Histopathology image classification: Highlighting the gap between manual analysis and AI automation

L'apartheid (AFI: /apar'tɛjd/) foguèt una politica de segregacion raciala qu'es estat en vigor entre 1948 e 1990 en Sud-Africa e Namibia (alara jos tutèla sud-africana). Aqueste mot foguèt prononciat per lo primièr còp dins un discors de Jan Smuts, alavetz primièr Ministre de Sud-Africa. Lo tèrme significa «separacion» en afrikaans e neerlandés mas es estat adoptat per gaireben totas las lengas per exprimir una situacion de discriminacion raciala.

La segregacion raciala en Sud-Africa comencèt durant lo colonialisme, mas l'oficializacion de l'apartheid comencèt après las eleccions generalas de 1948. La nòva legislacion classificava los abitants en grops racials (blancs, negres, coloured e Indians) e las zònas residencialas foguèron segregadas per de transferiments forçats de populacion. Los abitants negres foguèron despossedits de la ciutadanetat e transferits dins un dels 10 territòris tribals autonònms diches bantostans, que quatre venguèron d'estats independents. Lo govèrn segreguèt l'educacion, la santat e d'autres servicis publics, e reservèt per los blancs los de melhora qualitat e pels negres los piègers.

L'apartheid encontrèt una resisténcia intèrna considerabla. Lo govèrn respondiguèt a las protèstas e rebellions en illegalizant l'oposicion, e per una fòrta repression e en empresonant los líders anti-apartheid mai significatius, coma Nelson Mandela. Las reformas promogudas dins los ans 1980 capitèron pas d'estofar l'oposicion, e en 1990 lo president Frederik Willem de Klerk comencèt las negociacions per metre fin al sistèma. En 1994 i aguèt d'eleccions multiracialas per sufragi universal que ganhèt lo Congrès Nacional African de Nelson Mandela.

Leis originas de la segregacion raciala en Sud-Africa son fòrtament ligadas ai societats colonialas europèas que se desvolopèron dins lo país. Aparegut a partir de la mitat dau sègle XVII, lo poblament europèu de la region conoguèt tres etapas decisivas que veguèron l'aparicion e la renfòrçament de la separacion etnica de la societat, especialament au sen de la communautat afrikaner.

La colonia dau Cap foguèt fondada a l'iniciativa de la Companhiá Olandesa deis Indias Orientalas en 1652. Ocupava una posicion estrategica subre lo trajècte entre Asia e Euròpa per permetre l'avitalhament dei naviris en produchs agricòlas eissits dau norigatge o de la cultura. Lei premiers podián èstre cambiat ambé lei populacions indigenas mai lei segonds necessitavan una produccion locala. En 1657, la Companhiá decidiguèt donc de favozizar l'emigracion de colons per desvolopar la cultura dei tèrras. L'annada seguenta, foguèt autorizada l'importacion d'esclaus.

Dins leis annadas 1720, lo nombre d'esclaus venguèt pus important que la populacion de colons. Lo ròtle d'aqueleis esclaus èra de servir per lei trabalhs agricòlas. Pasmens, lei fremas avián tanben un ròtle sexuau important coma prostituida per lei marins o coma "mestreja" de lor mèstre. Lo tractament d'aqueleis esclaus èra fòrça sevèr e l'òrdre èra mantengut per la violència ; lo taus de mortalitat èra fòrça important e lei liberacions raras. A l'exterior, lei relacions amb lei populacions indigenas èran tanben malaisadas. D'efèct, lei colons e leis Africans èran en concurència per l'ocupacion dei tèrras permetent lo norigatge. Après quauquei conflictes locaus, lei colons europèus, dichs afrikaners, marquèron lei limits de la colonia e leis indigènas foguèron replegats vèrs lo nòrd e defenduts de venir au sud.

Lei relacions entre lei colons e lei populacions negras de la region veguèron donc rapidàment l'instauracion d'una segregacion dobla entre lei Blancs e lei Negres esclaus e entre lei Blancs e lei Negres exteriors. Dins lei dos cas, aquela segregacion èra ja raciala, sociala e espaciala. Ansin, a la fin dau sègle XVIII, l'estructura politica, economica e sociala de la colonia èra donc organizada a l'entorn d'un ensems de jaç gropant de populacions diferentas e separadas. Au centre, lo còr de la colonia èra sota lo contraròtle de la Companhiá deis Indias. A l'entorn, un premier ceucle èra tengut per lei colons blancs e seis esclaus. Puei, existiá un segond ceucle esplechat per de colons seminomadas e seis emplegats indigènas. Mai au nòrd, se troba de territòris ocupats per de populacions mestissadas, d'indigènas replegats dau sud o de Blancs renegats que la possession èra mau assegurada. Enfin, lo rèsta èra tengut per lei populacions indigènas.

Dins lo corrent dei guèrras de la Revolucion Francesa, l'ocupacion dei Províncias Unidas per lei Francés entraïna la crenhéncia per leis Anglés de veire França prendre lo contraròtle de la colonia dau Cap.

L'introduccion de l'autoritat e dei lèis anglesas causèt una crisi prefonda. En 1815, lei colons afrikaners se revoutèron mai lor movement foguèt esquichat per lei Britanics. Après aquela desfacha, lei colons deguèron faciar doas lèis que menacèron lei fondaments de lor societat. En 1828, sota la pression dei glèisas evangelistas, lo Parlament de Londres votèt una lèi rendent teoricament leis indigènas e lei colons egaus. Puei, en 1833, l'esclavatge foguèt abolit dins l'Empèri Britanic.

A partir de 1835, leis Afrikaners, que prenguèron lo nom de Boers, decidiguèron donc de quitar la colonia dau Cap e d'emigrar en direccion de l'interior dau continent per fondar d'estats novèus e gardar lor mòde de vida. Aqueu movement d'emigracion, dich "Grand Trek", vendriá un element essenciau de l'identitat afrikaner. Foguèt lo començament d'una tièra de conflictes territoriaus còntra lei populacions africanas qu'entraïnèron la fondacion de dos estats afrikaners dins lo nòrd de Sud-Africa^[1]. Ansin, en fòra dei divisions entre populacions blancas e negras, apareguèt una separacion novèla entre Blancs britanics e Blancs afrikaners que va s'accentuar après lei guèrras dei Boers.

En 1886, un obrier agricòla descurbiguèt au sud de Pretòria lo pus grand filon aurifèr dau monde. Entraïnèt la creacion dins l'estat boer de Transvaal de la vila de Johannesburg que la creissença foguèt fòrça rapidà. Lo complèx minièr atirèt tanben una populacion obriera britanica fòrça importanta que venguèt pus importanta que la populacion rurala afrikaner. Lo govèrn boer de Transvaal decidiguèt donc de pas donar lo ciutadanatge ais abitants britanics. Ansin, l'existéncia d'aquela populacion anglofona oprimida venguèt un subjècte tension majora entre lei govèrns boers e britanics. Après una premiera guèrra acabada per una victòria dei colons, un segond conflicte acomencèt en 1899 quand lei doas republicas estimèron necessari de mandar una ataca preventiva còntra lei Britanics. Inicialament sosprés, lo govèrn repostèt per lo mandadís d'un contingent de soudats fòrça importants que capitèron de destruir leis armadas boers e d'ocupar lei dos estats de Transvaal e de l'Unio d'Aurenja. Pasmens, foguèt lo començament d'una guerilha acarnada que foguèt vencuda solament en 1902 per la desportacion e l'empresonament de la màger part de la populacion civila afrikaner dins de camps de concentracions e l'aplicacion de la politica de tèrras cremadas.

Lo succès britanic permetèt d'unificar l'ensems dei colonias europèas presentas dins lo sud dau continent african. En 1910, lo dominion de Sud-Africa foguèt donc creat amb una autonòmia importanta. Dins aquò, lo conflicte aviá creat un sentiment d'unitat grand entre lei ciutadans boers. Lei premiereis eleccions legislativas veguèron donc lo succès dei nacionalistas afrikaners e Louis Botha, generau de Transvaal pendent la guèrra de 1899-1902, venguèt lo premier cap dau govèrn de Sud-Africa.

La victòria dei nacionalistas afrikaners ais eleccions de 1910 permetèt l'introduccion d'unei lèis segregativas que foguèron pauc a pauc renfòrçats per lei govèrns seguents. Ansin, se l'apartheid acomencèt oficialament en 1948, divèrsei mesuras legislativas foguèron adoptadas dins leis annadas 1910 e 1920. Lo movement marquèt una pausa dins leis annadas 1930 gràcias au dinamisme economic dau país. Pasmens, a la fin deis annadas 1940, d'assais de liberalizacion dei mesuras segregacionistas causèron una repòsta politica dei populacions afrikaners que permetèt lo succès electorau dau Partit Nacionau e lo començament de l'apartheid en 1948.

La lèi fondamentala de l'apartheid foguèt adoptada en 1913. Dicha Land Act, definiguèt l'adopcion d'una politica racista au nivèu dau país e la division dau territòri de Sud-Africa entre una zona de poblament blanc e una zona de poblament negre. Lei populacions blancas prenguèron 90% dau territòri e totei lei zonas urbanas principalas. Lo rèsta formèt de resèrvas per lei populacions negras formadas generalament per lo còr dei reiaumes indigènas ancians. Aquelei resèrvas venguèron lo luòc d'abitacion obligatòri dei populacions negras. De miliers de Negres deguèron donc quitar sei bens situats dins de regions vengudas de poblament blanc per anar dins aquelei territòris. En fòra dei resèrvas, la circulacion e lo drech de propritat deis abitants non blancs foguèron egalamen fòrtament limitats.

Après lo Land Act de 1913, la separacion sociala entre Blancs e Negres foguèt renfòrçada dins leis annadas 1920 ambé l'adopcion d'una legislacion pertocant lo trabalh e l'emplech. D'efèct, aqueu decenni foguèt marcat per de dificultats economicas ligadas a la modernizacion de l'agricultura de tipe europèu que necessitèt d'ara endavant mens de man d'òbra. Aquò entraïnèt de migracions de populacions vèrs leis industriás urbanas onte leis obriers blancs e negres intrèron en concuréncia causant una demenicion dei salaris. En 1922, la populacion obriera blanca se revòutèt dins la region de Witwatersrand^[2]. Lo movement foguèt esquichat per l'armada mai en 1923, lo govèrn donèt satisfaccion au proletariat blanc. Lo Native Act limitèt la preséncia dei Negres en vila solament per l'exercici d'un emplech. Aquela lèi foguèt completada tre l'annada seguenta per l'Industrial Conciliation Act que defendiguèt ais Africans de participar ai negociacions sociala e salariala.

En 1924, lo govèrn de Jan Smuts foguèt batut ais eleccions per lo partit de James Hertzog. Aqueu darrier aprofichèt lo retorn de la prosperitat per melhorar la situacion economica dau país gràcias a una politica dirigida per l'aumentacion deis exportacions. La segregacion foguèt tanben renfòrçada per empachar de manifestacions novèlas de la classa obriera blanca. Puei, la Segonda Guèrra Mondiala (1939-1945), onte Sud-Africa participèt dins lo camp britanic^[3], veguèt l'industrializacion rapidà. Aquò entraïnèt una creissença novèla dei zonas urbanas onte la populacion negra venguèt pus importanta que la populacion blanca. En parralèl, lei movements politics e sindicaus non blancs conoguèron un dinamisme important. Per se parar còntra lei trebols causats per aquela agitacion, lo patronat blanc assaièt de liberalizar lo regime de segregacion per permetre l'aparicion d'una elèit africana capabla de contraròtlar lei populacions negras. Aquela volontat de cambiaments sociaus espauriguèt la màger part de l'electorat blanc que votèt en favor dau Partit Nacionau, de son aliat, lo Partit afrikaner, e de son programa d'apartheid ais eleccions de 1948.

Ja prefigurat per lei lèis adoptadas a partir deis annadas 1910, l'apartheid acomencèt oficialament en 1948 e s'acabèt en 1991. Èra basat sus una tièra de mesuras legislativas. Aquelei lèis permetián d'assegurar la separacion entre Blancs e non Blancs, principalament lei populacions negras devesidas entre diferenteis etnias, au nivèu sociala, espaciala, economic e politic.

Dos tèxtes votats en 1950 representavan la basa fondamentala dau regime d'apartheid. Lo premier foguèt lo Group Areas Act definiguèt de zonas de poblament diferentas per cada categoria de populacion. Aquelei categorias foguèron precisadas per lo Population Registration Act que rendèt obligatòri l'enregistrament de cada abitant coma Blanc, Negre, Indian o Metis. Oficialament, l'objectiu èra de permetre lo desvolopament de cada grop de populacion d'un biais separat e independent. En realitat, lei Blancs obtenguèron lo contraròtle dei zonas pus desvolopadas e ricas e esplechèron economicament leis autrei grops.

L'apartheid pichon designava l'ensems dei lèis que l'objectiu èra d'assegurar la separacion entre lei Blancs e lei non Blancs. Foguèt l'aspèct pus visible dau sistèma ambé, per exemple, la creacion de transpòrts publics o de plajas reservats solament ai Blancs. Lei lèis principalas d'aquela dimension de l'apartheid foguèron lo Prohibition of Mixed Marriages Act (1949) defendent lei maridatges mixtes, l'Immorality Act (1950) enebent lei relacions sexualas entre Blancs e Negres e lo Reservation of Separate Amenities Act (1953) separant lei privats, lei fònts e totei leis installacions publicas.

L'apartheid grand èra l'ensems de mesuras permetent de separar Sud-Africa entre de zonas de poblament diferent e la separacion espaciala de cada categoria de populacion. Ja acomençat avans 1948, foguèt renfòrçat e va desboscar, ambé la dimension economica de l'apartheid, subre la politica de bantostans deis annadas 1970 e 1980. Doas lèis permetèron aqueu renfòrçament. Foguèron lo Pass Laws Act (1952) qu'oblibiguèt leis abitants negres a partir de 16 ans d'aver un sauveconduch per demorar dins lei zonas blancas en fòra deis oras de trabalhs e lo Native resettlement Act (1954) qu'autorizèt de desplaçar lei populacions negras en fòra dei zonas blancas.

L'apartheid economic èra l'ensems dei mesuras legislativas permetent d'exclure leis abitants non blancs deis emplechs qualificats e d'assegurar lo plen emplech de la populacion blanca. Formèron un ensems de mesuras per gerir una man d'òbra industriala au profiech de l'elèit economic en luchant còntra lo comunisme. Leis elements majors d'aquela politica foguèron lo Suppression of Communism Act (1950) permetent d'enebir lei movements politics sospichats de comunisme, lo Mines and Works Act (1956) renfòrçant la discriminacion raciala au nivèu dau trabalh e la lèi de 1976 defendent la formacion professionala ai Negres

La politica dei bantostans foguèt lo compliment de la logica separatista de la politica d'apartheid. L'unitat territoriala de Sud-Africa foguèt abandonada per formar de regions reservadas ai populacion negras teoricament independentas o fòrça autonòma. Lei bantostans foguèron centrats sus lo territòri d'un etnia negra e deviaá venir lo luòc de residéncia normala dei membres d'aquela etnia.

Aquela politica apareguèt en 1959 après l'adopcion dau Promotion of Bantu Self-Government Act creant lei premiers bantostans sota administracion non blanca. En 1970, la lèi Black Homeland Citizenship Act permetèt de retirar lo ciutadanatge ais abitants negres eissits de communautats etnicas tenent ja una bantostans. De milièrs de Negres perdiguèron donc la nacionalitat sud-africana e venguèron d'emigrats dins lor país pròpri car venián de « ciutadans » dei bantostans. Entraïnèt tanben l'eliminacion finala dei Negres deis institucions nacionalas de Sud-Africa per de rasons similaras.

A partir de la fin deis annadas 1970, lo govèrn de Pretoria reconoguèt l'« independéncia » de certanei bantostans : lo Transkei per l'etnia xosa (1976), lo Bophuthatswana (1977) per l'etnia tswana, lo Venda per l'etnia venda (1979) e lo Ciskei (1981) tornarmai per l'etnia xosa. D'autrei territòris obtenguèron una autonòmia formala importanta coma lo KwaNdebele per lei Ndebeles. Pasmens, aqueleis entitats foguèron formats per de territòris pauc desvolopats, isolats, de còps constituits d'enclavas separadas per de desenaus de quilomètres e sensa ressorsas. Lei bantostans intrèron donc lo sosdesvolopament e forman totjorn a l'ora d'ara de zonas de pauretat fòrça importanta.

Lo regime d'apartheid conoguèt son apogèu durant lei premiers decennis de la Guèrra Freja e va se mantenir fins a la fin de la confrontacion entre lei blòts comunistas e capitalistas en 1991. Son engatjament dins la lucha anti-comunista es un premier factor permetent d'explicar son existéncia e son afebliment a partir deis annadas 1970 gràcias au sostèn mai o mens afirmats deis estats principaus de l'OTAN e de seis aliats. La disparicion d'aqueu conflicte li faguèt perdre aquelei sostèns e entraïnèt sa casuda. Lei dificultats economicas causadas per lei campanhas internacionalas organizadas còntra lo regime e lei mutacions intèrnas de l'economia sud-africana causèron tanben la disparicion de la justificacion de l'apartheid coma otís de gestion de la man d'òbra industriala. La revirada de la politica de seperacion que foguèt jamai completada e la lucha intèrna dei movements e dei populacions opausats o oprimits per lo sistèma foguèt lo darrier ponch que rendiguèt necessari l'abolicion de l'apartheid en 1991.

Lo regime d'apartheid se presentèt coma un barri còntra lo desvolopament dau comunisme dins lo sud dau continent african. Maugrat la reprobacion de l'opinion internacionala o lo vòte de sancions per l'ONU, lo govèrn de Pretoria poguèt donc lòngtemps aprofichar lo sostèn deis adversaris de l'Union Sovietica. Lei grands grops comerciaus foguèron tanben capables de contornejar leis embargos economics. Ansin, a partir deis annadas 1970, Sud-Africa poguèt mandar sei fòrças armadas dins lei país vesins per còntrar l'emergéncia de regimes comunistas (Moçambic, Angòla, Namibia) dins la region o per eliminar dei responsables de la lucha intèrna còntra l'apartheid^[4]. En 1975, lei conflictes namibian e angolés s'internacionalizèron ambé l'intervencion d'un còrs expedicionari cuban a l'iniciativa dei Sovietics. Inicialament pus poderosa, l'armada sud-africana veguèt sa superiotat demenir pendent la guèrra enterin que la Guèrra Freja e sei sostèns dau blòt de l'Oèst s'acabèron. Entre decembre de 1987 e març de 1988, la batalha de Cuito Cuanavale s'acabèt per una revirada de Sud-Africa que sei fòrças foguèron pas capablas de prendre aquela vila e deguèron se replegar vèrs lo sud. La demenicion dei capacitats militaras dau país entraïnèt donc lo 20 de julhèt de 1988 la signatura d'un acòrd permetent l'independéncia de Namibia en cambi d'un retirament dei tropas cubanas. Fragilizèt tanben un regime que deviá alora faciar d'autrei dificultats d'òrdre economic e sociala entre sei frontieras.

Lei cambiaments e lei dificultats economicas deis annadas 1980 aguèron un ròtle decisiu dins l'abolicion de l'apartheid. D'efèct, lo regime foguèt bastit parcialament coma un otís per gerir una man d'òbra industriala e miniera. Òr, a partir deis annadas 1960, l'importància dau sector minièr demeniguèt au profiech deis activitats ligadas ai servicis. Aquela tendància venguèt preponderanta e lei lèis de l'apartheid èra d'ara endavant plus adaptadas ai besonhs dau patronat. De mai, ambé la fin de la Guèrra Freja, lei pressions economicas aumentèron e lo sostèn dei país de l'Oèst demeniguèt rendent la situacion economica dau país mau segura meme per la minoritat blanca.

Un autre paramètre que precipitèt la revirada de la politica d'apartheid foguèt l'impossibilitat per lo govèrn blanc d'assegurar una separacion espaciala vertadiera entre Blancs e Negres. D'efèct maugrat la politica de promocion dei bantostans e lei transferiments de populacion dins aquelei regions, la màger part deis abitants negras dau país vivián encara en fòra d'aquelei territòris. De mai, lo govèrn aguèt de dificultas grandas per contraròtlar lei quartiers negres urbans (townships) que conoguèron una agitacion regulara e unei revòutas majoras. Enfin, en causa dei dificultats economicas e deis embargos internacionaus, la man d'òbra negra destinada ais òbras pus malaisadas èra venguda un element essenciau de l'economia.

Lo darrier factor major de casuda dau regime d'apartheid foguèt l'oposicion intèrna au sistèma. Prenguèt principalament la forma d'una oposicion politica, de temptativas per rendre incontraròtlable lei quartiers negres e d'una lucha armada còntra lei fòrças dau poder blanc. Inicialament afeblida per la repression, aquela oposicion s'organizèt a partir de la fin deis annadas 1950. En 1960, après la repression saunosa de la revòuta de Sharpeville^[5] lei movements politics anti-apartheid principaus coma l'ANC foguèron interdichs. Lo començament de la lucha armada per la branca militara de l'ANC conoguèt tanben unei reviradas dins leis annadas 1960 ambé l'arrestacion d'unei caps (Mandela, Sisulu...).

Après aquelei desfacha, l'oposicion reprenguèt en 1976 pendent leis esmogudas de Soweto violentament reprimidas^[6]. Dins leis annadas 1980, lo govèrn assaièt d'introdurre quauquei reformas per sauvar lo regime (introduccion de parlaments especiaus per leis Indians e lei Metis) mai l'agitacion dei populacions negras s'estendiguèt. En 1984, unei townships se revoutèron e Pretoria deguèt i mandar d'unitats militars per restablir l'òrdre. Enterin, l'ANC mandèt una tièra d'atacas e realizèt uneis atemptats murtriers còntra de simbòls de l'estat (Church Street...). Ansin, a la fin deis annadas 1980, existiá un clima de guèrra civila dins unei regions de Sud-Africa que va minar la fisança dei populacions blancs per lo regime.

La fin de l'apartheid es generalament descrich coma un miracle en causa de la paur d'un conflicte generalizat entre lei communautats que se debanèt finalament pas. Dins aquò, foguèt l'acabament d'un procediment lòng e malaisat de negociacions acomençadas durant leis annadas 1980 quand l'agitacion intèrna e la pression economica entraïnèt l'aparicion e lo mantenement de trebols grèus dins lo país. Lei govèrns Botha e de Klerk deguèron pauc a pauc acceptar de reformas mai e mai importantas dau regime. En 1991, lei lèis principalas de l'apartheid foguèron abolidas e un periòde de transicion acomencèt fins a 1994 quand aguèron luòc lei premiereis eleccions democraticas de Sud-Africa.

Dins leis annadas 1980, lei trebols aumentèron fòrtament dins lo país e lei quartiers negres venguèron mai e mai malaisats de contraròtlar. Lo regime assaièt d'introdurre unei reformas per atenuar leis efècts de l'apartheid tot en gardant lo còr dau sistèma mai aquelei temptativas de sauvament mau capitèron. La question dei townships, quartiers negres dins lei zonas blancas, aguèt un ròtle major dins aquela evolucion. Ansin, en 1983 sota la direccion de Pieter Botha, lo govèrn creèt d'autoritats localas negras per gerir aquelei territòris mai leis eleccions de 1984 foguèron largament boïcotadas. En 1985, la màger part dei townships se revoutèron e l'estat d'urgéncia foguèt decretat en 1986. Pasmens, se la repression foguèt fòrça violenta (1 000 mòrts en 1985, 8 000 presoniers en 1986), l'economia dau país deguèt faciar de grèvas importantas dins l'industría.

En 1989, en causa de la revirada dei reformas limitadas e de la repression dau govèrn Botha, aqueu darrier foguèt remplaçat per Frederik de Klerk. Annoncièt lo començament de negociacions ambé l'ANC e de reformas fondamentalas. En 1990, lei partits politics enebits (ANC, Partit Comunista...) foguèron legalizats e Nelson Mandela foguèt liberat. Unei caps dei movements anti-apartheid èran estats ja liberats dempuei 1989 e l'ANC acceptèt donc de renonciar a la lucha armada meme se de combats aguèron luòc entre organizacions anti-apartheid entre 1989 e 1991.

L'abolicion de l'òbra legislativa que serviá de basa au regime de l'apartheid foguèt realizat entre 1985 e 1991 sota lei govèrns Botha e de Klerk. Per lo premier, l'objectiu èra de reformar d'un biais limitat lo sistèma e lei lèis suprimidas foguèron entre lei pus simbolicas. Per exemple, en 1985, foguèt abolit la lèi defendent lei maridatges mixtes e, en 1986, lei lèis subre lo sauveconduch interior o la discriminacion dins lei luòcs publics. Après l'arribada au poder de Frederik de Klerk, lo movement s'accelerèt e totei lei lèis segregacionistas foguèron abolidas fins a la disparicion oficiala de l'apartheid votada lo 30 de junh de 1991. En març de 1992, la populacion blanca confirmèt aquela politica per referendum ambé 68% de vòtes positius. Après aqueu succès electorau, de negociacions aguèron luòc per definir una constitucion provisòria de 1992 a 1993. Aqueleis annadas foguèron tanben marcadas per d'accions saunosas de movements politics negres o blancs en rivalitat còntra l'ANC o luchant còntra l'abolicion de l'apartheid. Pasmens, lei violèncias poguèron pas empachar la contuniacion dei negociacions que desboquèron sus leis eleccions legislativas de 1994. L'ANC i foguèt victoriosa e Nelson Mandela foguèt elegit marcat donc la fin finala dau periòde de l'apartheid. Lei bantostans foguèron suprimits e reintegrats en Sud-Africa maugrat quauquei resisténcias deis autoritats localas de certanei territòris (Bophuthatswana, Ciskei).

• (fr) François-Xavier Fauvelle-Aymar, Histoire de l'Afrique du Sud, Paris, Seuil, 2006, (ISBN 2020480034)
• (fr) Barbara Cassin, Olivier Cayla et Philippe-Joseph Salazar (dir.): Vérité, réconciliation, réparation, Paris, Le Seuil, Le Genre Humain, vol 43, 2004, 365 p. (ISBN 2-02-062886-4)
• (fr) Philippe-Joseph Salazar (dir.), Amnistier l’Apartheid, Paris, Le Seuil, coll. "L’Ordre Philosophique", 2004(ISBN 2-02-06860-4)
• (en) Hermann Giliomee, The Afrikaners, Hurst & Co., 2003
• (fr) Philippe-Joseph Salazar, Afrique du Sud. La révolution fraternelle, Paris, Hermann, coll. "Savoirs: Cultures", 1998 (ISBN 2-7056-6360-6)
• (fr) Bernard Lugan, Histoire de l'Afrique du Sud, 1re éd. : Perrin, coll. « Vérités et légendes », Paris, 1986, 272 p. (ISBN 2262004196), Rééd. 1995 : 282 p. (ISBN 2262008477)
• (en) Dan O'Meara, " Forty Lost Years : The National Party and the Politics of the South African State, 1948-1994 ". Athens (Ohio), Ohio University Press, 1996. 624 p. (ISBN 0-8214-1173-X)
• (en) A.J. Christopher, The Atlas of Apartheid, Routledge-WUP, 1994, edicion novèla sota lo títol Atlas of Changing South Africa.
• (fr) Paul Coquerel, L'Afrique du Sud des Afrikaners, 1992, éditions complexe, 303p
• (fr) Philippe-Joseph Salazar, L'intrigue raciale. Essai de critique anthropologique, Paris, Méridiens Klincksieck, coll. "Sociologies au quotidien", 1989(ISBN 2-86563-211-3)
• (en) Floris Van Jaarsveld, The afrikaner's interpretation of South African history, Simondium, Le Cap, 1964.

1. ↑ En fòra dei dos estats principaus de Transvaal e de l'Estat Liure d'Aurenja, d'autrei colons boers assaièron tanben de formar de republicas pus pichonas que conoguèron una existéncia corta coma lo Stellaland (1882-1885).
2. ↑ Lo movement durèt dau 6 au 18 de març de 1922. La repression governamentala faguèt aperaquí 230 mòrts, 1 200 bleçats e 5 000 presoniers.
3. ↑ Aperaquí 334 000 soudats de Sud-Africa participèron au sen deis armadas britanicas magerament sus lei frònts nòrd-african e italian.
4. ↑ (en) Hanlon, Joseph (1986). Beggar your neighbours: apartheid power in Southern Africa. James Currey Publishers. p. 27. ISBN 978-0-85255-305-3.
5. ↑ La repression d'una manifestacion de 3 000 a 5 000 personas faguèt 69 mòrts e 178 bleçats. Certaneis èran estats executadas après lor arrestacion.
6. ↑ Oficialament, la repression faguèt 23 mòrts mai lo nombre vertadier es pas conegut. Se parla puslèu de centenaus de tuats, generalament a l'entorn de 575.