Effects of the storage conditions on the stability of natural and synthetic cannabis in biological matrices for forensic toxicology analysis: An update from the literature

La presarto estas tuto de procedoj por maŝine fari multajn ekzemplerojn de teksto aŭ bildo sur surfacon, plej ofte per inko sur papero. Eblas konsideri ĝin laŭ teknika aŭ arta vidpunktoj. Eblas presi sur granda diverseco de materialoj, kaj tiel necesas uzi diferencajn pressistemojn por la diversaj okazoj. Presadon eblas realigi hejme, artmetie komerce kaj industrie grandskale, kaj ĝi esas esenca parto de la eldonado de libroj kaj de ajna tipo de prespublikaĵoj (gazetoj, broŝuroj, propagandaĵoj ktp.). La novaj teknikoj de tridimensia presado ebligas novajn aplikaĵojn diversfake.

La plej fruaj nepaperaj produktoj pri presado estis cilindrosigeloj kaj objektoj kiel la Ciro-cilindro kaj la Nabonido-cilindroj. La plej konata formo de presado aplikita al papero estis lignobloka presado, kiu aperis en Ĉinio antaŭ 220 n.e. por tolpresado. Tamen, ĝi ne estis aplikita sur papero ĝis la 7-a jarcento.^[1] Postaj disvolvigoj en presteknikoj estis la movebla tipo inventita de Bi Ŝeng ĉirkaŭ la jaro 1040 n.e.^[2] kaj la presmaŝino inventita de Johannes Gutenberg en la 15-a jarcento. La prestekniko ludis gravan rolon en la disvolvigo de la Renesanco kaj la Scienca Revolucio kaj havigis materialan bazon por la moderna scibazita ekonomio kaj la etendo de lernado al la homamasoj.^[3]

Laŭlonge de la historio estis diversaj pres-sistemoj, kelkaj el kiuj, kiel la serigrafio kaj la litografio, estis adaptitaj al la evoluo de la tekniko kaj ankoraŭ estas uzataj, dum aliaj kiel ksilografio, kiuj estis amplekse uzitaj, iom perdis validecon kaj nuntempe estas uzataj nur por la reproduktado de artaĵoj. Ĝis la apero de la cifereca presado ĉiuj metodoj havis kiel komuna karaktero la uzadon de matrico kiun inkenhava frapo transigis sur paperon. La presteknikoj rapide evoluis, kaj aperis novaj procedoj kiuj kontentigis novajn necesojn aŭ respondis al novaj teknikaj ebloj. Elstaris la akvaforto, la litografio, la fotogravuraĵo (kiu aperis evidente post la fotografio), la platpreso aŭ la kavo-gravuro.^[4]​ La modernaj teknikoj de la kserografio kaj la inkŝpruciga presilo estas tre ligitaj kun la informadika traktado de datumoj presotaj kiuj estas senditaj rekte al la presmaŝino kaj kiuj estis generinta la aperon de specifa programaro de perkomputila publikigo.

Ksilografia kaj tipografia presado. Ĉinoj kaj koreoj uzas la teknikon de surligna gravuro (ksilografio) ekde la 2-a jarcento. La plej malnova presita “libro” estas la Diamanta Sutro, kvinmetra paperrulaĵo subskribita de la presisto Ŭang Ĉieh en 868. La forĝisto Bi Ŝeng evoluigis metodon por reprodukti ideogramojn per moveblaj litertipoj el kalcigita argilo (ĉirkaŭ 1041). En la jaro 1392 la korea reĝo ordonis la unuan fabrikadon de moveblaj metalaj literoj kaj post dekkvinjara laboro aperas korea versio de kvin ĉinaj klasikuloj. Kiam Gutenbergo konceptis kaj realigis la unuan muldilon de prestipoj per rapide fandiĝebla kaj solidiĝanta alojo, li probable nenion sciis pri la teknikoj de la ĉinoj kaj koreoj.

Ĝi estis dokumentita por la unua fojo en Ĉinio en la Dinastio Tang, kvankam dekomence nur kiel metodo por presi stampaĵojn en la vestaĵoj; la plej antikvaj ekzemploj kiuj ankoraŭ survivis en Ĉinio datas de antaŭ la jaro 220,^[5], dum en Egipto en la 6-a aŭ 7-a jarcentoj.^[6] En la Dinastio Tang, ĉina verkisto Fenĵi menciis por la unua fojo en sia libro "Yuan xian san ji" ke la ksilografia presado estas uzata por presi budhismajn skribaĵojn dum la jaroj de Ĵenguan (627-649 n.e.). La plej antikva presita ĉina verko kiun oni konis estas ksilografia presaĵo de budhismaj skribaĵoj de la periodo Vu Zetian (684-705), malkovrita en Tubofan (provinco Ŝinĝango) en 1906. Ĝi estis rabita de la japanaj invadantoj, kaj aktuale ĝi estas en la Muzeo de Kaligrafio en Tokio (Japanio). Oni supozis, ke la plej malnova presita “libro” estas la Diamanta Sutro, de 868 aŭ 848, sed ĵusa elfosaĵo en korea pagodo eble malkovris budhisman tekston eĉ pli antikva datita inter la jaroj 750-751.^[7][8]​ En la moderna ĉina historiografio, la presarto estas konsiderata kiel unu de la kvar grandaj inventoj de la Antikva Ĉinio.

Rememora monumento de la trono de 1023, dinastio Song de Norda Ĉinio, dokumentas, ke la tiama centra registaro uzis lamenojn el bronzo por presi la monpaperon kaj blokojn ankaŭ el bronzo por presi la ciferojn kaj la karaktrojn en la monero, kaj nuntempe oni povas ankoraŭ trovi tiujn restaĵojn en monpapero Song. Poste en la dinastio Jin, oni uzis la saman teknikon, sed pli prilaborita por presi monpaperon kaj formalajn oficialajn dokumentojn, el kiuj la tipa ekzemplo de tiue tipo de tipografia presarto per bronzblokoj estas presita "ĉeko" de la dinastio Jin de la jaro 1216.

La presado sur tolaĵoj per lignoblokoj aperis en Egipto en la 4-a jarcento, sed ne certas ĉu la tekniko estis lernita de ĉinoj aŭ estis disvolvigita sendepende. La perbloka presado de teksto en araba ŝajne disvolviĝis en la araba Egiptio dum la 9-a kaj 10-a jarcentoj, kaj denove ne klaras ĉu la blokoj estis el ligno aŭ el alia tipo de materialo.^[9]​ Ŝajne la tekniko ĉesis esti uzita kiam oni enkondukis la moveblajn tipojn devenajn de Ĉinio.^[10]​

Kvankam ne ĉiuj historiistoj konsentas, oni ĝenerale opinias, ke la unua tipografia presisto en Eŭropo estis Johannes Gensfleisch alinomata Johannes Gutenberg. Li naskiĝis en patricia familio en Majenco (Germanio) ĉirkaŭ la jaro 1400 kaj oni retrovis lin en Strasburgo en 1436, kie li estis helpata de la oraĵisto Hans Dünne kaj konstruigis presilon kun la helpo de la lignotornisto Konrad Saspach. Per la jam ekzistanta tekniko de la matricogravuro, konata de la oraĵistoj kaj librobindistoj, Gutenbergo inventas muldilon por moveblaj literoj el plumbo fandeblaj post uzo. En 1448 li denove estis en Majenco kaj la bankisto Johann Fust pruntis al li dufoje 800 guldenojn kontraŭ garantidono sur la presejo. Fust iĝis asociito de la talentita Peter Schöffer, kiu konis la sekretojn de la “nigra arto”, ĉar li estis disĉiplo de Gutenbergo. Bedaŭrinde tiu ĉi havis financajn problemojn kaj perdis dum proceso kontraŭ Fust preskaŭ sian tutan presmaterialon en la jaro 1455. Tamen li rekonstruis kun peno novan atelieron, laboris ankoraŭ kelkajn jarojn kaj mortis en 1468. – La plej grava verko, kiun komencas realigi Gutenbergo estas la fama 42-linia Biblio (kolumnoalteco 42 linioj), kiun Fust kaj Schöffer finis antaŭ la jaro 1456. La presaĵoj de Gutenbergo ne estas subskribitaj aŭ datitaj. En 1454 li presis la Turkan kalendaron (Türkenkalender), kiu estas la unua politika presaĵo kaj la unua presita kalendaro. Fust kaj sia bofilo Schöffer realigis la psalmlibron Psalmorum codex, la unuan libron datitan (1457) kaj entute presitan sur pergameno per nigra, ruĝa kaj blua koloroj kun luksaj ĉefliteroj. Ili ankaŭ realigis la 36-linian Biblion (1458-1461) kaj tipografian majstroverkon, nome la Constitutiones de la Papo Klemento la 5-a, unua libro kun marĝenaj notoj kaj samaltaj kolumnoj.

La teknika novaĵo de Gutenberg estis la evoluo de procedoj, kiuj ebligis la presadon de libroj:

• la signaturo ĉe la prestipo
• la formŝanĝo ĉe la gisado de la tipoj
• la konstruo de la presmaŝino
• interŝanĝeblaj metalaj prestipoj
• la prestipujo

Gutenberg konatiĝis ankaŭ pro la ekonomia kaj socieca establiĝo de la presarto per la unua amasa disvastiĝo de la Biblio.

En la 15-a jarcento la prestekniko de Gutenberg rapide disvastiĝis tra Eŭropo. Tion ebligis ĉefe la bonaj komercvojoj.

• 1458 unua presejo en Strasburgo
• 1462 en Vieno
• 1464 en Basel
• 1465 en Kolonjo
• 1467 en Eltville
• 1468 en Augsburg
• 1469 en Venecio
• 1470 en Nurenbergo
• 1472 en Ulm
• 1473 en Hispanujo, Hungarujo kaj Anglujo
• 1487 en Prago
• 1563 en Rusujo
• 1593 en Meksiko

De Gutenberg ĝis la 19-a jarcento la teknikaj plinovigoj de la presado estas minoraj ŝanĝoj, kiuj celis nur plibonigi la efikecon. La alojo uzita por fari la tipojn plue estis la sama. Fine de la 18-a jarcento Charles Stanhope (1753–1816) konstruis la unuan presmaŝinon totale metalan kiu ebligis redukti la forton postulitan por presi je 90% kaj duobligis la preseblan surfacon,^[11] dum per produktado de ĝis 480 paĝoj ankaŭ duobligis la produktadon de la antaŭaj presmaŝinoj.^[12] Poste aperis la litografio, nome sistemo de presado disvolvigita de Aloys Senefelder, kiu, konscia, ke akvo kaj oleo forpeliĝas nature, uzis kalkoŝtonon kaj grasan bastoneton por realigi presadon, per kio li revoluciis la grafikajn artojn, kio ebligis la presadon de bildojn altkvalitan. La aktuala sistemo de platpreso deriviĝis de la litografio.^[13]​

La rotacia pres-maŝino, konstruita en 1847 fare de Richard March Hoe (1812-1886), estas presmaŝino en kiu la presotaj bildoj kaj grafikoj kurbiĝas sur cilindro; la unua jam estis kapabla realigi 12 000 presaĵojn por horo. La rotacia prestamburo esti poste ege plibonigita fare de William Bullock. La presado estas farebla sur granda nombro de surfacoj, kiel papero, kartono kaj plasto, kaj tio povas esti nutrita per izolaj folioj aŭ per kontinua rulaĵo. La rotacia pres-maŝino presas kaj krome povas modifi la surfacon pere de stampiloj, vernisiloj de surpresado aŭ reliefigiloj. La neceso de la grandaj ĵurnaloj havigi sistemojn por kontentigi la kreskiĝintajn postulojn por rekorda tempolimo kondukis al rapida disvolvigo de la maŝinoj, per plibonigoj okazigintaj jaron post jaro.

La presarto vidiĝis revoluciita dum la 1880-aj jaroj pere de la invento de la linotipo fare de Ottmar Mergenthaler (1854-1899). Tiu maŝino rezultis grandan plibonigon de la tempo necesa por la kompono de teksto anstataŭante la permanan manipuladon de la moveblaj tipoj pere de aliro tra klavaro por ĉiu linio de teksto. La enkonduko de la teksto tra klavaro rezultis en la mekanika kompono de matrico kiu utilis kiel muldilo en kiu oni metis alojon el plumbo kaj stano formante ununuran pecon por enmetita linio. Tiu bloko estis uzata por fari la presadon propre diritan. La kompanio Monotype Corporation Ltd kreis laŭlonge de la jaroj siajn proprajn tipojn inspiritajn en historiaj fontoj tipografiaj kaj plej parto el ili estas ankoraŭ protektitaj per aŭtorrajtoj. Tiu maŝino anstataŭis la tradiciajn presmaŝinojn kaj en la kampoj de la presado de libroj kaj de la skribita gazetaro ĝi hegemoniis sendube ekde 1900 ĝis la 1970-aj jaroj.

En la 1940-aj jaroj oni cerbumis anstataŭon de la liniblokoj: temis pri plato kiu povis estis uzita por presi ĉu tekston ĉu bildon indiferente. La inko estis fiksita sur la deziritaj pozicioj pere de elektrostatika ŝarĝo (pro tio la plato ricevas la nomon de elektrografia plato); poste oni anstataŭis la kronon de elŝarĝo pere de lasero. Tiu tekniko, nomita kserografio estis uzita de la kompanio Xerox por produkti la unuajn fotokopiilojn, kaj estas la bazo de la aktualaj laser-printiloj kaj krome malfermis la vojon por la desegno de la platoj de platpresado de tipo fotografia.

Fine de la 1960-aj jaroj kaj komence de la 1970-aj jaroj aperis la metodoj de fotokomponado. Sistemo de speguloj kun la karaktroj eltranĉitaj utilis kiel ŝablono tiel ke la lumo povis presi sur surfaco sensiva kiu estis rivelita kaj fiksita kiel komuna fotopapero. La tekstoj komponitaj tiel estis muntitaj sur apogiloj, kaj la desegno de la paĝo estis farita permane. Per unu frapo la muntadon de la paĝo oni faris kaj oni prenis kliŝon de la tuto por kreir la platon uzotan por la presado. La fotokomponado kaj la platpresado daŭros preskaŭ du dek jarojn, kaj la procezoj evoluos per la apero de la lasero, kiu venis presi rekte la filmon, nuligante la sistemojn de speguloj. Ekde tiam la presadon jam oni ne faris per premado de la karaktroj sur papero sed anstataŭe la inko estis absorbita de la papero tie kie ĝi estis fiksita al la platpresilo.

Pli granda ŝanĝo dum la 20-a jarcento ekokazis per la apero de la persona komputilo kaj speciale de la Macintosh de Apple komence de la 1980-aj jaroj, kiu rezultis en la demokratiigo de la la perkomputila eldonado, antaŭe rezervita al la ĉefkomputiloj kaj al la komputiletoj (aktuale konataj kiel "serviloj"). Tiu komputileto ebligis faradon de ĉiuj taskoj necesaj por la presado ekde ununura laborloko: nome akiro de ciferecaj bildoj, eldono de bildoj, kreado de vektoraj grafikoj, komponado de paĝoj per specifa programaro, kiu krome ebligis la kombinadon de teksto kaj bildoj. Tiuj operacioj jam estis eblaj en la grandaj sistemoj, sed je altega kosto. La Macintosh, precize, helpis meti la presarton kiel metio kaj profesio atingebla de ĉiuj.

Paralele al la evoluo de la komponado, ĉiuj necesaj taskoj por la grafikaj artoj eksuferis profundajn ŝanĝojn. Tiukadre al la laborloko de la komponado, la fotografia traktado kaj la desegno de la paĝo oni aldonis variajn aparatojn kiel la filmiloj aŭ CTF (Computer to Film) kiuj ebligis presi rekte el la komputilo al filmo, kaj kiu povis krei kliŝeojn diverskolore (kvar se temas pri kvarkomio) por produkti la platojn de optika transporto. Tiu plibonigo nuligis la neceson de la dezajno kaj de permana muntado de paĝoj. Eĉ tiel, la optica transporto rezultis en perdo de difino kaj ne evitis kelkajn makulojn produktitajn per la estado de malpuraĵoj el polvo aligita al la platoj.

La venonta evoluaĵo estis la CTP (Computer to Plate) aŭ platgravurilo per kiu jam oni ne pasas tra la filmo, sed oni generas la presplaton rekte (ĝenerale el aluminio kaj foje el poliestero). Ĵus kreita la plato, la funkciigisto devas nur meti ĝin rekte en la presilo. La lasta evoluaĵo de la konvencia platpreso estas la enkonduko de la CTP al la presmaŝino. Tio estas tio kion oni nomas Direct Imaging. Jam ne estas operacio intermeza inter la kreejo de la paĝoj kaj la presmaŝino, la gravurado oni faras rekte sur la cilindro platoporta de la presmaŝino platpresa. La ĉefa avantaĝo estas la evitado de perdo de tempo kaj la malmultekostigo de la produktadkostoj.

El la fotokopiiloj aperis nova sektoro de aktiveco, nome la cifereca presarto en kiu ĉiuj konvenciaj sistemoj estis anstataŭitaj per sistemoj de transportado de bildoj bazitaj sur la teknologio de la fotokopiiloj, kio ebligas farado de tujaj presaĵoj tre fidelaj al la origina dokumento. La kosto estas tre supera al tiu de la tradiciaj sistemoj, kio faras ke ĝis nun tiuj sistemoj celas nur la produktadon de malgrandaj presadoj kiel por memeldonado, doktorigaj disertacioj kaj libroj laŭ peto. Konekte al datumbazoj la sistemoj de cifereca presarto ebligas la produktadon de dokumentoj kiuj enhavas tekstojn aŭ bildojn varieblajn laŭlonge de la tempo aŭ de la laborprocezo, kio okazas ĉe la statistikaj registroj, horaroj, prezolistoj, katalogoj, inventarioj ktp.

• La plej malnova presita kaj konservita libro estas 5 metrojn longa ĉina rulaĵo el la jaro 868, kiu temas pri sankta budhisma teksto.
• La unua eŭropa libro presita per moviĝemaj tipoj estas la latina gramatiko de Donato en 1451 de Gutenberg.
• La unua latina eldono de la Biblio estas la Biblio je kvardek du linioj de Gutenberg (1453). Victor Hugo skribis pri ĝi unu el la unuaj analizoj en la ĉapitro Tio ĉi mortigos tion (france: "Ceci tuera cela") en sia romano Notre-Dame de Paris.
• La unua libro presita en la franca estis La Légende dorée (La ora legendo) de Jacques de Voragine fare de Barthélemy Buyer en 1476 en Lyon.

Lignogravuro aŭ ksilografio, ŝtongravuro aŭ litogravuro...

La litografio estis inventita de Alois Senefelder en 1796 en Germanio (de la greka lithos, ŝtono, kaj graphein, skribi, desegni) kaj estas prestekniko senreliefa, kiu ebligas kreon kaj reprodukton multekzempleran de desegno per inko aŭ krajono grasaj sur kalkŝtonon. Ĝi baziĝas sur la principo ke graso kaj akvo sin reciproke repuŝas. Oni ne konfuzu litografion kun litogravuro: litogravuro estas la tekniko per kiu oni gravuras ŝtonon reliefe. Litogravuro estas relative malofte uzata en presarto.

Ekde Gutenberg tipografio estis parto de la faka scio de presistoj kaj kompostistoj. Nuntempe ĝi estas grava studparto por grafikistoj en la presindustrio kaj en ciferecaj komunikiloj kaj similaj profesioj. La novaj teknikoj por la kreado de retejoj postulis de tipografoj novajn defiojn, ekzemple koncerne facilecon kaj praktikecon por uzantoj. Nuntempe preskaŭ iu ajn povas krei printaĵojn (ekz. leterojn) aŭ krei retpaĝon kaj tiel esti tipografia kreanto. Ofte ekzistas jam uzpretaj aplikadoj. Tamen ankaŭ la amatora tipografo povas ĉerpi el la spertoj de bonaj profesiaj tipografoj kaj grafikistoj nuntempaj aŭ iamaj. Por ĉi tiuj metioj ekzistas gvidlibroj en diversaj lingvoj ĉu presitaj ĉu rete atingeblaj. Tipografio povas reliefigi la enhavon, celon kaj ĉarmon de verko subtenante la komunikan efikon de teksto, kiu antaŭ ĉio estu bone legebla.

La presejo en Eŭropo, evoluis dum la Renesanca apogeo. Tamen, la unuaj presaĵoj fare de Johannes Gutenberg, kiel la 42-linia Biblio, uzis liter-stilon el la Gotika epoko nomita Teksturo (germane, Texture), Frakturo (germane, Fraktur) aŭ malnova angla stilo. Dum la Mezepoko, la libra kulturo eliris el la kristanaj monaĥejoj, kiuj agis preskaŭ kiel eldonejoj en la moderna senco de tiu ĉi vorto. La libroj ne estis presitaj, sed man-skribitaj fare de specialigitaj monaĥoj nomataj kopiistoj; ili faris sian laboron en ejo trovita ene de preskaŭ ĉiuj monaĥejoj nomita latinlingve scriptorium (pr. skriptorjum) (skribejo). La scriptorium kiu havis bibliotekon kaj salonon kun diversaj skrib-tabloj. Ĉi tie, la monaĥoj kopiis la librojn de la biblioteko, unufoje pro mendo fare de feŭda sinjoro kaj alifoje el alia monaĥejo.

Dum la Gotik-epoko, Eŭropo revenis iom post iom al ekonomia sistemo, kiu dependis de la urboj — kaj ne de la kampo kiel tradicie dum la plejparto de la Mezepoko —, kaj tion determinis la naskiĝo de la gildoj, kiuj permesis plej grandan libro-produktadon. La libroj, kutime religiaj, estis menditaj de riĉuloj al gildo de libro-artistoj, kiuj havis specialistojn pri surskriboj, ornamaj majuskloj, liter-ornamo, gale-kompostaĵo kaj libro-bindado; ĉar temis pri tute metia procezo, 200-paĝa libro povis prokrastiĝi 5 aŭ 6 monatoj, kaj estis necesaj pli-malpli 25 ŝaf-feloj por fari la veleno sur kiu oni skribis kaj ilustris per ov-guaŝo, kaj primitiva speco de oleo-pentraĵo. La urboj kiuj pli fortiĝis dum la Gotika epoko estis nord-Eŭropaj, ekz-e, Parizo, Londono kaj sufiĉe da germanaj urboj, kiuj estis la unuaj je starigi la gilda sistemo; plie, la urbo kaŭzis la naskiĝo de la universitatoj; tio kreskigis la bezonon de man-skribaĵoj kaj starigis bezonon trovi novan metodon por libro-produktado, amase kaj multe pli malmultekoste.

La stencil-duobligilo aŭ mimeografa maŝino (ofte mallongigita kiel mimeografo) estas malmultekosta duobliga maŝino kiu funkcias metante inkon tra ŝablonaro al papero. La mimeografa procezo ne devus esti konfuzita kun la alkohola duoblig-procezo. Mimeografo estis komuna teknologio en presado de malgrandaj kvantoj, kiel en oficeja laboro, klasĉambraj materialoj kaj preĝejaj bultenoj. Fruaj fanzinoj estis presitaj per ĉi tiu teknologio, ĉar ĝi estis vasta kaj malmultekosta. En la malfruaj 1960-aj jaroj, mimeografoj kaj aliaj maŝinoj tiutempaj, estis delokigitaj iom post iom favore al fotokopiado.

Nuntempe platpreso estas inter la plej vaste uzataj presteĥnikoj.

Laŭlande ekzistas diversaj edukebloj por labori en presado, kiel ekzemple:

• faldisto
• tranĉisto
• kolorigisto
• bindisto

• Drupa, en Duseldorfo, Germanujo: ĉiun kvaran jaron (2008, 2012, 2016 ...)

• Ipex, en Britujo: ĉiun kvaran jaron

• Graphitec, en Parizo, Francujo: ĉiun trian jaron
• Intergraphic, en Parizo kaj Lyon: ĉiujare
• Techniques papetières et graphiques (TPG) en Parizo: ĉiun trian jaron (ekspozicio vojaĝema okazanta ĉiun naŭan jaron en Parizo: 1983, 1992, 2001, 2010…). Por montri la kvaliton kaj rapidecon de siaj maŝinoj la fabrikistoj tie presas kaj disdonas tunojn da afiŝoj ĉiutage.

La invento kaj establiĝo de presarto estas grava kulturhistoria punkto, kiu enkondukis informdisvastiĝon. Ekzistas nur malmultaj tiaj bazaj mejloŝtonoj:

• la invento de la lingvo kaj buŝa transdono,
• la invento de la alfabeta skribo,
• la invento kaj establiĝo de presarto kaj
• la invento de la komputilo kaj de ciferigo.

Presarto ebligas ekzaktan reproduktadon de scio tiel, kiel antaŭe neniam konatan. Dum antaŭe libroj estis mane kopiitaj en skribejoj, la homa faktoro iĝis anstataŭebla. Kopieraroj estis evititaj.

Iĝis grava aŭtoreco, tio estas kiu diris aŭ skribis kion kaj kiel iu precize esprimiĝis kaj kiam tio okazis. Libroj iĝis pli allogaj kaj strukturitaj. Aldoniĝis paĝonumeroj, enhavtabelo kaj titolpaĝoj.

Ŝanĝiĝis ankaŭ legado: dum antaŭe libroj estis laŭte legitaj, evoluiĝis la nuntempa sensona legado (kvin jarcentojn poste teknologio ebligos renversan evoluon: naskiĝos la legitaj libroj). Komenciĝis disvastiĝinta legoscio, kiu enkondukis edukan revolucion. Pensado adaptiĝis al skribado.

Scio iĝis pli facile alirebla, ĉar presitaj libroj estis malpli kostaj ol mane kopiitaj, kaj ekzistis pli da ekzempleroj de unu libro.

Novaj presartaj teknikoj ebligas nuntempe du strategiojn:

• Uzante "purajn" materiojn, ekzemple recikligitajn aŭ inkojn sen forvaporemaj organikaĵoj (angle: VOC, volatile organic compounds) kaj tiel plu.
• Recikligante la uzitajn materiojn. Necesas pripensi la materiojn uzatajn por ke tia recikligo eblas.

• Presmaŝino
• Manuskripto
• Johannes Gutenberg
• Tipografio
• Konkava preso

• Richard Schneller: Konciza historio de la presarto kun aparta konsidero de la Esperanto-literaturo. En: Esperante kaj ekumene. Ed. Iltis, Schliengen 2004, p. 323-337.

• Edwards, Eiluned (Decembro 2015). Block Printed Textiles of India. Niyogi Books. ISBN 978-93-85285-03-5.
• Saunders, Gill; Miles, Rosie (May 1, 2006). Prints Now: Directions and Definitions. Victoria and Albert Museum. ISBN 1-85177-480-7.
• Lafontaine, Gerard S. (1958). Dictionary of Terms Used in the Paper, Printing, and Allied Industries. Toronto: H. Smith Paper Mills. 110 p.
• Nesbitt, Alexander (1957). The History and Technique of Lettering. Dover Books.
• Steinberg, S.H. (1996). Five Hundred Years of Printing. London and Newcastle: The British Library and Oak Knoll Press.
• Gaskell, Philip (1995). A New Introduction to Bibliography. Winchester and Newcastle: St Paul's Bibliographies and Oak Knoll Press.
• Elizabeth L. Eisenstein, The Printing Press as an Agent of Change, Cambridge University Press, September 1980, Paperback, 832 pages, ISBN 0-521-29955-1
• Marshall McLuhan, The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man (1962) Univ. of Toronto Press (1st ed.); reissued by Routledge & Kegan Paul ISBN 0-7100-1818-5
• Tam, Pui-Wing The New Paper Trail, The Wall Street Journal Online, February 13, 2006 Pg.R8
• Tsien, Tsuen-Hsuin (1985). "Paper and Printing". Joseph Needham, Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology. 5 part 1. Cambridge University Press
• Woong-Jin-Wee-In-Jun-Gi No. 11 Jang Young Sil by Baek Sauk Gi. Copyright 1987 Woongjin Publishing Co., Ltd. Pg. 61.

Komencaj presgvidiloj: klasika gvidlibro de komenca man-presarta teknologio estas jena:

• Moxon, Joseph (1683–84). "Mechanick Exercises on the Whole Art of Printing" (eld. Herbert Davies & Harry Carter. New York: Dover Publications, 1962, reprint ed.).

Iom posta montrante disvolvigon de la 18a jarcento estas jena:

• Stower, Caleb (1808). "The Printer's Grammar" (London: Gregg Press, 1965, reprint ed.).

• Terminareto de presado en VikiLibroj

• Presmetiejo, en kiu en la 21-a jarcento oni ankoraŭ (preskaŭ) laboras, kiel en la epoko de Gutenberg
• La nekonataj fratoj de Gutenberg: fruaj ĉinaj presaĵoj Arkivigite je 2014-02-06 per la retarkivo Wayback Machine
• Gutenberg-muzeo en Mainz – monda muzeo pri la historio de presarto
• Historio de presarto ĉe ALTErteumliches.at
• Presarto kaj aŭtoraj rajtoj en la 19-a jarcento, artikolo ĉe Spiegel-online^{[rompita ligilo]}
• Prints & People: A Social History of Printed Pictures, an exhibition catalog from The Metropolitan Museum of Art (fully available online as PDF)
• Centre for the History of the Book Arkivigite je 2008-06-24 per la retarkivo Wayback Machine
• Children of the Code – Online Video: The DNA of Science, The Alphabet and Printing
• Planet Typography – history of printing – selection of international sites dedicated to the history of printing
• Printing Industries of the Americas Arkivigite je 2019-08-24 per la retarkivo Wayback Machine – national trade association for printers and companies in the graphic arts
• Printwiki
• The development of book and printing. Anglalingva retejo pri Gutenberg-Museum Mainz (Germanio)
• BPSnet British Printing Society
• Taiwan Culture Portal: Ri Xing Type Foundry－ preserving the true character of Chinese type Arkivigite je 2011-05-24 per la retarkivo Wayback Machine
• A collection of printing materials from the 19th Century – Documents printed by R. Mathison Jr., The Job Printer, in Vancouver, B.C. - UBC Library Digital Collections
• International Printing Museum, Carson, CA, retejo
• Museum of Printing, Andover, MA, retejo