Knowledge Base Wiki

Rzeczpospolita Polska

Flagge Wapen
Offisjele taal	Poalsk
Haadstêd	Warsjau
Steatsfoarm	Parlemintêre republyk
Gebiet % wetter	312.679 km² 2,6­%
Ynwenners (2014)	38.483.957
Munt	Zloty (PLN)
Tiidsône	UTC +1
Nasjonale feestdei	3 maaie
Lânkoade	POL
Ynternet	.pl
Tillefoan	48

Poalen is in lân yn Midden-Europa. De haadstêd is Warsjau en de presidint fan de republyk waard yn 2015 Andrzej Duda.

Poalen wurdt begrinzge troch:

• de Eastsee en de Russyske eksklave Kaliningrad yn it noarden;
• Litouwen yn it noardeasten;
• Wyt-Ruslân yn it easten;
• Oekraïne yn it súdeasten;
• Slowakije yn it suden;
• Tsjechië yn it súdwesten;
• Dútslân yn it westen.

De geografy yn Poalen is yn fiif skiften te ûnderskieden. Yn it noardwesten de Baltyske seekust, dy't by de Baai fan Pommeren begjint en einiget yn 'e Golf fan Gdansk. Sintraal Poalen en noard-Poalen hearre by it Noard-Europeeske Leechlân dêr't it lânskip fan troch rivierdellings trochsnien is. Fan de see ôf komt nei de leechlannen it heuvelgea, en in gea mei marren dy't foarme is yn de Pleistoseen iistiid. Besuden it leechlân binne de regio's Silezië en Mazovië te finen, dêr't yn de iistiid grutte falleien foarme binne. Fierder nei it suden lizze de Poalske berchregio's, de Karpaten en de Sudeten.

De grutste rivieren fan Poalen binnen de Wisla (ek bekend as Weichsel) en de Oder. It grutste mar is Sniardwymar mei 13,8 km², yn it Mazurysk marregebiet. De heechste berch fan it lân is de Rysy mei 2499 meter, dy't yn de Tatra leit, in ûnderdiel fan de Karpaten. Yn it easten fan Poalen leit it grutste restant fan it Eurpeeske oerbosk, it oerbosk fan Bialowieza.

Utsein it prachtige lânskip binne Krakow, Warsjau, Wroclaw en Gdansk populêre reisdoelen.

De trijestêd is de stêdekloft fan Gdansk, Sopot en Gdynia.

Om 500 f.Kr. waard it gebiet fan it hjoeddeiske Poalen bewenne troch Germaanske folken. Yn de 2e iuw ûntstie in lyts folkeferfarren en begûn sommige folken û.o. de Goaten en Fandalen stadichoan yn súdlike en eastlike rjochting wei te lutsen. Op de ein fan de 5e iuw wennen Slavyske folken yn it gebiet om Poznan en Gniezno. Harren earste foarst wie Miesko I dy't him yn 966 bekeare litten hat ta it Kristendom en de ferskillende Slavyske folken tusken de rivieren Oder en Wisla ûnder ien bewâld ferienige. Syn soan Boleslaw de Dappere waard ta earste kening kroand, makke Kiev ta haadstêd en ferstevige de posysje fan de jonge steat yn Midden-Europa. It wurd Poalen is ôfkomstich fan it Poalske wurd "Pole", dat fjild of flakte betsjut. Dêrnei stie Poalen bleat oan bûtenlânske oanfallen en ynlânske twisten.

Under Wladimir de Koarte (± 1320) waard de ienheid fan Poalen werstelle. Syn soan Kasimir de Grutte (1313-1370) ferovere dielen fan Galysje en Oekraïne. In pakesizzer fan Kasimir boaske Jagiello, grutfoarst fan Litouwen. Hjirtroch ûntstie de Poalsk-Litouwske Uny en berikte Poalen syn grutste útwreiding. Kasimir IV (1447-1492) slagge deryn in ein te meitsjen oan it bestean fan de Dútske Oarde troch dy foarfêst te ferlein. As gefolch dêrfan waard it westen fan Prusen Poalsk en it easten dêrfan ûnderhearrich oan Poalen.

Yn 1569 in Mienebest fan Poalen en Litouwen is ûndertekene yn Lublin.

Under de keningen Sigismund I en Sigismund II belibbe Poalen yn de 16e iuw in kulturele bloeitiid. Ynlânsk rûn de macht fan de keningen lykwols tebek. Poalen waard in keninkryk mei in keazen kening. Yn de twadde helte fan de iuw ûntstie de Poalske lândei, besteande út kening en Senaat. Fan 1572 ôf hie de kening gjin macht mear en wie sprake fan in 'keninklike republyk', mei meastentiids bûtenlânske foarsten as keningen.

Under de kontrareformaasje ferlear Poalen hieltyd mear lân oan de omhinne lizzende steaten Ruslân, Sweden, Prusen en it Osmaanske Ryk. Troch de Poalsk dielingen fan 1772, 1793 en 1795 gie de Poalske steat lang-om-let ten ûnder. Napoleon brocht Poalen wer te libben mei de stifting fan it grut-hartochdom Warsjau (1807-1814), mar nei de Frânske tiid rekke it lân opnij ûnder Russysk, Prusysk en Eastenryksk bewâld. Yn Russysk Poalen brutsen yn 1830 en 1863 opstannen út tsjin it Russifikaasjebelied fan Ruslân. Dy opstannen waarden hurd en bloedich ûnderdrukt.

Nei de Earste Wrâldkriich waard yn 1918 in nij Poalen stifte, dat syn ûnôfhinklikens tsjin de Sowjetuny oer súksesfol ferdigen yn de Fyfde Poalsk-Russyske Oarloch fan 1920-1921. Oan it begjin fan de Twadde Wrâldkriich waard it lân dield tusken Nazy-Dútslân en de Sowjetuny. De Twadde Wrâldkriich waard in ramp foar Poalen, wêrby 20% fan 'e befolking ferstoar en it lân swier troffen waard. Nei de oarloch waarden de east- en westgrins nei it westen ta ferskood, mei in grutte twongen folksferhuzing as gefolch. Mear noch as oare lannen dy't troch de Sowjetuny op Dútslân ferovere wienen, kaam Poalen ûnder direkte ynfloed fan 'e Sowjetuny.

Yn 1980 kaam it ta arbeidersûnrêst yn Gdansk troch de frije fakbûn Solidariteit mei Lech Wałęsa as lieder. Yn augustus 1989 wûn dit bûn de ferkiezings, de earste frije ferkiezings efter it Izeren Gerdyn. Letter stoarten alle oare kommunistyske rezjyms fan 'e oare Midden- en East-Jeropeeske lannen yn, mei as symboalysk hichtepunt de fal fan 'e Berlynske Muorre.

Yn Poalen binne 16 woiwodschappen of provinsjes dy't wer ûnderferdield binne yn 379 distrikten (powiats). Dy powiats hawwe yn totaal wer 2478 gemeentes (gmina's).^[1]

De 16 woiwodskippen of provinsjes binne:

It meastepart fan de Poalen binne Katolyk en hawwe de Poalske nasjonaliteit. By de lêst folkstelling fan 2002 waarden 36.983.700 Poalen registrearre, oftewol 96,74% fan de befolking. 471,500 minsken (1.23%) seinen dat se in oare nasjonaliteit hiene. 774,900 minsken (2.03%) hawwe har nasjonaliteit net oanjûn. Nasjonaliteiten fan oare etnyske groepen binne Sileezjers, Dútsers, Oekraïners, Letten, Russen, Joaden en Wyt-Russen.

Yn it ferline wie der in soad ymport fan oare lannen en fan in oar leauwen, it Joadendom bygelyks. Dat feroare nei 1939, omdat der troch de Nazy Holocaust in soad Joaden fermoarde wiene. Nei de Twadde Wrâldkriich is Poalen kommunistysk wurden.

Yn 'e ôfrûne jierren is it ynwennertal omleech gien troch emigraasje en in delgong fan it bertesifer. Yn 2006 hat it regear de Poalske befolking op 38,536,869 rûze, dat is in bytsje mear as mei de rûzing fan 2002 (38,230,080). Sûnt Poalen by de Jeropeeske Uny heart, hat in grut tal har nei wenjen setten yn West Jeropeeske lannen lykas Grut-Brittanje en Ierlân. Guon organisaasjes sizze dat minsken weiteagen om de hege wurkleazens (10.5%) en de kâns om in better libben te krijen.

Der binne ek lytse Poalske minderheden yn 'e buorlannen sa as de Oekraïne, Wyt-Ruslân en Letlân, en noch in stikmannich. De grutste tal fan de Poalske folkgroep bûten Poalen wennet yn 'e Feriene Steaten fan Amearika.

De offisjele taal is Poalsk. It is in West-Slavyske taal yn it Slavyske talenskift. It Russysk, Dútsk en it Ingelsk wurde it meast sprutsen as twadde taal. Ingelsk, dat sûnt inkele jierren as twadde taal op skoalle leard wurdt, mear troch de jongerein, Russysk mear troch de âlderein. It Russysk is lange jierren as twadde taal op skoallen les yn jûn en wurdt mei as gefolch fan taalbesibbens noch hieltyd troch in protte Poalen sprutsen.

Fierders hat it Kasjûbysk sûnt 2005 in offisjele status as regionale taal neffens it Jeropeesk Hânfêst foar Regionale of Minderheidstalen. Dêrneist hat Poalen njoggen talen, dy't erkend binne as nasjonale minderheidstalen (Armeensk, Dútsk, Jiddysk, Litousk, Oekraynsk, Russysk, Slowaaksk, Tsjechysk en Wytrussysk), en fjouwer talen, dy't erkend binne as etnyske minderheidstalen (Karaymsk, de Lemko-fariant fan it Roeteensk, Romany en Tataarsk).

Yn 2002 wie 89,8% Roomsk-katolyk, 1,3% wie Poalsk-orthodoks (benammen in Wytrussyske minderheid yn Podlachje), 0,3% protestantsk en 8,3% hie gjin religy opjûn. It tal Poalske katoliken nimt stadichoan ôf, yn 2008 wie 88,4 % roomsk-katolyk. It tsjerkgean nimt hurder ôf, gie yn 1998 noch mear as de helte fan de roomsk-katoliken nei tsjerke, yn 2006 rûn dat tebek nei 46 %, en yn 2007 nei 44% en 38% yn 2008.

Sûnt de oprjochting op 24 oktober 1945 is Poalen al lid fan de Feriene Naasjes, en fan 14 maaie 1955 oant 1991 wie Poalen ek stiftend lid fan it Warsjaupakt. Mar sûnt 1999 is it lân lid fan de Noard-Atlantyske Ferdrachsorganisaasje en sûnt 29 novimber 1991 fan de Rie fan Jeropa. Poalen is sûnt 1 maaie 2004 lid fan de Jeropeeske Uny mar it hat gjin diel oan de monetêre uny.

BYP per persoan is $16,200 (2007). Gearstalling fan BYP per sektor is 4.1% lânbou, 31,6% yndustry en 64,4% tsjinsten.

Struktuer

De Poalske definsje hat in lânmacht (ynklusyf marine) en loftmacht.

Mankrêft

Yn 2008 wienen der 9.741.508 Poalske mannen fan tusken de 16-49 jier.
Dêrfan wienen 7.937.840 fit foar militêre tsjinst.
Dy groep wurdt alle jierren oanfold mei manlju dy't sechtjin jier wurde, yn 2008 wienen dat der 257.605.

Budzjet

Militêr budzjet $3,5 miljard (2002).
Persintaazje fan it BYP 1,7 % (2002).

Wichtichste havens binne Gdansk, Gdynia, Swinoujscie en Szczecin. Der binne 10 ynternasjonale fleanfjilden yn Poalen, de grutsten binne dy fan Warsjau, Krakau, Katowice, Gdansk en Breslau. Yn Poalen is in totaalferbod op alkohol yn it ferkear. De maksimum snelheid op de autodyk is 130 km/h.

Poalen hat (2006):
295.356 km ferhurde dyk.
23.072 km spoardyk.
3.997 km farwetter.

Op Wikimedia Commons kinne jo mear ôfbyldings en oare media fine dy te krijen hawwe mei:

Poalen

• Świnoujście