Design of generalized search interfaces for health informatics
| Libia | |
Bandièra
Escut d'armas | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
• Totala 1 759 540 km² | |
• Aiga , % % | |
• Totala (2014) 6 244 174 ab. | |
• Densitat 3.5 ab./km² | |
Libia (en arabi: ليبيا?, Lībiyā), oficialament l'Estat de Libia (en arabi: دولة ليبيا?, Dawlat Lībiyā),[1] es un país d'Africa que confronta Egipte a l'èst, Sodan al sud-èst, Chad e Nigèr al sud e Argeria a l'oèst. Al nòrd confronta la mar Mediterranèa.
La capitala n'es Trípol qu'a 1 700 000 estajants. Las autras vilas importantas son Bengazi (est. 650 000 ab.) e Misratah (est. 380 000 ab.).
Lo gentilici es libian -a.
Lo nom de Libia es derivat del tèrme egipcian Libo que fa referéncia a una de las tribús berbèras demorant a l'oèst del flume de Nil. En grèc, aquò devenguèt Libia, que dins l'Antiquitat èra utilizat dins un sens pus larg per designar tota la partida nòrd d'Africa situada a l'oèst d'Egipte; de còps que i a podiá tanben designar lo continent african entièr.
Tradicionalament, lo país es devesit en tres partidas: Tripolitània, Fezzan, e Cirenaïca.
Geografia
Istòria
Preïstòria
Segon lei cavaments dei paleontològs, lo plan litorau de Libia èra demorat per una cultura neolitica dempuei 8 000 av. JC. D'aqueu temps, lo clima relativament umide i permetèt lo desvolopament de l'agricultura e dau norrigatge. Dins lei regions interioras, especialament lei montanhas de Tadrart Acacus, d'autrei culturas se desvolopèron e laissèron de pinturas e de gravaduras rupèstras. Se mantenguèron fins au sègle I ap. JC. Ambé l'avançada de Sahara, lei populacions preïstoricas foguèron remplaçadas per de pòbles protoberbèrs durant l'Edat dau Bronze. Installats en Fezzan, construguèron un ret d'aigatge e demorèron dins la region en despiech de la desertificacion.
De l'Antiquitat a la conquista italiana
Au començament dau millenari I av. JC, lei Fenicians installèron de colonias e de comptadors lòng dau litorau. Vèrs lo sègie V av. JC, Cartage, venguda la principala colonia feniciana africana, aviá estendut son influéncia sus la region e sus lei tres establiments fenicians d'Oea, de Labdah (la futura Leptis Magna) e Sabratha (dichas Tripolis per lei Grècs, aquelei vilas son a l'origina de Trípol). A la fin dau sègle VII av. JC (en 631 av. JC segon la tradicion), de colons grècs originaris de Tera s'installèron en Cirenaïca onte fondèron Cirene. Durant lei dos sègles seguents, d'autrei colonias renforcèron la preséncia grèga dins la region : Barce (Al Marj), Euhesperides (Berenice, uei Bengazi), Teuchira (Arsinoe, uei Tikrah) e Apollonia (Susah). Ambé Cirene, formèron la « Pentapolis » (cinc ciutats). Après la casuda de Cartage, lei Romans unifiquèron la region. Durant aperaquí 400 ans Tripolitània e Cirenaïca venguèron de províncias romanas prospèras coma l'atèstan lei roïnas romanas de Leptis Magna. Pasmens, d'influéncias punicas e grègas importantas demorèron respectivament en Tripolitània e en Cirenaïca.
Après l'afondrament de l'Empèri Roman, lo país foguèt conquistat per leis Arabes en 643. Pasmens, aqueu cambiament foguèt conjugat amb una aumentacion de l'ariditat e la region perdiguèt son importància economica, especialament Tripolitània. Durant la màger part de l'Edat Mejana, lo litorau libian foguèt ansin dominat per de tribüs arabas nomadas mai ò mens vassalizadas per lei sobeirans de Tunisia ò d'Egipte. Leis Otomans ataquèron la region au sègle XVI e ocupèron Trípol en 1551. A l'iniciativa de l'amirau Dragut, la vila venguèt un centre major de la piratariá mediterranèa. Pendent tres sègles, aquela activitat assegurèt la prosperitat de la region sota la direccion de governadors e de princes tributaris de Constantinòble. En 1835, lei Turcs restabliguèron son autoritat en Libia. Pasmens, en causa de l'influéncia importanta de la confrariá dei Senousis, la restauracion dau poder otoman demorèt largament limitada.
Dins aquò, en despiech dau declin turc, Constantinòble capitèt de gardar Libia fins a una invasion italiana en 1911. Liada ais ambicions imperialistas de Roma, aquela ataca permetèt ais Italians d'ocupar lei pòrts principaus mai la resisténcia dei Turcs, sostenguts per lei tribüs arabas de l'interior, foguèt pas eliminada. Itàlia organizèt alora d'atacas en Mar Egèa e l'Empèri Otoman abandonèt finalament Libia en 1912.
Lo periòde coloniau
Lo periòde coloniau durèt de 1912 a 1951. Pasmens, l'instauracion de l'òrdre coloniau foguèt fòrça malaisat e lòng car lei tribüs arabas contunièron de resistir. De 1915 a 1918, leis Italians, mobilizats per la Premiera Guèrra Mondiala, deguèron limitar son ocupacion ai pòrts principaus. Après lo conflicte, obtenguèron de França e dau Reiaume Unit divèrsei territòris frontaliers per aumentar la superficia de sa colonia. En revènge, son ocupacion efectiva demorèt problematica. Assaièron sensa de negociar ambé lei Senousis. Pasmens, a son arribada au poder, Benito Mussolini ordonèt de sometre militarament la region. Aquò entraïnèt una insureccion dura en Cirenaïca que foguèt batuda per lei metòdes fòrça durs dau generau Rodolfo Graziana (bombardaments aerians, camps de concentracion...) en 1930-1931.
Après la somission de Libia, leis Italians donèron lei tèrras dei presoniers dei camps a de colons. Dins aquò, aqueu procès de colonizacion durèt gaire car la region foguèt ocupada per lei Britanics e seis aliats en 1942-1943. La guèrra devastèt lo país e lei venceires favorizèron lei Senousis au detriment dei colons. En 1947, lo tractat de patz amb Itàlia transferiguèt la sobeiranetat en Libia ai Nacions Unidas. Londres i favorizèt la formacion d'un govèrn locau dirigit per Muhammad Idriss. En 1950, foguèt proclamat rèi per una assemblada de captaus e l'annada seguenta, una constitucion federala foguèt adoptada. Enfin, lo reiaume venguèt independent en decembre de 1951.
La Libia independenta
Lo Reiaume de Libia
Lo rèi Idriss exilèt rapidament lei caps dau Partit Nacionau dau Congrès (de tendància panarabe) e s'apielèt sus lei caps tradicionaus. Obtenguèt tanben d'ajudas importantas de part deis Estats Units e dau Reiaume Unit en cambi de la cession de basas militaras. En 1956, de jaciments de petròli foguèron descubèrts que son esplecha assegurèron rapidament de revenguts fòrça importants. Pasmens, aquelei richessas destabilizèron la societat libiana car enriquiguèron sustot lei populacions urbanas. Ansin, lo rèi deguèt pauc a pauc faciar l'oposicion dei caps tradicionaus (confrariás, tribüs...) e d'una generacion novèla d'oficiers aguent recebut una educacion occidentala. En 1969, un grop d'oficiers inspirats per lo modèl de Nasser reversèt donc la monarquia.
Lo periòde de Moammar al-Gaddafi
Moammar al-Gaddafi gardèt lo poder de 1969 a 2011. Instaurèt un regime d'inspiracion panaraba, panafrican e socialista qu'establiguèt de relacions fòrtas ambé lei caps tradicionaus per s'assegurar de la fidelitat dei tribüs. D'efèct, Gaddafi èra la figura principala dau Consei de Comandament de la Revolucion (CCR) que prenguèt oficialament lo poder après lo còp d'estat còntra lo rèi. Rapidament, i marginalizèt sei rivaus e poguèt liurament dictar la politica nacionala.
Obtenguèt aisament lo retirament estatsunidenc e britanic dau territòri. Puei, en 1971, nacionalizèt l'industria petroliera. Dos ans pus tard, lancèt una « revolucion culturala » e, en 1977, proclamèt la creacion de la Jamahiriya Araba Libiana Populara e Socialista. En parallèl, organizèt una campanha de repression e d'assassinat còntra seis adversaris politics que decimèt lei confrariás (especialament lei Senousis).
Gaddafi aguèt pereu una diplomacia fòrça activa destinada a sostenir sei projèctes panarabes ò panafricans. Ansin, assaièt sensa succès de realizar d'union de Libia amb Egipte (1972), Tunisia (1974) e Marròc (1984). De 1973 a 1988, assaièt de conquistar Chad mai seis aliats locaus ò son armada foguèron arrestats per una intervencion francesa. Dins lo corrent deis annadas 1980, lo govèrn libian sostenguèt divèrsei grops revolucionaris mai l'implicacion dau país dins mai d'un atemptat entraïnèt una viva reaccion dei país occidentaus (bombardaments estatsunidencs en 1986, embarg de l'ONU de 1988 a 1999...).
Dins lo corrent deis annadas 2000, Libia capitèt de normalizar sei relacions ambé leis Occidentaus, çò que permetèt la levada dei sancions internacionalas. Pasmens, lo regime demorèt fòrça autoritari e repressiu. Ansin, en 2011, la populacion aprofichèt la Prima Araba per se revòutar. A l'eissida d'una guèrra civila que durèt de febrier a octòbre, leis insurgents, sostenguts per una coalicion dominada per leis Estats Units e per França, capitèron de destrurre lei fòrças dau regime e tuar Moammar al-Gaddafi.
Libia dempuei 2011
Dempuei 2011, Libia conoís una situacion d'instabilitat permanenta qu'a entraïnat una segonda guèrra civila. D'efèct, devesits entre elei, lei venceires de Moammar al-Gaddafi mau capitèron de trobar un acòrd per dirigir lo país. En parallèl, lo govèrn provisòri poguèt pas desarmar lei milícias qu'avián participat a la guèrra e establir son autoritat sus la totalitat dau territòri. Pauc a pauc, lei caps d'aquelei fòrças se transformèron en senhor de guèrra. Ansin, quand en 2014, lei divisions politicas entraïnèron la formacion de dos govèrns rivaus, lo país se devesiguèt tornarmai en dos camps enemics. Pasmens, aquel afondrament favorizèt tanben l'emergéncia de movements toaregs (poderós dins lo desèrt), de milícias formadas d'èx-partisans de Gaddafi (Bani Walid...) e de movements jihadistas (compres l'Estat Islamic dins la region de Sirte). En 2016, la situacion èra donc fòrça caotica e plusors faccions rivalas se partejavan lo territòri libian.
Cultura
Liames intèrnes
Nòtas e referéncias
- ↑ «Libia | Nacions Unidas». un.org.
