Knowledge Base Wiki

Zambia
Republic of Zambia
Standardo di Zambia	Blazono di Zambia
Nacionala himno:
Stand and Sing of Zambia, Proud and Free
Urbi:
Chefurbo:	Lusaka
· Habitanti:	1 460 566 (2010)
Precipua urbo:	Lusaka
Lingui:
Oficala lingui:	Angla
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Hakainde Hichilema
Surfaco: (39ma maxim granda)
· Totala:	752 618 km²
· Aquo:	1 %
Habitanti: (71ma maxim granda)
· Totala:	20 216 029[1] (2023)
· Denseso di habitantaro:	17,2 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	kwacha di Zambia
Veho-latero:	sinistre
ISO:	ZM
	ZMB
	894
Reto-domeno:	.zm

Zambia esas lando senlitora jacanta an sudal Afrika. Ol havas kom vicini la Demokratial Republiko Kongo norde, Tanzania nord-este, Malawi este, Mozambik, Zimbabwe e Namibia sude, ed Angola weste. Lua chef-urbo esas Lusaka.

La lando nomesis pro la fluvio Zambezi, qua fluas ek la nordwesto di la republiko.

Bazala fakti pri Zambia.

La teritorio di la nuna Zambia habitabis da anciena hominidi, nun nomizita Homo rhodesiensis, cirkume 200 mil yari ante nun, segun indikas kranio trovita en 1921 che la regiono Kabwe.^[2] La teritorio habitesis dal populi Khoisan til cirkume la yaro 300, kande populi bantua^[3] komencis ekmigrar vers la regiono. La populi Tonga e Nkoya de bantua raso arivis a la regiono dum la 12ma e la 13ma yarcenti.

L'unesma Europano qua arivis en la regiono esis Portugalano Francisco de Lacerda, dum la fino dil 18ma yarcento. Lacerda komandis expediciono qua iris de Mozambik til la regiono Kazembe, en nuna Zambia. Ilu probis trairar la sudo di Afrika, ma mortis ante finar ol. Lua amiko Francisco Pinto finis l'expediciono.

En 1855, Angla explorero David Livingstone deskovris la granda katarakti dil fluvio Zambezi, e nominis ol Victoria Falls (aquofalo Viktoria). En 1888 Cecil Rhodes proklamis la regiono parto di Britanian imperio.

Til 1964 Zambia nomesis Nordala Rodezia. Ol nedependanteskis de Unionita Rejio ye la 24ma di oktobro 1964. L'unesma prezidanto esis Kenneth Kaunda. Dum la sequanta yardeko, Kaunda komence suportis UNITA en Angola^[4], l'Uniono di Afrikana Populi (Angle: ZAPU) en Zimbabwe, l'ANK en Sudafrika e la SWAPO en Namibia. La guvernerio di Kaunda anke mantenis forta diplomacala relati kun Sovietia e kun la rejimo di Saddam Hussein en Irak.

La konflikto kun Rodezia rezultis en la klozado di la frontiero en 1973 e boikoto en la furniso di energio. Tamen, la mashinaro por produktar elektro en l'aquobarilo Kariba duris funcionar. La konstrukturo di ferovoyo til la portuo di Dar es Salaam en Tanzania kun la helpo di la Popul-Republiko Chinia helpis diminutar la dependo de Rodezia.

Dum la fino dil yari 1970a Portugalana kolonii en Afrika ja esis nedependanta, Rodeziana rejimo finis e Rodezia transformesis en Zimbabwe, tamen la problemi di Zambia duris. Interna militi en Angola e Mozambik produktis granda nombro di refujanti ed enduktis serioza problemi en la sistemo di transporto.

En junio 1990 komencis rebelesi kontre guvernerio di Kaunda. Multa manifesteri mortigesis kande la guvernerio probis kontrolar la protesti. En 1991 Kaunda aceptis riinstitucar plurpartisala demokratio. Frederick Chiluba elektesis prezidanto ed asumis povo ye la 2ma di novembro 1991. En 1996 ilu rielektesis e guvernis til 2001.

Dum la yari 2000a, l'ekonomio stabileskis, l'inflaciono atingis singla cifro en 2006 e 2007, internaciona komerco kreskis e la procento di interesti diminutis.

Zambia divenis prezidantala republiko nemediate pos lua nedependantesko. La prezidanto di la republiko esas chefo di stato e chefo di guvernerio di la lando. Pos la 23ma di septembro 2011 esas Michael Sata. Pos 1991, la lando darfis existar multa partisi.

La parlamento havas unika chambro, la Nacional Asemblo (National Assembly) kun 158 membri qui elektesas dal populo por 5-yara periodo.

La Supera Korto esas la maxim alta korto ed apelo-korto de la lando. Infre ol, existas l'alta korto, la judicikorti e lokala korti. La nuna konstituco di Zambia adoptesis en 1996, ma la komitato Mungo'mba por konstitucala revizo preparis texto di nova konstituco en 2010^[5].

Zambia esas la 39ma maxim granda lando del mondo, dop Chili. Lua tereno esas precipue platajo kun kelka kolini e monti. La maxim alta monto di Zambia jacas en Mafinga Hills e havas 2.339 metri di altitudo.

Zambezi esas la precipua fluvio di la lando, e fluas de westo til sudo e pose til este. Ol havas importanta enfluanti en Zambia: la riveri Kafue (1.600 km), Luangwa (770 km) e Lungwebungu (645 km). L'aquofalo Viktoria che la fluvio Zambezi judikesas kom la maxim larja del mondo. An la frontiero kun Zimbabwe jacas lago Kariba, aquobarilo konstruktita de 1958 til 1963, qua furnisas elektro a la du landi. La riveri norde de la lando e la lago Tanganyika, naturala lago an la frontiero kun Tanzania e la Demokratial Republiko Kongo apartenas a la baseno dil fluvio Kongo.

La klimati di Zambia esas tropikala kun influi di altitudo, o subtropikala humida. Existas du sika sezoni: de mayo o junio til agosto la vetero esas sika e kolda, kontre ke de septembro til oktobro o novembro ol esas varma. La pluvoza sezono iras de novembro til aprilo.

Existas 14 ekosistemi en Zambia, esanta la savano la dominacanta, sive kun gramini, sive kun arbusti. Ma ank existas foresti, marshi ed inundebla regioni.

La precipua ekonomiala produkturo di Zambia esas kupro, quankam la guvernerio persequas l'ekonomikala diverseso. Cirkume 68% ek omna habitantaro vivas sub la povreso-lineo.^[6]

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Zambia havis 20 216 029 habitanti.^[1] La demografiala kresko ta yaro esis 2,86%. Existas multa rasala grupi, esante la precipua le Bemba (21%), le Tonga (13,6%), Chewe (7,4%), Nsenga (5,3%), Tumbuka (4,4%), Ngoni (4%), Lala (3,1%), Kaonde (2,9%), ed altri.^[1] En 2023, 46,3% de la habitantaro esis urbala,^[1] e la demografiala denseso esas plu alta proxim Lusaka od en la regiono konocata kom Copperbelt, norde de la lando. Chomeso en urbala regioni esas alta. La mezavalora vivo-expekto en 2023 esis 66,6 yari.

L'oficala linguo di la lando esas Angla, parolata da 1,7% kom matrala linguo. Altra lingui esas Bemba (33,4%), Nyanja (14,7%), Tonga (11,4%), Lozi (5,5%), Chewa (4,5%), Nsenga (2,9%), Tumbuka (2,5%) ed altri. On dicas ke Zambia havas plu kam 70 lingui, tamen diversa povas judikesar kom dialekti^[1].

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas protestantismo, 75,3% de la habitantaro. Katoliki Romana esas 20,2%, altra religii (Budhismo, Islamo, Hindui, Baha'i) esas 2,7%, e 1,8% praktikas nula religio.^[1]

La kulturo di Zambia mixas bantua kun Europana influi, note en l'urbala regioni. En rurala regioni doplanda la tradicionala kulturo esas plu forta. Exemple en l'ocidentala provinco (Western Province) la populo Lozi celebras la ceremonio Kuomboka dum la fino di la pluvoza sezono, kande Zambezi inundas planaji. Li celebras la transporto dil rejulo Litunga de lua korto en Lealui a Limulunga, por eskapar l'inundado. Li transportas granda skulto reprezentanta l'elefanto dil rejulo en kargobatelo. Singla populo havas sua propra ceremonii, ceramiko, skulti en ivoro e ligno, tapeti, mestiero e muziko.

En l'urbala zoni, l'exterlandala muziko, exemple rumba e la muziki de la negri Usana e Jamaikana havas granda populareso. Multa artisti aparis pos la yari 1970a e kreis la nomizita Zamrock, qua mixas tradicionala muziko kun psikadelika*-rock e funk.

Zambia nedependanteskis en la dio di la klozo-ceremonio dil Olimpiala Ludi en Tokyo, 1964. Do, ol divenis l'unesma lando qua komencis ula ludi kom l'un lando e finis kom l'altru. De ta epoko til nun, la lando ganis du Olimpiala medalii: bronza pri boxo, ed arjenta pri atletismo.

Futbalo esas la maxim populara sporto en Zambia. Anke rugbio, boxo e kriketo esas populara. En 1989 la basketbalo-esquado di Zambia qualifikis unesmafoye por la championkonkurso di FIBA en Afrika.