og stammar frå tida etter Cro-Magnon (Homo sapiens sapiens – notidsmenneske). Eit internasjonalt forskarteam oppdaga for nokre år sidan restane av ein hund som kan daterast 31 700 år tilbake i tid, noko som støttar teorien om at prosessen må ha starta tidlegare enn ein gjekk ut frå tidlegare.[11] Funnet stammar frå Goyetgrotta i Belgia og viser ein hund med ekstra kraftige tenner, breiare skalle (større hjerne) og kortare og breiare snute enn både nolevande og fossile ulvar. Forskarane estimerte ein hund på storleik med ein stor schæferhund og slo òg fast at dietten hadde bestått av kjøtt frå moskusfe, hest og rein.[11]
Slike skjelettrestar er alltid blitt funne like i nærleiken av menneskelege skjelettrestar, noko som gav opphav til nemninga Canis familiaris. I ertebøllekulturen frå steinalderen blei òg hundar gravlagde med gravgåver, og strødde med oker, noko som viser at banda mellom hund og menneske må ha vore tette.[14] Det er derfor logisk å gå ut frå at tamhunden stammar frå ville canider.
Funnet av den såkalla varangerhunden (C. varangensis, C. f. varangensis) er det eldste beviset ein har for tamhundar i Noreg. Varangerhunden blei funnen i Sør-Varanger og er datert cirka 5 000–7 000 år tilbake i tid. Ein går ut frå at hundtypen må ha vore ganske vanleg på Nordkalotten ein gong i tida, og funnet viser ei rekke fellestrekk med den opphavlege lapphunden. Begge manglar mellom anna 2. premolar på begge sider i overkjeven, eit særtrekk dei elles delar med norsk lundehund og nokre andre eurasiske urhundar. Det er likevel umogleg å ta varangerhunden til inntekt for ein særskild hunderase.
Studiar av mitokondrielt DNA (mtDNA) har avslørt ein kanskje uventa slektskap mellom nokre kjende hunderasar. Schäferhund har til dømes vist seg å vera nærare i slekt med molossarar (av vaktarhundtypen) enn dei fårehundane han vanlegvis blir klassifiserte saman med (jfr. FCI si gruppe 1). Studien viser òg at rasar som greyhound, irsk ulvehund, borzoi og sanktbernhardshund har fårehundblod i årene. Ein fellesnemnar er at berre eit fåtal hunderasar er særleg gamle (altså eldre enn 150–200 år), og berre nokre svært få er veldig gamle. Dei sistnemnde blir gjerne omtalte som urhundar og er snarare primitive og diverse landsasar heller enn homogene hunderasar. Hundar som tidlegare har vore rekna som «urgamle rasar», som til dømes grå elghund (ofte hevda å vera eit relikvie frå vikingtida) og faraohund (av mange haldne å vera den eldste hunderasen i verda), har vist seg ikkje å vera meir enn 150–200 år gamle i den noverande forma si. Studien som hevdar dette blei mellom anna gjennomført av dr. Elaine Ostrander, som er genetikar ved Fred Hutchinson Cancer Research Center and University of Washington, i samarbeid med fleire andre.[15] Intervjuet med dr. Ostrander er med basis i studien av Parker et al. (2004).[16]
Før 1800 hadde ikkje raseomgrepet nokon særleg relevans for folk, men den kraftige veksten i talet på rasar og variantar mot slutten av 1800-talet og på byrjinga av 1900-talet gjorde det nødvendig for stambokregistera å samla det aukande talet hunderasar i stadig nye grupper. Til å byrja med var det kanskje enkelt, men etter kvart blei grupperingane av hunderasar meir kompliserte. Utover på andre halvdel 1900-talet auka behovet for eit nytt system.
I 1979 var det klart at tida var mogen for ein ny nomenklatur for rasehundar, men det var uklart korleis denne skulle bli. I 1981 gav Zootechnics Commission professor Raymond Triquet (Universitetet i Lille III) oppgåva med å reformera den gjeldande nomenklaturen. Resultatet var klart i 1985, men blei fyst nedstemt. Etter mykje att og fram og mange diskusjonar, blei det likevel bestemt, på eit møte i Jerusalem i juni 1987, at Fédération Cynologique Internationale (FCI) skulle anta den nye nomenklaturen, med verknad frå og med 1. januar 1988.[17]
Den nye nomenklaturen til Triquet omhandla mellom anna ein ny definisjon av omgrepa gruppe, rase og variant for rasehundane.
Nakenhundar er hundar som ikkje har pels, eller eventuelt svært lite hår på kroppen. Årsaka til dette finn ein enten i eit dominant eller eit recessivt gen (arveanlegg) som medfører hårmangel. Det er likevel ikkje slik at alle såkalla nakenhundar berre føder hårlaust eller delvis hårlaust avkom, for i eit valpekull blir det som regel òg fødd normalt behåra kvalpar. Nakenhundraser er altså ikkje alltid hårlause.
Brukseigenskapane til hunden er svært allsidige. I dag blir det til og med trena opp hundar som kan oppdaga alvorlege sjukdommar, som kreft, på eit langt tidlegare stadium enn noko instrument kan gjera. Det finst også såkalla epilepsihundar; hundar som er trena til å varsla om eit kommande anfall, dempa fallet om pasienten fell, og til å henta hjelp om det er nødvendig.
Ei stor mengd folk har hundar som primært er reine familiehundar, som ikkje har andre oppgåver enn å gleda og hygga. Studiar har vist at den terapeutiske påverknaden til hundar på menneske gjerne er meir positiv enn folk flest har vore klar over. Barn som veks opp med hund i huset lærer seg t.d. ofte tidlegare å ta omsyn. Nokre hundar har òg sekundæroppgåver som brukshundar, t.d. som jakthundar, trekkhundar eller kløvhundar.
Ein brukshund er ein hund som per definisjon blir nytta til å løysa forskjellige oppgåver. Mange tenker på brukshundar som enten tenestehundar eller gjetarhunder, men den mest typiske brukshunden er ein vaktarhund. Dette er hundar som aktivt eller passivt passar på husdyr på beita eller vaktar over eigedelar. Det finst både sivile og offentlege tenestehundar. Ein offentleg tenestehund kan t.d. vera ein militær tenestehund eller ein politihund trena for ulike oppgåver, til dømes som patruljehund, narkotikahund eller bombehund. Ein sivil tenestehund kan vera ein servicehund med ulike oppgåver, til dømes som førarhund, hjelpehund eller terapihund.
Hundesport er idrettsformer der hundar inngår som eit element. Hundveddeløp, lure coursing, hundekøyring, hundekløving, agility, flyball og hundefrisbee er alle døme på hundesport, sjølv om ikkje alle er konkurranseidrettar.
Hundutstillingar er populære arenaer for folk som liker å konkurrera om kven som har dei mest rasetypiske hundane. Ein kvalifisert dommar bedømmer kvar enkelt hund etter ein førehandsdefinert og godkjend rasestandard for rasen, og deretter blir hundane bedømde individuelt mot kvarandre kjønnsvis, aldersvis, rasevis, gruppevis og til slutt om kva for hund som er den beste utstillingshunden på den aktuelle utstillinga.
Anatomien til hunden varierer i stor grad frå hunderase til hunderase, kanskje meir enn hjå nokon annan dyreart, vill eller domestisert. Likevel finst det grunnleggande fysiske likskapar som er identiske mellom alle hundar, frå den vesle chihuahuaen til den kjempestore irske ulvehunden.
Hundar veg normalt frå 0,5 til over 100 kg, avhengig av rase og kjønn. Tispene har normalt løpetid 1-2 gonger årleg, avhengig av rase. Fruktbarheita er på topp omkring 11.-13. dag i løpetida, og tispene går drektige i ca. 63 døgn før kvalpane blir fødde. I dei første 8 vekene etter fødselen lærer så tispa kvalpane alt dei treng for å klara seg resten av livet. Å ta kvalpane frå tispa før denne tida er over, kan derfor medføra ein viss risiko.
Ulike rasar har store skilnader i tilvekstperioden. Små rasar blir fortare utvaksne enn store rasar. Ein liten hund, t.d. ein dvergpuddel, kan vera ferdig utvaksen allereie når han er 6-7 månader, medan store rasar, som irsk ulvehund, treng opp mot 36 månader før dei er utvaksne. Likevel blir dei store rasane tidlegare gamle enn dei små, som kan forventast å leva opp mot dobbelt så lenge som dei i nokre høve.
Medan menneske har tre typar tappar i auget som oppfattar raudt, blått, grønt og gult lys, har hundane berre to typar tappar og kan derfor berre skilja mellom blått og gult, men ikkje mellom raudt og grønt. Dette er likt menneske med raud-grøn fargeblinde.[18]
Hundesjukdommar er eit fellesomgrep for ei rekkje plager som kan oppstå hj[ hundar. Per 2010 fanst det fleire enn 370 slike arvelege lidingar, med nye lidingar oppdaga kvart år.[19] Nedanfor er nokre av dei vanlegaste og mest alvorlege sjukdommane lista opp. Fleire av desse kan det vaksinerast mot, andre igjen kan vera arveleg belasta, smitteberande og/eller akutte. Ved hundesjukdommar bør ein søka hjelp hos veterinær.
Med arvelege sjukdommar meiner ein sjukdommar som er heilt eller delvis arveleg belasta.
Med overførbare sjukdommar meiner ein sjukdommar som blir overførte via smitta i form av virus og/eller bakteriar.
Moderne avl med hundar byrja i England på 1800-talet og var eit produkt av det overskotssamfunnet som då oppstod. Folk fekk meir fritid, og tid til anna enn å arbeida for føda. Det blei skapt ei rekke nye hunderasar på denne tida, og fenomenet spreidde seg raskt til andre land. Dei nye rasane som oppstod bar i stor grad preg av å vera avla for fritidssyslar og eige behag.
Før den tida var hundar stort sett å rekna som arbeidshundar. Nokre unntak var det nok, t.d. blant adel og rikfolk, som kunne ta seg råd til å halda hundar for nøye skuld og dessutan hadde nok fritid.
Eksplosjonen av nye hunderasar på 1800-talet førte til skipinga av ei rekke raseklubbar og nasjonale kennelkubbar mot slutten av hundreåret. Fyrst ute var ein i England, der The Kennel Club blei skipa i1873. Norsk Kennel Klub blei skipa i 1898 og er nasjonalt stambokregister for Noreg. Føremålet med raseklubbane og dei nasjonale kennelklubbane var å sikra rasestandardane som oppstod i kjølvatnet av dei mange nye hunderasane. Haldningsendringane som fann stad på 1800-talet fekk derfor stor tyding for ei rekke hundetypar.
Hundar er blitt brukte som symbol på rettleiing, vern, truskap, årvakenehit og kjærleik.[20] I det gamle Mesopotamia, frå det gamle Babylonia til Det nybabylonske riket var hundar eit symbol for Ninisina, gudinna for lækjing og lækjekunst,[21] og tilbedarar vigde ofte små figurarar av sitjande hundar til henne.[21] I nyassyrisk og nyabylonsk tid nytta ein hundar som emblem på magisk varnn.[21] I Kina, Korea og Japan er hundar blitt rekna som vennlege vernarar.[22]
Hundar opptrer ofte som kjæledyr eller vakthundar i ulike mytologiar.[22] Hundar som vaktar inngangen til underverda er utbreidde i mange indoeuropeiske mytologia,[23][24] og kan stamma frå ein protoindoeuropisk religion.[23][24] I gresk mytologi er Kerberos ein hund med tre hovud og drakehale som vaktar porten til Hades.[22] Hundar er også knytte til den greske gudinna Hekate.[25] I walisisk mytologi er Cŵn Annwn vakt over Annwn.[22] I norrøn mytologi er Garm ein blodig hund med fire auge som vaktar Helheim.[22] I persisk mytologi vaktar to firaugde hundar Chinvatbrua.[22] I hindumytologi har dødsguden Jama to vakthundar med fire auge. Desse skal vakta inngangen til Naraka.[26] Ein svart hund er også rekna som vahana (ridedyret) til Bhairava, ein inkarnasjon av Sjiva.[27]
Innan kristendommen er hunden eit symbol på truskap.[22] Innan katolsk kristendom blir heilage Dominikus avbilda med ein hund, ettersom mor hans drømte at ein hund hoppa ut av magen hennar og ho blei svanger kort tid etter.[28] Namnet til Dominikanarordenen (kyrkjelatin Domini canis) tyder 'Herrens hund'.[28] I kristent folkeminne kan ein grim ta form som ein svart hund som vaktar kyrkjer og kyrkjegardar mot heilagbrøde.[29] I islam er synet på hundar blanda, med nokre skular som reknar dyra som ureine,[22] og andre hevdar at dette er ei før-islamsk syn som er blitt feilaktig tillagdprofeten.[30] Sunniskulane malaki og hanafi reknar det derfor som religiøst lovleg å ha hundar som kjæledyr.[31]
Hund har fleire kallenamn som «kjøter» og «bikkje». Hohunden heiter «tispe», medan barnet heiter «kvalp».
LIMS forum content by LIMS forum members is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License. Based on a work at www.limsforum.com.
