Knowledge Base Wiki

Zumarraga
Gipuzkoa, Euskal Herria
Zumarraga udalerriaren ikuspegia Antioko baselizatik.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Urola Garaia
Izen ofiziala	Zumarraga
Alkatea	Mikel Serrano Aperribay (en)
Posta kodea	20700
INE kodea	20080
Herritarra	zumarragar
Ezizena	otamotzak
Kokapena
Koordenatuak	43°04′59″N 2°19′00″W / 43.083055555556°N 2.3166666666667°W / 43.083055555556; -2.3166666666667
Azalera	19,42 km²
Garaiera	356,9 m
Distantzia	53 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	9.681 (2023) 45 (2022)
4.937 (%51)   (%49,5) 4.791
Hazkundea (2003-2013)[1]	-% 0,78
Zahartze tasa[1]	% 17,34
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 50
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 77,49 (2011)
Genero desoreka[1]	% 13,35 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 12,19 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]	% 43,76 (2010)
Etxeko erabilera[2]	% 32.26 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	1661
Webgunea	https://www.zumarraga.eus

Zumarraga Gipuzkoa erdialdeko udalerri bat da, Urola Garaia eskualdean dago, itsas mailatik 356,9 metrotara. 18,23 km² ditu, eta azken zentsuaren arabera 9.681 biztanle ditu. Urola ibaiak berez hirigune bat osatzen duten Zumarraga eta Urretxu udalerriak banatzen ditu.

Urola ibaiak banatzen ditu Zumarraga eta Urretxu. Orobat, Antzuola, Azkoitia, Azpeitia, Ezkio-Itsaso, Gabiria eta Legazpi mugakide ditu.

	Antzuola eta Azkoitia	Azkoitia eta Azpeitia	Azpeitia
	Urretxu		Ezkio-Itsaso
		Zumarraga
	Legazpi	Legazpi eta Gabiria	Ezkio-Itsaso eta Gabiria

Zumarragari buruzko lehenbiziko datuak 1366an agertu ziren, tronua eskuratu nahi zuen Henrikek, XIV. mendearen erdialdean Petri I.a Gaztelakoa bere anaiordearen kontrako gerra zibilean ari zela, Zumarragako Monasterioa Lazkaoko Jaunari eman zionean. Geroago, inguru honetako biztanleek Ahaide Nagusi horren pean jasaten zuten kontrol zorrotzetik askatu nahirik, 1383ko abenduaren 11n, Urrutia izeneko tokian, egungo Eitzako auzotik hurbil alegia, konkordia-eskritura bat sinatu zuten Urretxu hiribildu sortu berriarekin. Agiri horren baiezpena Joan II.a Gaztelakoak eman zuen 1385ean, eta Henrike III.a Gaztelakoak berretsi zuen. Hala eta guztiz ere, 1405ean indarrik gabe laga zituzten erabaki horiek, eta herri biek Seguraren jabetzapean geratu behar zutela dekretatu zuten; eta halaxe izan zen 1411 arte. Zehazterik ez dugun garai batean herria Areriako Alkatetza Nagusian sartu zen, eta bertako kide izan zen 1660 arte. Zumarragak 1661ean hiribildu titulua jaso zuen.

Hasiera batean Zumarraga hainbat gune sakabanatuz eraturiko herria zen, Zumarragako Andre Mariaren, gaur egun Antio izenez ezagutzen dugun horren inguruan diren baserriez funtsean. Baina urrunegi omen, eta XVI. mendearen bigarren herenean zehar parrokia haran hondora, ibarrera jaisteko eskaria egin zieten herritarrek eliz agintariei. Garbi noiz izan zen ez dakigu baina Eitzako hiri izaerako gune nagusia sortu zen, Santa Engraziaren baselizaren, egungo San Gregorioren inguruan hain justu, eta San Kristobal baselizaren inguruan ere ba omen zen beste gune bat.

Herriaren historian zehar bada hainbat une edo gertaera berezi, hala nola: lehenbiziko Udal Ordenantzak, 1526koak; lehenbiziko Antolaketa Plana, Estibanz arkitektoarena, 1860koa; ura ekartzeko lehenbiziko lanak, 1861ekoak; hiltegia inauguratzea eta hamabostean behin, ostegunean, merkatua jartzea, 1865ean, inguruko baserrietako produkzioa saltzeko; udaletxe berriaren inaugurazioa 1866an, 1986an birmoldatu zuten estetika irizpide zeharo berrizaleei jarraiturik; hilerri berria zabaltzea, 1875ean, 1984an kriptara itzuliz birmoldatu zutena; 1890ean Eskola Berriak inauguratzea; eta 1930ean Esteban Orbegozo, S.A. enpresa herrian kokatu izana, lanpostu asko eta asko sortu baitzituen, 50eko hamarkadan zehar etorkin saldo handiak erakarri zituztenak, demografia hazkunde izugarria eraginez -biztanle kopurua laukoiztu egin baitzen-, 1977an 12.619 biztanleko kopurura ere heldu zen. Une horretatik aurrera, krisialdi ekonomikoak aldatu egin zuen joera, eta berezko hazkundea baino handiagoko emigrazioa hasi zen eta kopurua egungo 10.053 biztanlera jaitsi zen.

Aipamen berezia merezi du trenbideak, Zumarragaren historian erabakigarria gertatu den elementua baitugu, herrian hiru geltoki izatera heldu da eta. 1864an inauguratu zuten Norteko Trenbidea -gaurko RENFE-, Madril-Paris lineaz; 1889an inauguratu zituzten Ferrocarriles Vascongados haiek, Zumarraga-Maltzaga lineaz; eta azkenik, 1926an, Urolako Trena, "Gure Trena" ospetsua, Zumarraga-Zumaia lineaz. Elementu horrek, Vicente Larreak egin (1986) eta udaletxean kokatuta dagoen eskultura batean alegoria gisa azaltzen denak alegia, Euskal Herriko komunikaziogunerik garrantzitsuenen artean jarri zuen herria, Gaztelako Goi Ordokia Gipuzkoako kostaldearekin eta Bizkaiarekin lotzen baitziren bertan. Gaur egun bakar-bakarrik RENFEren lineak segitzen du lanean.

Zumarraga izan zen Migel Lopez Legazpikoaren jaioterria. 1897az geroztik bere estatua herriko plazan duen horrek Filipinak kolonizatu zituen XVI. mendean, eta oraindik ere zutik dago haren jaiotetxea, duela urte batzuk birmoldaketa izan zuena eta Legazpi Dorretxea edo Jauregi Haundia izenak dituena.

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian BEGaren arabera: Lehen sektorea %0,4. Bigarren sektorea %14,5. Hirugarren sektorea %81,2. Eraikuntza %3,9.^[3]

Industria (siderurgia, zurgintza, kimikoa, ehungintza) da ekonomi jarduera nagusia. "Esteban Orbegozo" enpresaren egoitza (beroko ijezketa) dago bertan. Abeltzaintza (esnea, haragia), nekazaritza (barazkiak) eta basogintza ere badira, garrantzi gutxiagokoak baina. Bigarren sektoreak lanean ari diren zumarragarren erdiak baino gehiago biltzen ditu eta ia erdiak hirugarrenak.

XX. mendearen lehen erdian egonkor mantendu zen Zumarragako populazioa. 1950eko hamarkadatik aurrera, eta 20 urtez, hazkunde handia gertatu zen, eta biztanle kopurua ia laukoiztu egin zen gehien bat Espainiatik etorritako immigrazioaren ondorioz. 1970eko hamarkadatik aurrera, berriz, krisi ekonomikoaren ondorioz biztanle kopurua jaisten hasi zen. XXI. mendearen lehen hamarkadan aurrera jarraitu zuen populazioaren gutxitzeak.

2021an 9.668 biztanle zituen herriak. Horietatik %24,48k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %8,44 ziren.^[3]

Zumarragako biztanleria

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, PSE-EE alderdiko Mikel Serrano hautatu zuten alkate berriro.^[4]

2015eko udal hauteskundeetan PSE-EEk berretsi egin zuen bere nagusitasuna, eta gehiengo osoa eskuratu zuen. Mikel Serranok errepikatu egin zuen alkate gisa.^[5]

2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: PSE-EEk 2.515 boto (7 zinegotzi). EH Bilduk 1.241 boto. (3 zinegotzi). EAJ-PNVk 912 boto (2 zinegotzi). Podemos-IU-Equok 321 boto (zinegotzi 1). PPk 115 boto.^[6] Mikel Serrano izendatu zuten alkate.^[7]

Hauek izan dira Zumarragako azken alkateak:

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

Goierriko euskaran^{[17] [18]}kokatzen da Zumarragako hizkera. Urolaldeko hizkerarekin batera Sartaldeko azpieuskalkia osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, Zegama eta Legazpitik Zaldibia edo Legorretara. Ataungoa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. Abaltzisketak eta Ikaztegietak Tolosaldearekin lotura egiten dute, eta Urretxuk eta Zumarragak^[19], berriz, Goierri eta Urolaldearen artekoa.

2016an herritarren %51,06 euskalduna zen.^[3]

• Ekainaren 23a, Donibane bezpera: Euskadiko plazan eta inguruko baserrietan San Joan bezperako sua pizten da.
• Uztailaren 2a, Santa Isabel: Herriko jai garrantzitsuenak. Erromeria ospatzen da Antioko baselizaren inguruan. Goizean herriko alkatea eta zinegotziak oinez igotzen dira Antioko ermitara, txistulariekin batera. Ondoren, hamaikak aldera, ezpata-dantza dantzatzen da ermitan. Eguerdian herri bazkaria egiten da inguruetan, gehienbat koadrilan. Eta 8ak aldera herrira jaitsiera egiten da. Jaitsierak geldiunea izaten du Eitzaga auzoan. Izan ere, auzokideek txanpaina banatzen dute hor. Ondoren herriko plazaraino jaisten dira kalejiran, jaitsiera amaitzen den lekura.
• Uztailaren 10a, San Kristobal: Geltokietako auzoko jaiak. Asto lasterketa ospatzen da, besteak beste. Jai hauek auzokideen artean antolatzen dituzte, eta, hortaz, auzokideen bazkaria ere egiten dute jaietan. Herri kirolak eta bertso afaria ere izaten dira.
• Abuztuaren 15a, Amabirjinaren eguna, ezpata-dantza dantzatzen da parrokian.
• Abenduaren 13a, Santa Luzia: Urretxu-Zumarragan antolatzen den urteko feriarik garrantzitsuena. Hainbat lehiaketa eta erakusketa antolatzen da, besteak beste, ganadua, errezil sagarrak, ardoa eta kapoiak erakusteko.

• Iruarrietako Estazio Megalitikoa
• Antioko ermita. Zumarragako parrokia izan zen XVI. mendean Andre Maria eliza eraiki zen arte. Harriz eta zurez egindako eraikin honek harlanduzko sei zutabe ditu, eta horiexek eusten diote sabaiari. Bi pisu ditu eta goikoa egurrezkoa da. Tronpeta itxurako leihoak ditu, gezileihoak, gotiko estilokoak. Bisita gidatuak antolatzen dira turistentzat.
• Legazpi dorretxea. Urdaneta hiribidean dago kokatuta. Jauregi hau harriz, egurrez eta zementuz egina dago. Gipuzkoako dorretxerik handiena da, hiru pisu baititu. Bertan Migel Lopez Legazpikoa bizi izan zen, eta gaur egun herriko musika eskolaren egoitza da.

• Itziar eskultura, Jorge Oteizak bere emaztearen omenez egindakoa. 3 mm zabal den altzairuzko irudi abstraktu bat da eta trintxeran dago kokatuta.
• Txistulariei omenezko eskultura. Jesus Segurolaren eskultura, txistulari baten irudia da eta, hau ere, trintxeran dago.
• Trikitilarien omenez egindako eskultura. Brontzez eginiko bi trikitilariren irudia da eta Elizkaleko biribilgunean kokatuta dago.
• Eitzako frontoian dagoen Pilotaria.
• Migel Lopez Legazpikoa konkistatzailearen eskultura. Euskadi enparantzaren (herriko plaza) erdialdean dago.
• Ignacio Busca Sagastizabalen soingaina Zumarragako alkate izandako musika konpositore honen izena daraman auzoan dagoen bustoa.
• Goruntz "Pirulo" izenarekin ezagutua, Jose Ramon Andaren eskultura, brontze urtuz egina; hamar metro garai eta diametro desberdinak ditu, Zumarraga eta Urretxuren lotune dugun Kalebarren-Areizaga enparantzan kokatua.
• Aizkolariari omenaldia 2,45 metroko garaiera duen eskultura hau galdatutako brontze patinatuz landua dago eta hamabost zentimetroko idulki batean, brontzezko oinarri baten gainean, kokatzen da, Agurtzane Iturberen diseinuaren arabera. Aginaga auzoan kokatuta dago.
• Jira-Bira: Lurrak gure Lurrean Ezkio-Itsasoko Pott zeramika lantegian egindako eskultura multzoa. 6 metroko garaiera duten bi figura estilizatuk osatzen dute, eta horietako bakoitza ardatz bertikal batean txertatutako hainbat piezatan banatzen da. Eitzako biribilgunean kokatua.
• "Bizitzaren Aingerua" eta "Heriotzaren Aingerua" Kanposantuan kokatua.

Larunbatero herriko plazan azoka ospatzen da. Bertan eguneko produktuak saltzen dira, hala nola, arropa, denetariko janariak e.a.

Urtean bitan Butak 21 elkarteak zineklub zikloak antolatzen ditu. Film ez-komertzialak ematen dituzte bi ostiralean behin gauetan.

• Migel Lopez Legazpikoa (1502-1572), Filipinen konkistatzailea eta Manilaren fundatzailea.
• Secundino Esnaola Berrondo (1878-1929), musikaria. Donostiako Orfeoiaren hirugarren zuzendaria. Bere lan ezagunenak: Uso txuriya, Loa, loa, Amak ezkondu ninduen, Pello Joshepe, Gernikako arbola, Euzko Izkuntza, Dringilin dron eta Rapsodia Vascongada...
• Juan Maria Urdangarin (1932-2012), enpresaburua, ingeniaria eta jelkidea.
• Pello Lizarralde (1956-), euskal idazlea.
• Josu Jon Imaz (1963-), politikaria, EAJren buru ohia.
• Juan Mari Mujika, 'Musti Mujika' (1963-2004), futbolaria.
• Andoni Salamero (1966-), idazlea.
• Antxiñe Mendizabal Aranburu (1968-), idazlea eta editorea.
• Iñaki Urdangarin (1968-), eskubaloi jokalaria eta Espainiako Cristina infantaren senarra.
• Ikerne Badiola (1971-), politikaria.
• Aitor Gonzalez (1975-), txirrindularia.
• Oihane Zabaleta Mujika (1979-), politikaria.
• Mikel Balenziaga (1988-), futbol jokalaria Athletic Club taldean.
• Markel Beltza Idiakez (1990-), eskubaloi jokalaria Bidasoa Kirol Kluba taldean.
• Daniel García Carrillo (1990-), futbol jokalaria Athletic Club taldean.

• Beloki. Herritik ikusten den mendia da. Tontorrean burdinaz egindako gurutze handi bat du, haren kanpaitxoarekin. Gailurretik Urretxu eta Zumarragako ikuspegi paregabea dago.
• Izazpi. 973 m-ko mendia. Berez mendiaren tontorra Ezkio-Itsason kokatuta dago. Tontorretik paisaiaz gain, itsasoa ikusten da egun argitsuetan, eta eguraldia lagun bada, baita Pirinioak ere.
• Samiño. 932 m-ko mendia.
• Argixao. 605 m-ko mendia.

• Zumarragako Ospitalea.
• Ibaiondo Adingabeen Barneratze Zentroa

• Goiberri aldizkaria.
• KKinzona irratia.

• Urretxu-Zumarragako gaztetxea
• Zelai Aristi kultur-etxea

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• Zumarragako udala webgune ofiziala
• Goierriko hitza Eskualdeko berriak egunero
• Lenbur Fundazioa Urola Garaiko burdinaren kultura eta natur eta kultur ondarea bultzatzea ditu helburu.
• Zumarragari buruzko bloga
• Otamotz, Urretxu eta Zumarragako atari digitala
• KKinzona Irrati Librea, Zumarraga - Urretxuko irrati librea eta gaztetxearen webgunea.