Informatics Educational Institutions & Programs

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Rwanda (officieel (Rwanda) Republika y'u Rwanda, (Frans) République de Rwanda, (Ingels) Republic of Rwanda) is 'ne binnestaot in midde-Afrika, grenzend aon (mèt de klok mèt) Oeganda, Tanzania, Boeroendi en Kongo-Kinshasa. Hoofstad is Kigali. 't Klein en diechbevolk land heet begin jaore negeteg zwoer te lije gehad oonder 'ne börgeroorlog en genocide.

Rwanda is verdeild in vijf provincies (intara), die wijer zien verdeild in 30 distrikte (uturere, te vergelieke mèt gemeintes), 416 sectore en 'n aontal celle. De vijf provincies zien de volgende:

De modern provincies kaome in 2006, es vervaanging vaan de twelf aw. Dit waor 'n poging um associaties mèt 't aw regime oet de weeg te goon.

Mèt zien 26.338 veerkentege kilometer is Rwanda 't 148e land nao oppervlaakde en nog e stök kleinder es Nederland en 't Belsj. 't Land is bergechteg: 't liegste punt ligk nog op 950 meter bove zieniveau, 't hoegste punt - de Karisimbi - ligk op 4507 meter. Väöl vaan de berg zien völkaonisch vaan aard. De watersjeiing tösse de Nijl en de Congoreveer löp vaan noord nao zuid door 't land; de Nyabarongo, dee in Rwanda struimp, kump strouaofwaarts oet in de (Witte) Nijl. 't Groetste meer is 't Kivumeer op de grens mèt Kongo, wat op zie deepste punt 480 meter oonder de waterspiegel ligk.

Door zien hoeg ligking heet Rwanda e veur de trope gemaoteg klimaot (zoegenaomp tropisch hoeglandklimaot). De gemiddelde daagtemperature ligke veur gans 't jaor roond de 25 graod. 't Regeseizoen löp vaan februari tot in mei, 't druugseizoen vaan juni tot augustus.

Allewel tot Rwanda um zien diechte bevolking veur e groet deil is oontbos, vint me in de veer nationaol parke die 't land riek is nog ummertouw 'n groete biodiversiteit wie me dat bij tropische biotope gewoen is. De natuur vaan 't land umvat zoewel savanne es regebos, es gevolg daovaan kint 't land zoewel de bosolifant (Loxodonta cyclotis) es de savanneolifant (Loxodonta africana), de liew (Panthera leo) en versjèllende soorte ape, wie d'n oosteleke gorilla (Gorilla beringei) en de gewoene chimpansee (Pan troglodytes). Bezunderder is de vogelpopulatie, die 670 soort kint. Daovaan is e groet aontal endemisch; allein al in d'n Albertrif zien dat 26 soorte. Dao-oonder valle de Ruwenzori-toerako (Ruwenzornis johnstoni) en d'n edelfrancolin (Francolinus nobilis).

Allewel tot Rwanda taolkundeg en religieus in essentie homogeen is, is de bevolking vaan 't land toch sjerp verdeild euver drei versjèllende volker: de Hutu's, de Tutsi's en de Twa. De lèste zien e pygmeeëvolk en woersjijnelek de oersprunkeleke bewoeners vaan 't gebeed, die de cultuur vaan de invallende Bantoe höbbe euvergenome. Hutu's, Tutsi's en Twa spreke dezelfde taol en volge dezelfde religie.

't Versjèl tösse de Hutu's en de Tutsi's is allezeleve sociaol vaan oersprunk: de Tutsi's waore vaanajds de heersende klas, superieur aon de Hutu's, de handwèrkende (en gedeiltelek in slaovernij levende) mierderheid vaan de bevolking. De sociaol natuur vaan 't versjèl tösse Hutu en Tutsi kump oonder mie tot uting in 't Rwanda-werkwoord kwihutura, 'sociaol klumme', lètterlek 'oonthutue'. Neet oet te slete vèlt evels tot de twie volker versjèllende etnische oersprung höbbe, zuug oonder.

Dit kaste-echteg systeem heet tot groete haat tösse de gróppe geleid. De genocide vaan Hutu's op Tutsi's in de jaore negeteg (zuug oonder) waor dus 'n historie actie vaan revansj. Um mèt 't verleie te breke perbeert de regering de sjeislijne tösse de gróppe te doen vervage en kump de etniciteit neet mie in 't paspoort. Rwanda deilt de etnische opmaak vaan drei gróppe die dezelfde taol spreke mèt Boeroendi.

De nationaol taol vaan Rwanda is 't Rwanda of Kinyarwanda, 'n Bantoetaol oet zone J. Veur 't land weure gein aander inheimse taole opgegeve; allein 't Frans, de koloniaol taol oet de Belzjen tied, weurt door e paar doezend lui gesproke.^[1] Ouch 't Ingels is allewijl neve Frans en Rwanda officieel. 't Rwanda is sterk verwant aon 't Rundi (Kirundi) oet Boeroendi, boe 't oonderling mèt te verstoon is.^[2]

't Liewedeil vaan de Rwandeze is christelek. Vaanajds waore dat veural katholieke, meh nao de börgeroorlog höbbe lui ziech massaol bekierd tot (streng) protestantse genoetsjappe wie de Evangelische Kèrk en de Zevendendaagsadventiste. Ouch zien sommege lui moslim gewore. Nog mer 0,1% steit es animis te book, meh bij väöl christene is de religieus beleving wel gevörmp door de traditioneel religie. Zoe weurt de traditionele sjöpper-god Imana mèt de christeleke God vereinzelveg.

Rwanda is 'n erm land en mèt de gezoondheid is 't nog ummer slech gestèld. Ein op de vief kinder störf veur 't vijfde jaor, veural aon malaria. HIV/Aids kump veur bij 7,3% vaan de steidelinge en 2,2% vaan de dörpelinge tösse 15 en 49 jaor.

Rwanda woort sinds de steintied bewoend door pygmeeë, vaan wee de Twa aofstamme, en heet tösse 700 veur Christus en 1500 nao Christus mèt immigratie vaan Bantoe te make gehad. Ofwel stamme zoewel de Hutu's es de Tutsi's vaan de oersprunkeleke Bantoe-migrante aof, ofwel zien de Tutsi's e Nog later superstraot, mesjiens vaan Koesjitischen oersprunk. De inheimse bevolking organiseerde ziech in stamme (ouch wel clans genaomp; inheimse naom ubwoko), die leie vaan alle drei de bevolkingsgróppe kóste bevatte. Zoe vaanaof de vieftienden iew begóste ziech de stamme in keuninkrieke te organisere. In 't begin waor 't Keuninkriek Rwanda, neve oonder mie Bugesera en Gisaka, mer eint vaan mierder rieke op modern Rwandees groondgebeed, meh loupende d'n achtienden iew bojde de Nyiginya-dynastie häör mach oet, tot 't keuninkriek in de negentienden iew, oonder keuning Kigeli IV, tot in 't modern Oeganda reikde.

Door zien ligking midde op 't Afrikaans continent doort 't laank ietot Europeane 't land inkaome. Op de Conferentie vaan Berlien in 1884 woort 't land, deil vaan 't territorium wat me toen Roeanda-Oeroendi neumde, aon Duitsland touwgeweze, allewel tot koelek 'nen Europeaan 't had gezeen. De Pruse vereinegde 't mèt Tanganyika (Tanzania) tot Duits Oos-Afrika. In 1894 kaom Gustav Adolf von Götzen 't gebeed in; heer spraok mèt de keuning en waor d'n ierste Europeaan dee 't gebeed deepgaond verkinde. Vaanaof 1907 kaom pas de echte kolonisatie op gaank, wie 'ne resident waort aongeweze en laankzaamaon missionaire en militaire 't land binnetrokke. In 1916 bezatte Belzje tróppe vaanoet Belsj Kongo Roeanda-Oeroendi, es oonderdeil vaan d'n Ierste Wereldoorlog. Es gevolg daovaan woort bij de Vrei vaan Versailles Roenda-Oeroendi tot Belsj mandaotgebeed gemaak. De Belzje maakde väöl mie es de Duitsers serieus werk vaan de kolonisatie. Ze waore evels engsteg veur de sociaol verhaajdinge te versteure en hele naodrökkelek 't versjèl tösse Hutu's en Tutsi's in stand, door de etniciteit op identiteitskaarte te laote drökke. Nao d'n oorlog leep dat laankzaamaon oet de hand: nog oonder Belsj bewind kaom 't tot 'n intern conflik, wat in 1959 op de Rwandese Revolutie oetleep.

Oetindelek woort 't land in 1962 oonaofhenkelek, en politiek gesjeie vaan Boeroendi. Heibij woort ouch de monarchie aofgesjaf; Grégoire Kayibanda, leier vaan d'n Hutu-opstand, woort d'n ierste president. In 1973 pleegde Juvénal Habyarimana 'ne bleujetege staotsgreep tege wat her es 't corrup en repressief bewind vaan Kayibanda zaog. De president en versjèllende aander hoeg functionaire woorte vermaord, en Habyarimana regeerde de volgende jaore 't land es dictator. Toch brach zie bewind stabiliteit en relatief economische veurspood en woort de discriminatie tege Tutsi's (Habyarimana waor wie Kayibanda 'nen Hutu) minder zwoer. Toch bleve gevlöchde Tutsi's, georganiseerd in 't Rwandees Patriottisch Froont (RPF) vaanoet Oeganda 'ne coup veurbereie. In 1990 voolte ze ziech sterk genoog veur dee te lancere; heimèt begós de Rwandese börgeroolog. Naotot 't RPF e paar stei in 't noorde vaan 't land had vereuvered, kaom 't tot 'n patstèlling, wat in 1993 tot e staak-'t-vure leide. Ouch mós de president 'nen dialoog mèt de oppositie aongoon.

't Bestand kaom bleujeteg aon zien ind wie op 6 aprèl 1994 Habyarimana zien vleegmesjien woort neergesjote, boebij ouch de president vaan Boeroendi, Cyprien Ntaryamira, umkaom. Allewel tot neet dudelek is wie deen aonslaag heet gepleeg, waor dit veur radicaol Hutu's de aonleiing tot wat is koume bekind te stoon es de Rwandese genocide. Binne e paar oor begós 'n maordpartij vaan oongeveer hoonderd daog, boebij tösse 500.000 en ein mieljoen Tutsi's en gemaotegde Hutu's woorte umgebrach. De internationaol gemeinsjap reageerde neet mèt militair actie, meh stèlde e waope-embargo in tege de interim-regering, zoetot de militair kanse kierde en 't RPF op 18 juli gans 't land in han had.

Nao de börgeroorlog woort 'n coalitieregering ingestèld, oonder leiing vaan d'n Hutu Pasteur Bizimungu. De regering had mèt groete probleme te make. Versjèllende Hutu's, gevlöch oet angs veur represailles, zaote in kampeminte, veural zjus euver de grens in Zaïre. In die kampeminte hierse hoonger en krenkde, veural cholera. Ouch waore vaan dao-oet milities actief, die 't radicaol bewind wouwe herstèlle. Vaanaof ind 1994 begós d'n tied vaan verzeuning, door de instèlling vaan de Rwanda-tribbenaol, nao 't veurbeeld vaan de Joegoslavië-tribbenaol in D'n Haag. Um mèt 't verleie te breke woorte in de jaore 2000 veendel, volksleed, groondwèt en provincies vernuid. Wel kaom tege 't ind vaan 't decennium kritiek op president Paul Kagame, dee zie bewind in 't weste te otoritair woorte gevoonte.

Dit artikel is gooddeils gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie.

1. ↑ Ethnologue report for Rwanda
2. ↑ Ethnologue report for language code: kin