Type a search term to find related articles by LIMS subject matter experts gathered from the most trusted and dynamic collaboration tools in the laboratory informatics industry.
Задыя́к (задыякальны круг, ад грэч. ζῷον — жывая істота). Першапачаткова слова Задыяк паходзіць ад лацінскага слова zōdiacus, якое ў сваю чаргу ад грэчаскага ζῳδιακὸς κύκλος (zōdiakos kyklos), што азначае «круг з жывёл», у аснове якога ляжыць ζῴδιον (zōdion), памяншальна форма ζῷον (zōon) «жывёла». Гэта звязана з тым, што палавіна знакаў у класічным грэчаскім Задыяку прадстаўлена ў выглядзе жывёл (акрамя міфалагічных істот).
Пачатковай кропкай задыякальнага круга прынята лічыць кропку вясенняга раўнадзенства — узыходны вузел экліптыкі, г.зн. пункт, у якім экліптыка перасякае нябесны экватар пры руху на поўнач. У астралогіі гэтая кропка з'яўляецца таксама пачаткам задыякальнага знака Авен, астралагічны знак Авена (♈︎) выкарыстоўваецца для абазначэння пункта вясенняга раўнадзенства і ў астраноміі. У цяперашнюю эпоху гэтая кропка экліптыкі размешчана ў астранамічным задыякальным сузор’і Рыбы.
Кропка вясенняга раўнадзенства разам з яшчэ трыма кропкамі ўтварае чатыры вуглавыя (ці кардынальныя) пункты задыяка. Да іх адносяцца кропка летняга сонцастаяння, кропка асенняга раўнадзенства і кропка зімняга сонцастаяння. У астраноміі яны таксама адпаведна абазначаюцца знакамі астралагічных знакаў Рака (♋︎), Шаляў (♎︎) і Казярога (♑︎), пачаткі якіх супадаюць з гэтымі кропкамі[1]. Адпаведныя астранамічна падзеі — раўнадзенствы і сонцастаянні — адбываюцца ў тыя моманты, калі Сонца ў сваім руху праходзіць вуглавыя кропкі.
Яшчэ адзін сімвал знака задыяка, які атрымаў пашырэнне ў астраноміі, — гэта абазначэнне ўзыходнага і сыходнага вузлоў арбіт нябесных цел, для якіх выкарыстоўваецца альбо сімвал знака Льва (♌︎), адпаведна, у прамым і перавернутым выглядзе, альбо (часцей) вытворныя ад яго сімвалы ☊ і ☋[2], якія ў астралогіі таксама абазначаюць планетныя вузлы (звычайна — месяцавыя, якія называюцца адпаведна Раху і Кету).
З задыякам звязаная задыякальная сістэма нябесных каардынат, разнавіднасць экліптычнай сістэмы, у якой становішча нябеснага цела прывязана да знакаў задыяка.
Паколькі нябесныя каардынаты прывязаныя да кропкі вясенняга раўнадзенства, аказваецца, што з-за прэцэсіі зямной восі «нерухомыя зоркі» раўнамерна ссоўваюцца ў напрамку задыякальнага руху нябесных свяціл, праходзячы 1° за 71,6 года. Адпаведна дрэйфуюць і сузор’і, так што з цягам часу ад стварэння задыяка паняцці «задыякальнае сузор’е» і «знак задыяка» ўсё больш разыходзіліся. Зараз паняцце «сузор’е» лічыцца астранамічным, г.зн. абазначае ўчастак нябеснай сферы і зоркі на ім, а «знак задыяка» — астралагічным, якое абазначае пэўную дугу экліптыкі (і/або сектар нябеснай сферы, які праецыруецца на яе), такім чынам, у цяперашні час большасць астранамічных задыякальных сузор’яў праецыруецца на наступны знак задыяка. Напрыклад, сузор’е Авена поўнасцю аказваецца ў задыякальным сектары знака Цяльца.
Задыяк, пачатак якога адлічваецца ад пункта вясенняга раўнадзенства, называецца трапічным (г.зн. звязаным з сонцастаяннямі — ад стар.-грэч.: τροπικός (κύκλος) — паваротны круг), а задыяк, у якім каардынаты знакаў прыкладна адпавядаюць сваім задыякальным сузор’ям-правобразам, — сідэрычным (гэта значыць «зорным» — ад лац.: sidus — сузор’е, зорка, небасхіл). Сідэрычны задыяк часам ужываецца ў астралогіі, у прыватнасці, ён агульнапрыняты ў ведычнай астралагічнай школе. Стандартны сідэрычны задыяк, які выкарыстоўваецца ў Індыі, адрозніваецца ад трапічнага ў цяперашні час прыкладна на 24°, што кажа аб іх разыходжанні 17-18 стагоддзяў назад, гэта значыць у III стагоддзі, што прыкладна адпавядае часу распаўсюджвання эліністычнай астралогіі ў Індыі і станаўлення на яе аснове ўласнай школы.
Назвы знакаў задыяка звязаны з задыякальнымі сузор’ямі, якія ў эпоху стварэння задыяка ім адпавядалі. Назвы задыякальных сузор’яў, як і большасці ўжывальных да цяперашняга часу сузор’яў, паходзяць са старажытнагрэчаскай міфалогіі і шырока распаўсюдзіліся ў эпоху элінізму. Тым фактам, што большасць задыякальных сузор’яў адлюстроўваюць жывых істот, тлумачыцца і сам тэрмін «Задыяк» — гэта значыць «звярынец».
Неадназначнасць адпаведнасці знакаў задыяка і задыякальных сузор’яў праяўляецца, па меншай меры, у двух цікавых пабочных эфектах:
Перыяд часу, на працягу якога кропка вясенняга раўнадзенства знаходзіцца ў адным і тым жа знаку задыяка, у астралогіі называецца астралагічнай эрай. Змена астралагічных эр звязана са з'явай прэцэсіі зямной восі, якая выклікае павольнае зрушэнне пункта вясенняга раўнадзенства супраць руху Сонца па экліптыцы з хуткасцю 50,3708" у год, 0,01397° за год ці 1° за 71,6 года. Вызначыць дакладныя гады змены астралагічных эр немагчыма, бо для знакаў задыяка не вызначаны выразныя межы.
З-за таго што прэцэсія павольна, але бесперапынна ссоўвае кропку вясенняга раўнадзенства, г.зн. пачатак трапічнага задыяка, у рамках руху «Нью эйдж» узнікла ідэя разгледзець рух пункта ♈︎ па сідэрычным задыяку. Паколькі поўны круг прэцэсіі здзяйсняецца за 25776 гадоў, 1/12 гэтага цыклу роўная 2148 гадам. Значыць, калі лічыць, што пункты адліку (0° ♈︎) двух задыякаў разышліся ў канцы I тысячагоддзя да н. э., атрымліваецца, што два тысячагоддзі кропка вясенняга раўнадзенства перамяшчалася па сідэрычным знаку Рыб і ў пачатку III тысячагоддзя павінна ўступіць у сідэрычны Вадалей. Улічваючы, што апошнія два тысячагоддзі былі эпохай развіцця хрысціянства, а адным з сімвалаў Хрыста была рыба, то сыходзячая эпоха асэнсоўваецца як «Эра Рыб», а наступная як «Эра Вадалея».
У эпоху стварэння задыяка мяжы задыякальных сузор’яў не вызначаліся з матэматычнай дакладнасцю, участкі неба ідэнтыфікаваліся па характэрных мнеманічных астэрызмах. У 1-й палавіне XX стагоддзя неба было выразна падзелена на ўчасткі — сузор’і, прычым аказалася, што з-за цеснай блізкасці сузор’яў Змеяносца і Скарпіёна экліптыка праходзіць не толькі праз 12 задыякальных сузор’яў, але і — паміж Скарпіёнам і Стральцом — праз Змеяносца, пры гэтым Сонца знаходзіцца ў Змеяносцы нават даўжэй, чым у Скарпіёне.
Вылучэнне задыяка як пояса нябеснай сферы, па якім праходзіць бачны шлях першапачаткова Месяца, а затым Сонца і планет, адбылося ў Вавілоне. Першае ўпамінанне аб выдзяленні задыякальнага пояса ў пісьмовых крыніцах Вавілона змяшчаецца ў серыі клінапісныя таблічак «Мул Апін» (MUL.APIN — сузор’е Плуга), датаваных пачаткам VII ст. да н. э.: у гэтых тэкстах пералічваюцца 18 сузор’яў на «шляху Месяца» і паказваецца, што Сонца і пяць планет перамяшчаюцца па гэтым жа шляху, а таксама вылучаецца група прыэкватарыяльных (і, адпаведна, блізкіх да экліптыкі) зорак. У VII—VI стст. да н. э. лік дзяленняў задыякальнай зоны быў падвоены, г.зн. Задыяк быў падзелены на 36 участкаў па 10°.
Дзяленне Задыяка на 12 частак адбылося, верагодна, у пачатку V стагоддзя да н. э., калі 10°-я ўчасткі былі згрупаваныя па тры — у гэты перыяд з'яўляюцца ўпамінанні задыякальных гараскопаў; у вавілонскіх астранамічных «дзённіках» 12 задыякальных сузор’яў згадваюцца з канца V — пачатку IV стст. да н. э. Дзяленне Задыяка на 18—36—12 участкаў было абумоўлена тым, што ў Вавілоне ўжывалася шасцідзесятковая сістэма злічэння, і круг дзяліўся на 360 вуглавых долей, што прыкладна адпавядае колькасці дзён у годзе.
Задыякальная вавілонская сістэма служыла таксама і сістэмай нябесных каардынат: экліптычныя даўготы свяціл адлічваліся ў граніцах задыякальнага ўчастка ад яго заходняй мяжы на ўсход.
Дэкадная сістэма з 10°-мі ўчасткамі была ўспрынята егіпецкай астраноміяй, прычым кожнаму ўчастку-дэкадзе былі пастаўлены ў адпаведнасць дэканальныя божаствы (у грэчаскім найменні — «дэканы»). У эліністычным Егіпце карысталіся камбінаванай сістэмай — прыкладам можа служыць так званы Дэндэрскі Задыяк — барэльеф, які размяшчаўся на столі аднаго з памяшканняў храма Хатхор у Дэндэры, дзе кожны з дванаццаці задыякальных участкаў падзелены на тры дэканы.
Грэчаская астраномія ўспрыняла задыякальную сістэму вавіланян у варыянце з падзелам на 12 сузор’яў. Сама назва «Задыяк» паходзіць ад грэч. ζῷον — «жывая істота». Першае ўпамінанне задыяка ў грэчаскіх крыніцах звязана з Еўдоксам Кнідскім — заснавальнікам старажытнагрэчаскай тэарэтычнай астраноміі, які жыў у сярэдзіне IV ст. да н. э.
У рымскі час у выніку кантактаў з Індыяй эліністычныя астранамічныя і астралагічныя сачыненні пранікаюць у Індыю; так, у II стагоддзі н. э. у Заходніх Кшатрапах у праўленне Рудракармана I Спхуджідхваджа пераклаў на санскрыт кампіляцыю эліністычных крыніц — Яванаджатаку, затым з'яўляюцца пераклад астралагічных работ Паўла Александрыйскага — Паўліса Сідханта і Ромака Сідханта (рымскі канон), у выніку ў Індыі была перанесена эліністычная задыякальная сістэма[3].
У традыцыйнай кітайскай астраноміі задыякальны пояс дзеляць на чатыры часткі, кожная з якіх у сваю чаргу падзелена на сем невялікіх сузор’яў — «стаянак месяца». Такім чынам, за дзень Месяц праходзіць адну стаянку[4].