Type a search term to find related articles by LIMS subject matter experts gathered from the most trusted and dynamic collaboration tools in the laboratory informatics industry.
| Burundiko Errepublika | |||
|---|---|---|---|
| Republika y'u Burundi République du Burundi | |||
Ereserkia: Burundi Bwacu (en)  | |||
| Goiburua: Ubumwe, Ibikorwa, Iterambere (ki) Unité, Travail, Progrès (fr) | |||
| |||
  | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Gitega 3°25′42″S 29°55′30″E | ||
| Azalera | 27.834 km² | ||
| Punturik altuena | Mount Heha (en) (2.684 m) | ||
| Punturik sakonena | Tanganyika (772 m) | ||
| Kontinentea | Afrika | ||
| Mugakideak | Kongoko Errepublika Demokratikoa, Ruanda eta Tanzania | ||
| Administrazioa | |||
| Burundiko presidentea | Évariste Ndayishimiye | ||
| Legebiltzarra | Parliament of Burundi (en) | ||
| Harreman diplomatikoak |  Ikusi mapa Wikidatan | ||
| Zeren kide | ikusi
| ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 13.689.450 | ||
| Dentsitatea | 491,82 bizt/km² | ||
| Hizkuntza ofizialak | |||
| Erabilitako hizkuntzak | |||
| Ezkontzeko adina | gizonezko: 21 emakumezko: 18 | ||
| Emankortasun-tasa | 5,948 (2014) | ||
| Eskolaratu gabeko umeak | 824.000 (2015) | ||
| Alfabetizazioa | % 85,5 (2015) | ||
| Bizi-itxaropena | 57,481 (2016) | ||
| Giniren koefizientea | 38,6 (2013) | ||
| Giza garapen indizea | 0,426 (2021) | ||
| Ekonomia | |||
| BPG nominala | 3.477.502.178,2766 $ (2017) | ||
| BPG per capita | 292 $ (2017) | ||
| BPG erosketa botere paritarioa | 7.990.111.427 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPG per capita EAPn | 735,45 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPGaren hazkuntza erreala | −1 % (2016) | ||
| Erreserbak | 97.402.580 $ (2017) | ||
| Inflazioa | 9,5 % (2016) | ||
| Historia | |||
| Sorrera data: 1962ko uztailaren 1a | |||
| Bestelako informazioa | |||
| Aurrezenbakia | +257 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | BI | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | BDI | ||
| Ordu eremua | ikusi
| ||
| Elektrizitatea | 220 V. 50 Hz.europar loki eta Type E (en) | ||
| Internet domeinua | .bi | ||
| presidence.gov.bi | |||
Burundi[1] (kirundiz buˈɾundi eta frantsesez byˈʁyndi ahoskatua), ofizialki Burundiko Errepublika (kirundiz: Republika y'Uburundi[2]; frantsesez: République du Burundi), Ekialdeko Afrikako estatu burujabea da, Aintzira Handien eskualdean dagoena. 27.816 kilometro koadroko eremua hartzen du,[3] eta 2020an 11,9 milioi biztanle zituen.[4]Gitega da hiriburua. Munduko herrialde pobreenetako bat da.
Afrikako Ekialdeko Riftean dago. Iparraldean Ruandarekin du muga, mendebaldean Kongoko Errepublika Demokratikoarekin, eta ekialdean eta hegoaldean Tanzaniarekin.
1993an egin ziren lehendakaria hautatzeko lehenengo hauteskundeak, Burundi independente zenetik. Melchior Ndadayek, hutu etniako diputatuak, irabazi zituen, baina handik hilabetera hil egin zuten estatu-kolpe batean. Heriotza hark gerra zibila piztu zuen etnien artean, eta milaka errefuxiatuk Ruandara ihes egin zuten. Cyprien Ntaryamira izan zen Ndadayen ondorengoa, eta borrokak eteten saiatu zen. Hura ere hil zuten, Ruandako lehendakari Juvénal Habyarimanarekin batera. Orduan, Silvestre Ntibantunganya jarri zuten lehendakari. Bien bitartean, Burundi saiatu zen Ruandatik zihoazen errefuxiatuei aurre egiten, han ere gerra zibil latza bizi baitzuten.
1995ean, borrokaldi gogorrak izan ziren Burundin, 1996an areagotu zirenak. Nazio Batuen Erakundeak eta Afrikako Batasunaren aldeko Erakundeak, gerra hura inguruko herrialdeetara zabalduko ote zen beldur, auzi hartan parte hartzea erabaki zuten. Baina nazioarteko soldaduak Burundin ez zitezen sar eta blokeoa amaiarazteko helburuarekin, armadak Pierre Buyoya lehendakari jartzea erabaki zuen, eta alderdiak legeztatzeko asmoa ere adierazi zuten. Hala ere, egoerak okerrera egin zuen, oposizioak boikota egin zion presidenteari, eta hutuen matxinada herrialde osora zabaldu zen. Horrek, aldi berean, zapalkuntza indartu egin zuen, eta hainbat esparru eraiki ziren biztanleak matxinoetatik babesteko. Gatazka odoltsu hartan 300.000 lagun inguru sarraskitu zituzten.[5]
Su-etena ezartzea eta alderdi askotako hauteskundeak egitea adostu zuten 2000. urtean. Parlamentuak Pierre Nkurunziza, hutu matxinoen buruzagia, presidente hautatu zuen 2005ean. 2010eko hauteskundeak irabazi zituen, eta 2015ean berriro aurkeztu zen. Oposizioaren arabera, ezin zuen halakorik egin, hirugarren agintaldia zukeelako; Nkurunzizaren arabera, ez zuen konstituzioa urratu, lehenengo aldian ez baitzen hauteskundeetara aurkeztu. Oposizioa matxinatu egin zen eta Nkrurunzizak estatu kolpe ahalegin bat ere jasan zuen. Ehunka lagun hil, eta 400.000 inguru desplazatu zituzten hilabete batzuetako epean. 2018an, presidentearen agintaldiei muga kentzea onartu zuten erreferendum bidez.[5][6]
2005etik indarrean dagoen konstituzioaren arabera, Burundi errepublika presidentzialista da. Errepublikako presidentea da estatuburua eta gobernuburua, eta sufragio unibertsalaren bitartez aukeratzen da bost urtetik behin. Parlamentua ganbera bikoa da: Senatuak (Inama Nkenguzamateka) 43 kide ditu, eta Biltzar Nazionalak (Inama Nshingamateka) 121 kide.[7]
Nazio Batuen Erakundeak 2017an salatu zuenez, Burundin gizateriaren aurkako krimenak izan ziren 2015eko apirilaz geroztik: epairik gabeko ehunka heriotza zigor, milaka atxiloketa arbitrario, ehunka pertsona desagertu eta torturatu, eta dozenaka sexu eraso. Estatuko indar armatuei egotzi zizkien erasoak NBEk, eta Nkurunziza presidenteari eta haren gertukoei leporatu zien erantzukizuna.[8]
Herrialdea 18 probintziatan banaturik dago.
NBEren zenbatespenaren arabera, 11.891.000 biztanle zituen 2020an.[4] Dentsitatea oso handia da, Afrikako handienetako bat. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 43,8 dira, 15-24 urte bitartekoak % 19,7, 25-54 urte bitartekoak % 29,2, 55-64 urte bitartekoak % 4,2, eta 65 urtetik gorakoak % 3,1. Bizi itxaropena 66,7 urtekoa da; 64,6 urtekoa gizonezkoena eta 68,8 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).[7]
Biztanleen % 85 hutuak dira, tutsiak % 14, eta twak, pigmeo taldea, % 1 baino gutxiago.
Hizkuntza nagusiak hauek dira: kirundia, frantsesa (biak ofizialak) eta bantu hizkuntzak (swahilia eta kinyaruanda).
Biztanleen % 86 kristauak dira (% 62,1 katolikoak, % 23,9 protestanteak), eta % 2,5 musulmanak (2008ko zenbatespenak).[7]
| Burundi: biztanle gehien duten udalerriak 2008ko errolda[3] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Post. | Izena | Probintzia | Biztanleak | ||||||
 Bujumbura  Gitega |
1 | Bujumbura | Bujumbura Mairie | 497.166 | |||||
| 2 | Gitega | Gitega | 41.944 | ||||||
| 3 | Ngozi | Ngozi | 39.884 | ||||||
| 4 | Rumonge | Bururi | 35.931 | ||||||
| 5 | Cibitoke | Cibitoke | 23.885 | ||||||
| 6 | Kayanza | Kayanza | 21.767 | ||||||
| 7 | Bubanza | Bubanza | 20.031 | ||||||
| 8 | Gatumba | Bujumbura Rural | 11.700 | ||||||
| 9 | Karuzi | Karuzi | 10.317 | ||||||
| 10 | Kirundo | Kirundo | 10.024 | ||||||
Burundi nekazari herria da, batez ere, eta biztanle gehienak nekazaritzatik bizi dira. Tapioka, batatak, platanoak, lekak, ilarrak eta sorgoa landatzen dute. Kafea da esportatzen den gai nagusia eta ia bakarra, baina kotoia eta tea ere esportatzen hasi dira. Animalia sailak edukitzea garrantzi handikoa da kulturan eta gizartean, baina ekonomiari dagokionez ez dute etekinik ematen. Meatzaritzan urrea, bastnasita eta kasiterita meak ekoizten dira. Uranio, nikel eta turba hobi handiak daude, baina ekoitzi gabe. Burundiko merkataritza gehiena itsasontziz egiten da. 1994. urteaz geroztik Burundik bizi izan zuen gerra egoerak zaildu egin zuen ordurako gogorra zen egoera ekonomikoa.
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Afrikako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka) | |
|---|---|
 Mendebaldeko Afrika | Benin | Burkina Faso | Cabo Verde | Boli Kosta | Gambia | Ghana | Ginea | Ginea Bissau | Liberia | Mali | Mauritania | Niger | Nigeria | Senegal | Sierra Leona | Togo |
 Iparraldeko Afrika | |
 Erdialdeko Afrika | |
 Ekialdeko Afrika | |
 Hegoaldeko Afrika | |
| Menpeko lurraldeak | |
| Eztabaidatuak | |
LIMS forum content by LIMS forum members is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License. Based on a work at www.limsforum.com.
