FAIR and interactive data graphics from a scientific knowledge graph

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Krenkde, in medisch jargon ouch wel aondoening geneump, is 'nen aofwiekende staot vaan 'n organisme dee zien gezoondheid negatief beïnvleujt en kin besjreve weure in teikes en symptome. Krenkdes kinne weure ingedeild nao meneer vaan oploupe (euverdraagbaar, erfelek etc.) en nao krenkdebeeld, zoewie ouch nao erns, al kin dezelfde krenkde bij d'n eine helder aonkoume es bij d'n aandere. Wee aon 'n krenkde störf, störf 'ne natuurleken doed (en, in oetgebreide zin, ouch aandersum).

't Begrip krenkde kin soms euverlappe mèt syndroom allewel tot 'n krenkde ieder de oerzaak besjrijf en e syndroom ieder 't samespeul vaan teikes en symptome. De wetensjap die ziech mèt 't bestrije vaan krenkdes bezeghèlt hèt geneeskunde, de wetensjap die de oerzake vaan krenkdes oonderzeuk hèt epidemiologie.

Es me loert nao boe 'n krenkde wèrk, kin me ze in drei types indeile:

• Lokaal krenkdes, ofwel krenkdes aon allein mer e bepaold orgaon of liefsdeil (bijziendheid, moeserm);
• Oetzejjende krenkdes, die vaanoet ei liefsdeil nao 't andert verspreie; 't bekindste veurbeeld is kaanker;
• Systemische krenkdes, die gans 't lief affectere (griep, hoege blooddrök).

E groet deil vaan de krenkdes zien infectiekrenkdes. Die weure veroerzaak door krenkdeverwèkkers (pathogene). Normaal zien dit micro-organismes; 't kinne virusse, bacterië, protozoë of käöme (sjummele) zien. Prione, misvörmde eiwitte die veur nervekrenkdes zörge, zien gein levende wezes en vörme daodoor de oetzundering. Me kin de infectiekrenkdes verdeile nao de aard vaan dee verwèkker (zuug de veurege zin) of nao de meneer vaan euverdrage. Dit kin weure gedoon door contak mèt spei of blood, door seksueel contak (geslachskrenkdes), door 'ne dierleke verspreier ('ne vector, wie de malariamögk) of via 't milieu (beveurbeeld vervojld water). Genetischen aonlag en/of 'n oontouwreikende levesstijl kinne 'ne mins vatbaarder make veur pathogene die op 'ne gezoonde mins neet zoeväöl effek höbbe.

Oonder neet-infectiekrenkdes valle oonder mie de mieste soorte kaanker, hartkrenkdes en mentaal steurnisse. Väöl vaan die krenkdes zien erfelek (d.w.z. genetisch); väöl aandere höbbe 'ne sterke genetische component.

De behandeling vaan 'n krenkde - in jargon therapie geneump - weurt aofgestump op de oerzaak. Geneus me de krenkde neet meh deit me allein get aon de symptome, daan sprik me vaan symptoombestijing.

Bij infectiekrenkdes sprik me vaan 'nen incubatietied - d'n tied tösse de infectie en 't versjijne vaan de ierste symptome - en ouch vaan 'ne latentietied - d'n tied tösse de infectie en 't momint boe-op d'n dreger de krenkde door kin geve.

Krenkdes die kort, snel en relatief hel touwsloon neump me acuut. Krenkdes die laank dore neump me chronisch. Es de chronische krenkde ummer erger weurt tot d'n doed of serieus dysfunctionaliteit drop volg, sprik me vaan 'n progressief krenkde (beveurbeeld de krenkde vaan Huntington). Progressief krenkdes zien dèks degeneratief; dat beteikent tot 't geaffecteerd weefsel mèt d'n tied fysiek achteroetgeit (dat is good woer te numme bij beveurbeeld de krenkde vaan Alzheimer). 't Ind vaan 'n krenkde, zij 't natuurlek of kunsmaoteg, hèt genezing.

Es d'n dokter 'n krenkde oonderzeuk, stèlt heer 'n diagnoos, 'n vasstèlling vaan 't krenkdebeeld, en 'n prognoos, 'n verwachting vaan 't verloup.

De las vaan krenkdes löp dramatisch oeterein: sommege beteikene neet väöl mie es e paar daog trökval, dewijl aandere tot d'n doed leie. Me kin d'n invlood vaan krenkdes mete in jaore vaan potentieel leve verlore (nao 't Ingels bekind es YPLL): es de gemiddelde leeftied 75 is, en me weurt door hartklachte mer 65, daan sprik me vaan 10 YPLL. Wijer maote zien de levesjaore nao kwaliteit gecorrigeerd (quality adjusted life years, QALY), die levesvräög deile door werkelek geleefde jaore (es me 75 weurt meh de lèste 15 jaor in 'ne rolstool zit, heet me örges tösse 60 en 75 QALY's) en de levesjaore nao handicap gecorrigeerd (DALY), wat 't aontal jaore verlore aon krenkde bij 't aontal jaore verlore aon handicap optèlt.

Väöl krenkdebeelder die me vaan lui kint, kinne ouch bij aander bieste optrejje. De krenkdeverwèkker is dan neet noedzakelek dezelfde, de prognose ouch neet. Zoe is 'n verkajdheid veur chimpansees levesbedreigend.^[1] Ouch kriege veugel väöl dèkser kaanker door infectie es lui. Sommege krenkdes zien beperk tot 'n bepaolde gróp bieste: zoe kin hoondsdolheid allein zoegdiere treffe. 't Oonderzeuk en 't bestrije vaan biestekrenkdes is 'n apaarte tak vaan wetensjap, die bekind steit es biestegeneeskunde of veterinair geneeskunde. Me kin dat in Utrech en Gent studere.

Plantkrenkdes weure in 't bezunder oonderzoch in de conteks vaan de landbouw; de wetensjap die ziech daomèt bezeghèlt hèt fytopathologie. Dit kin me o.a. in Wageningen studere.

Dit arkel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel dees versie.

1. ↑ Het Nieuwsblad - Geen ziekenbezoek voor bonobo's