Building infrastructure for African human genomic data management

Bank (italiyansha bankol — stol) — aqsha qarjıları men qorların jıynaw, beriw, mámleketler, kárxanalar (firmalar), mekemeler jáne jeke adamlar arasındaǵı óz-ara tólemler men aqshalay esap ayırısıwda dáldallıqtı júzege asırıw, aqshanıń belgili bir túrin aylanısqa qosıw, aqsha men qunlı qaǵazlar shıǵarıw, altın menen, shetellik valyuta menen túrli operatsiyalar jasaw jáne basqa da xızmetler atqaratuǵın qarjı mekemesi.

Banktiń payda bolıwı men rawajlanıwı tovar-aqsha qatnaslarınıń rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı. Bankler kárxanalardıń, firmalardıń, kompaniyalardıń, sonıń menen qatar turǵınlardıń waqıtsha paydalanılmay bos turǵan qárejetlerin jıynаıp, qájet etiwshilerge ósim menen waqıtsha kredit beriw arqalı qarjı mútájligin óteydi.

Sóytip, Bankler aralıq xızmet atqarıp aqsha bazarında tovarǵa aynalatuǵın jańa talap men minnetlemeni qayta tikleydi. Minnetleme men talaptıń payda bolıw protsessi qarjılıq-dáldallıq xızmettiń negizin Bank - erekshe kárxana.

Eger ápiwayı kárxana xızmetinde aqsha tólem rolın atqarsa, al Bank xızmetinde ol tovar ornına júredi. Bankler waqıtsha paydalanılmay turǵan bos aqsha qárejetlerin ózine jıynaw, klientlerge sshet ashıp, kassalıq xızmet kórsetiw, qısqa jáne uzaq múddetke nesiye beriw, kredit bóliw, investitsiyalıq xızmet atqarıw (uzaq mezgilli quramalı shıǵınlardı qarjı ajıratıw, qunlı qaǵazlar shıǵarıw) t.s.s. óz arnawlı xızmetlerge birge, bazar ekonomika jaǵdayında lizinglik, faktoringli, traslıq, keńesshilik, informatsiyalıq, t.b. xızmetlerdi de atqaradı.

Bank júrgizetuǵın operatsiyalar passivli (resurslardı banktegi sshetke engiziw) jáne aktivli (Bank resursların ornalastırıw) bolıp bólinedi. Negizgi passivli operatsiyalardıń qatarına Banktiń óz kapitalı (ustavlıq qor, rezervlik qor), depozitler qabıllaw jáne bankaralıq aqsha bazarınan qosımsha resurslar alıw jatsa, al, negizgi aktivli operatsiyalarǵa bankaralıq kredit beriw, investitsiyalıq (tikkeley jáne portfeldi) qarjı bóliw, t.b. jatadı. Kommertsiyalıq Bankler bular menen qatar dáldallıq jáne isenimlik (kommanditlik) operatsiyalardı da jasaydı.

Atqaratuǵın xızmeti men sıpatına qaray — ortalıq emmisiyalıq (Ultlıq bank, onın jergilikli filialları), kommertsiyalıq, investitsiyalıq, salalıq, al menshik túrine qaray máml., aktsion., korporativlik, aralas, mámleketaralıq Bankler bolıp bólinedi. Birinshi ret Bankler orta ásirde Arqa İtaliyada, keyinirek Germaniya men Niderlandtıń sawda ortalıqlarında payda boldı.

Bank isiniń ilgeri rawajlanıwına, ásirese, 1716—1720 jılı Frantsiyadaǵı Djona Lo bankiniń tásiri zor boldı. Ol birinshi ret aqsha emissiyasın júzege asırdı. Onıń shıǵarǵan banknotları aylanıs barısında máml. qaǵaz aqshaǵa aynaldı. Baslı maqseti payda tabıwdı kózlegen B. sanaat men sawda kapitalistleriniń mol aqsha qarjıların ózine tarta basladı. Olar qarızǵa metall aqsha beriwden endi iri óndirisshilerge qarızdarlıq minnetlemeler arqalı kredit beriwge jáne klientiniń aǵımdaǵı sshetine aqsha awdarıwǵa kóshiwdi, sóytip qarız kapitalınıń qozǵalısın uyımlastıratuǵın erekshe qarjı kárxanası retinde óris aldı.

20 ásirdiń basında bank isi men sanaattıń toplanıwı jáne monopoliyalanıwı Banklerdiń rolın ádewir ózgertip, Bank belgili bir salaǵa ya kárxanaǵa sistemalı túrde kredit beriwge kóshe basladı. Olar, kóbine, uzaq mezgilli qarız beriwge (8 — 10 jılǵa deyin) umtıldı. Sanaat, transport, sawda jáne basqa da aktsion. jámiyetlerdiń qunlı qaǵazların (aktsiyalar, obligatsiyalar) bazarǵa shıǵarıw jáne ornalastırıw nátiyjesinde Bank sanaat penen jaqınnan jaqınlasıp, kárxanalardıń qunlı qaǵazlarınıń baqlaw paketin óz qolına toplandırdı. Usınıń nátiyjesinde 20 ásirdiń birinshi ret shereginde Ullı Britaniya men Germaniyada iri-iri Bankler ajıratılıp shıqtı. Bank jumısı barǵan sayın rawajlanıp, endi olar jay dáldallıq rolınan asıp, barlıq iri sawdagerler men usaq xojayınlardıń pútkil aqsha kapitalın jıynap, belgili bir eldegi óndiris qural-úskeneleri men shiyki zat kózleriniń kóbin biylep otıratuǵın monopoliyalıq strukturaǵa aynaldı.

Mısalı, 1979 jılı Yaponiyadaǵı 13 “qalalıq bank” (Mitsubisi bank, Sumitomo bank, t.b.) pútkil kredit sistemasındaǵı aktivlerdiń 46%-sın óz qolında usladı. Al Ullı Britaniyanıń kreditlik sistemasın 4 bank monopoliyası: Nashnl Vestminster bank, Barkleyz bank, Midlend bank jáne LLoidz bank biyleydi. Nyu-Yorktegi asa iri bankler — Cheyz Manxetten bank men Kemikl bank qarjılıq-monopolistik Rokfeller toparı arqalı jumıs isledi. Ol iri sanaat salaların (“Boing”, “Gerkules”, “Monsanto” kompaniyalardı, t.b.) óz uwısında uslap otır. Qazaqstanǵa bank kapitalınıń kiriwi jáne onın territoriyasında kredit jelisiniń jasalıwı 19 ásirdiń sońında baslandı. Rossiya imperiyasınıń kredit sistemasınıń bir bólegi bolǵan Qazaqstannıń kredit jelisi memleketlik bankiniń bólimshelerinen, aktsionerlik kommertsiyalıq banklerdiń filiallarınan, sonday-aq kredit kooperatsiyasınan jáne usaq kredittiń basqa da mekemelerinen quraldı.

1-dúnya júzlik soǵıstıń baslanıwı aldısında Qazaqstanda eń qarapayım bank operatsiyaların júzege asırǵan qaznaxanalardı, sonday-aq, 345 kredit jáne qarız-saqlıq doslıqların qospaǵanda, 44 Bank mekemesi jumıs isledi. 20 ásirdiń basında Qazaqstandaǵı negizgi Bankler — Rossiya bankleri boldı. Olardıń filialları úlkeniń ortalıq qalalarında (Oralda, Ombıda, Petropavlda, Semeyde, Verniyde) ornalastı. Sawda aylanıslarınıń úlkeyiwine baylanıslı Qoyandı yarmarkasında Rossiya Memleketlik bankiniń waqıtsha bólimshesi 1894 jıldan jumıs isledi, al 1912 jılı Rossiya sırtqı sawda bankınıń bólimshesi ashıldı. Sawda-sanaat isin tikkeley qarjı ajıratıw jónindegi operatsiyalar — veksellerdi esapqa alıw jáne tovarlardı kepillikke alıp qarız beriw isi neǵurlım rawajlandırdı. Keńes húkimeti ornaǵannan keyin da Qazaqstandaǵı bank sisteması KSRA bank sistemasınıń bir tarmaǵı retinde xızmet etti. Qazaqstanda KSRA Memleketlik bankiniń 260, jıynaq kassanıń 4147 mekemesi jumıs isledi.

Tek Qazaqstan jekke mámleketke aynalǵannan keyin ǵana eldiń jeke bank sisteması qurıldı, shetellik iri banklerdiń wákillikleri ashıla basladı. (Dúnya júzlik bank, Doyche bank, t.b.) Qazaqstanda 1991 jılı baslanǵan Bank reformasınıń nátiyjesinde qos dárejedegi bank sisteması qurıldı. Joqarı (birinshi) dárejedegi Bank — QR Ultlıq banki. Onın minnetleri, xızmetiniń baǵıtları, huqıqlılıq mártebesi jáne wákilligi QR Prezidentiniń “Qazaqstan Respublikasınıń Ultlıq banki tuwralı” Nızam kúshi bar Jarlıǵında (30.3.1995) belgilengen. Ózge Banklerdiń bárisi bank sistemasınıń tómengi (ekinshi) dárejesine jatadı. Kóbinese olar “kommertsiyalıq Bankler” dep ataladı. Sebebi, olardıń ustavlıq qorları máml. menshikten shıǵarılıp, úles aktsion. kapitaldan quraladı.

Ultlıq B. emmisiyalıq aylanısqa aqsha shıǵarıwǵa, retlep otırıwǵa huqıqlı. Sonday-aq, kommertsiyalıq Bankler men olardıń bólimsheleri ushın minnetli ekonomikalıq normativlerdi belgileydi, xızmetlerin baqlaydı jáne aqsha men altın qorın saqlaydı. Ekinshi dárejedegi Bankler xalıq sharası men xalıqqa san-salanı xızmet kórsetetuǵın kommertsiyalıq-nesiyelik mekemelerge aylandırılǵan. Qazaqstanda birinshi ret kommertsiyalıq Bankler (Interinvestbank, Kramdsbank) 1989 jıldan payda bola basladı. 1992 jılı olardıń sanı 232-ge/232-ǵa jetip, 1994 jılı tosattan qısqardı. 1999 jıldıń basında Ultlıq Bank men Húkimettiń arnawlı aqsha-nesiye siyasatınıń nátiyjesinde (ustavlıq kapitaldı ósiriw arqalı) Bankler sanı burınǵıdan da azayıp, olardıń óz kapitalı 53,7%-ǵa (41,2 mlrd-. teńge), aktivleriniń jalpı kólemi 10,4%-ǵa (186 mlrd-. teńge) jetti. Depozit kólemi ultlıq valyuta esabında 22 mlrd-tan astı (1999, yanvar). Ultlıq Banktiń perspektivalıq jobasında Banklerdi odan hám toplandıra túsiw kózlengen. Usıǵan oray olardıń ustavlıq kapitalınıń eń tóm. mólsherin 300 mln. teńgege jetkizip, onı áste-aqırın 1 mlrd-. teńgege deyin ósire beriw shegaralanǵan. Qazaqstandaǵı ekinshi dárejedegi Banklerdiń eń irileri qatarına Qazkommertsbank, Qazaqstannıń xalıqlıq banki, Turanálembank, t.b. jatadı (1999).

Bank sistemasınıń mańızlı elementi — bankler bolıp tabıladı.

Áyyemgi ásirler tariyxı keyingi urpaqqa banklerdiń qashan payda bolǵanlıqı tuwralı ǵana emes, sonday-aqolardıń qanday operatsiyalardı orınlaǵanlıqı tuwralı da tolıq máǵlıwmatlar qaldırmaǵan sıyaqlı.

Geybir alımlardıń pikirinshe, birinshi ret bankler kapitalizmniń manufaktura jaǵında jáne en, baslısı, İtaliyanıń bóleklegen qalalarında (Venetsiya, Genuya) XIV—XV ásirlerde payda bolǵan. Olardıń miynetlerinde bank tovar sharwashılıǵınıń erekshe institutı retinde tovar sharwashılıǵınıń erte dáwirinde, yaǵnıy tovar-aqsha qatnaslarınıń rawajlanıwına baylanıssız, aqsha aynalısın retlew ushın payda bolǵan delinedi.

XVI—XVII ásirlerde Venetsiyada, Genuyada, Milanda, Amsterdamda, Gamburgta, Nyurnbergte sawdager-klientler arasında qolma-qol aqshasız esap ayırısıwlardı júzege asırıw ushın jirobankler qurıladı. Jirobankler ózleriniń klientleri arasında belgili salmaǵı bar bahalı metallardan jasalǵan aqsha birlikleri arqalı esap ayırısıwlar júrgizdi. Ózleriniń bos aqsha qárejetlerin jirobankler mámleketke, qalalarǵa jáne artıqshılıǵı bar kompaniyalarǵa qarızǵa berdi.

Al geybir mamanlar, bankti odan da erte múddette — feodalizm jaǵında payda bolǵan dep aytadı. Olar feodallıq sharwashılıq jaǵında banklerdiń tólemdegi dáldallıq xızmetiniń qájetliginen payda bolǵanlıqın tilge tiyek etedi.

Degen menen de, dereklerge súyene otırıp, banklerdiń payda bolıwınıń ey mıń jıllıq tariyxı bar ekenligin aytıwǵa boladı. Ókinishke oray, «bank» sóziniń ózi bizge onın máni ǵana belgisiz etip qoymay, birinshi ret nesiyelik mekeme tuwralı bizdiń boljawımızdıń haqıyqatlıǵına gúman tuwǵızadı.

«Bank» sózi «banco» degen anglishan tilinen awdarǵanda «almasıw stolı» degendi bildiredi. Bul «almasıw stolı» tovarlar menen sawda jasalatuǵın keńisliklerde qurıladı. Sawda mámleketler men qalalardıń, bóleklegen gewdelerdiń hár túrli monetaları menen jasalǵan. Ol waqıtta monetalardıń birtutas sisteması bolmaǵanlıqdan, olar menen sawda-satıq barısında hár túrli sıqıldaǵı monetalar gezlesken. Bankler payda bolardıń aldında aqsha-sawda kapitalınıń wákilleri sawdagerlerdiń aqshalay amanatların qabıllap, olardı hár túrli eldiń aqshalarına ayırbaslawǵa qánigelenip otırǵan. Waqıt ete kele, ayırbaslawshılar bul amanatlardı, sonday-aq ózleriniń aqsha qárejetlerin qarızǵa berip, payız alıw ushın paydalana baslaydı. Sóytip, ayırbaslawshılar az-azdan bankirlerge aynaladı. Bizdiń túsinigimizde, bank uǵımı ayırbaslawshılardıń jáne olardıń almasıw orınlarınıń bolıwı menen bayanlanadı. Birinshi ret banklerdiń İtaliyada payda bolıw sebebi, onın sol waqıtlarda dúnya júzlik sawda ortalıǵı bolǵanlıqın esapqa alıp, hár eldiń aqshaları men tovarlarınıń sol elge qaray atlıǵıp, bankirlerdiń sawda operatsiyalarına tikkeley qatısıwına baylanıstı túsindiriledi.

Tariyxshılardıń pikirinshe, b.e.sh. 2300 jıl burın xoldeylerdiń sawda kompaniyaları payda bolıp, olar ózleriniń tikkeley xızmetleri menen qatar, qarızlar bergen. Olar b.e.sh. VI ásirde Áyyemgi Vavilonda qaray operatsiyaları: amanatlardı qabıllaw jáne olarǵa payız tólew operatsiyalarınıń jasalatuǵın eske sala ketedi. Bunday operatsiyalar b.e.sh. IV/IX ásirde Áyyemgi Gretsiyada da jasalǵan. Bir ayta ketetuǵını, áyyemgi grekler qaray qabılday otırıp, belgili bir haqı tólew arqalı aqshalar almasıwın júrgizip otırǵan kórinedi.

Sonıń menen, bul birinshi ret banklik operatsiyalardı orınlaǵan kimler? — degen soraw tuwadı. Tariyxshılardıń pikirinshe, olar bóleklegen gewdeler jáne qolında toplanǵan aqshalay qárejetleri bar shirkew mekemeleri eken. Shirkewler qunlılıqlardı saqlaytuǵın eń isenimli orınlaar bolǵan. Sol waqıtları belgili grektiń shirkewleri (Delfa, Delo, Samo, Efse) aqsha saqlaw menen aynalısqan. Efsedegi Artemid shirkewinde kishi Aziya jaǵalawındaǵı ellerdiń amanatları, al Delfadaǵı Apollon shirkewinde barlıq evropalı Gretsiyanıń bos aqsha qárejetleri toplanıptı.

Birinshi ret bankler jıynаılǵan zor aqsha baylıqlarınıń qozǵalıssız jatıwǵa bolmaytuǵının, olardı waqıtsha paydalanıwǵa berip, payda tabıw qájetligin túsinedi. Áyyemgi bankler nesiyelik operatsiyalar júrgiziw menen qatar qaray iyelerine az-azdan esap ayırısıw xızmeti de kórsetti. Esap ayırısıwlar banklerdegi qaray iyeleriniń bir sshetinen basqa bir sshetke awdarıw arqalı júrgizildi.

Bank xızmetleriniń qolaylılıǵı isker adamlardıń názerinen tıs qalmadı. Banktiń klientler qatarı aqırınlap úlkeye tústi. Bankler ez gezeginde klientler arasında jasalatuǵın kelisim shártlerdi qurıwda isenim xızmetlerin kórsetip, sawda-satıqta dáldalshı xızmetin atqardı. Esap ayırısıwlardı jeńilletiw maqsetinde áyyemgi bankler ózleriniń, banklik biletlerin shıǵardı. Olar tolıq qunlı aqshalar menen qatar aynalısta júrdi. Anglishan elinde birinshi ret aktsionerlik bank — Anglishan banki 1694 jıllı qurılıp, húkimetten banknot shıǵarıwǵa huqıq aladı.

Sózsiz, bunın bóri birinshi ret banklerdiń kapitalizmniń manufaktura jaǵdayında, bankirler úyleri retinde payda bolǵanın gúwalandırmaydı. Bundaǵı nesiye beriwshi men qarız alıwshılardıń bolıwı banklerdiń payda bolıwınıń tek negizi ǵana bayanlaydı.

Solay bolsa, usı jerde nesiye beriwshiniń qanday jaǵdaylarda bankke aynalǵanı tańlandıradı. Sonıń menen bizge belgisiz bolatuǵın kelesi bir nárse — bul nesiyeniń jeke sıqılı men banklik nesiye arasındaǵı ayırmashılıqtıń bolıwı. Banklik nesiye boyınsha nesiyelik qatnastıń bir tárepi jeke gewde emes, nesiyelik mekemeniń sala bolǵanı túsiniksiz bolıwı múmkin.

Bul sorawǵa juwap beriw ushın házirgi gezdegi sózliklerdegi bank uǵımına mán bereyik. Anıqlaǵısh basılımlarda bank «iri nesiyelik mekeme» retinde bayanlanadı. Nesiyelik istiń rawajlanıw dárejesine baylanıslı jáne nesiye beriwshilerdiń nesiyelik operatsiyaları bir sistemaǵa aynalıw nátiyjesinde jeke nesiye beriwshi óziniń nesiye beriwin toqtatadı. Nesiye tek ǵana tutınıw maqsetine ǵana berilmey, sharwashılıq operatsiyalardıń qajetliligi de qanaǵatlandıra baslaydı. Nesiyelik kelisimler jasaw menen birge nesiye beriwshi óziniń klientleriniń tapsırmaları boyınsha esap ayırısıw jáne basqa da operatsiyalardı júzege asıradı. Sóytip, bankler aqsha sharwashılıǵınıń usı rawajlanıw etabına óte otırıp, barlıq operatsiyalardı birdey kórsetetuǵın birtutas ortalıqqa aynaladı. Demek, birinshi ret bankler kapitalizmniń manufaktura etabınan da burın, yaǵnıy mámlekettiń qurılıwı dáwirinde payda bolǵan degenge negiz bar. Bunday qatnaslardıń qul iyeleniwshilik jámiyetinde bolǵanlıqına tariyx gúwa.

Áyyemgi Rimde bank jáne nesiye huqıǵınıń normaları bolǵan. Usı normalarǵa sáykes, b.e.sh. III ásirde almasıw isine beyimlengen Rimli bankirlerdi kumuliyar dep atadı. Olarǵa nesiyelik operatsiyalardı júrgiziwge ruqsat etilmegen. Tariyxshılardıń aytıwınsha, Áyyemgi Vavilon bankleri tek ǵana nesiye berip qoymay, sonday-aq jer tólemshilerin satıp alıw-satıw, jáne basqa da operatsiyalardı orınlaǵan.

Banktiń payda bolıwı tuwralı qarastırǵanlar onın mánin ashıwǵa jaqınlaydı, biraq da banktiń tolıq Máni elede bolsa jumbaq bolıp qala bermek. Banklik mekemelerdiń xızmeti san hár túrli. Házirgi jámiyette bankler hár túrli operatsiyalar menen aynalısadı; Bankler arqalı xalıq sharwashılıǵın qarjı ajıratıw, bahalı qaǵazlardı satıp alıw-satıw, gey jaǵdaylarda dáldallıq kelisimler men múlkti basqarıwǵa baylanıslı xızmetler júzege asırıladı.

Banktiń mánin ashıwǵa eki jaqtı topardan keliwge boladı: nızamlı jáne ekonomikalıq. Birinshi jaǵdayda, eń baslısı «banklik operatsiyalar» uǵımınıń mánisi artadı. Olardıń qatarına bank xızmeti tuwralı nızamda kórsetilgen operatsiyalar dizimi jatadı.

Qay Jaǵınan alsaq da banktiń mánin nızam toparınan qaraw jetkiliksiz bolıp tabıladı. Banktiń mánin anıqlaw onın xızmetiniń nızam menen qatnasın biliw menen ǵana sheklenbeydi. Banktiń mánin, oǵan ruqsat etilgen operatsiyaların anıqlaytuǵın nızam, emes, onı istiń ekonomikalıq jaǵı jáne banktiń jaratılısı anıqlaydı.

Banktiń mánin tallaǵanda onın baslapqı atqarǵan xızmetlerin (valyuta almasıwı, nesiye beriw, esap ayırısıw) joqqa shıǵarıwǵa bolmaydı. Jalpı, gez kelgen qubılıstıń mánin tanıp biliwde, onın qanday operatsiyalardı orınlaytuǵını yamasa orınlaǵanlıqı tuwralı sorawǵa juwap izlewdiń qájeti shamalı, bul jerde eń baslısı, onın sapasına jáne basqa institutlardan óz-ara ayırmashılıǵına mán bergen durıs.

Banktiń mánin basqa institutlardan óz-ara ayırmashılıǵına baylanıstı qarastırsaq, bank erekshe ónim shıǵarıw menen aynalısatuǵın kárxana bolıp sanaladı. KSRA jaǵında kárxana retinde tek fabrika, zavod, yamasa materiallıq ónim jasaytuǵın óndiris salası túsinilgen. Biraq ekonomikanıń basqada buwınlarına «kárxana» degen ataqtı iyeleniwge hesh qanday da tıyım salınbaǵan.

Áyyemgi Rusta «kárxana» dep qanday da bir is penen yamasa xızmet penen aynalısatuǵın subektti aytqan. Sonlıqtan da belgili bir xızmet penen aynalısatuǵın bank sımbattı subektke «bank — bul kárxana» dep aytıw, ózinshe durıs nárse. Bul menen biz noqat qoyıwǵa tiyis emespiz, sebebi «kárxana» — bul bizdiń oyımızdaǵınıń bárisin tolıǵı menen ashpaydı.

Sonıń menen birge ol durıs anıqlawdı qájet etedi, sebebi, bank shın máninde fabrika da, zavodta emes. Ol bulardan óz erekshe xızmet kórsetiwine qaray ajıratıladı. Eń baslısı — banktiń sanaatlıq kárxanalardan óz-ara ajıratılatuǵını, onın xızmetiniń óndiris salası emes, aynalıs jáne almasıw salasında júzege asıwına baylanıstı bolıwı.

Banktiń erekshe kárxana retinde shıǵaratuǵın ónimi materiallıq óndiris sapasınıń ónimlerinen óz-ara ajıratıladı, ol jay ǵana tovar shıǵarmaydı, onın tovarı erekshe, yaǵnıy aqsha, tólem quralları túrinde shıǵadı.

Xızmet kórsetiw maydanındaǵı banktiń sanaatlıq kárxanalardan ózgesheligi onıń nesiye beriwinen bayqaladı. Onın negizgi ónimi «nesiye» bolǵanlıqdan, bankti — «nesiyelik mekeme» dep ataǵan.

Sonday-aq, bank sanaatlıq kárxanalardan óziniń emissiyalaw sıpatına da baylanıstı ajıratıladı. Ol tek ǵana aktsiyalar men basqa da bahalı qaǵazlar shıǵarıp qoymaydı, sol sımbattı basqa emitentlerdiń bahalı qaǵazların esapqa alıw jáne saqlawǵa baylanıslı operatsiyalardı jasaydı.

Bankti sawda, dáldalshı kárxanası dese boladı. Jalpı, banktiń sawda menen uqsas bolıwı kútpegenlik emes. Shınında da, bankler de resurslardı satıp alıp, olardı satıw menen aynalısadı.

Sawda kárxanası da óz gezeginde bankke uqsaydı, yaǵnıy ol da banktiń geybir xızmetlerin kórsetedi. Mısalı iri sawda kárxanaları da bank sımbattı belgili mólsherde aqshalay yamasa zattay nesiye beriwi múmkin. Sawda kárxanasınan banktiń diywalnı ayırmashılıǵın onın negizinen bayqawǵa boladı. Banktiń negizi dep onın baslı ónimi — nesiye isi túsindiriledi.

Sonıń menen, házirgi túsinikte «kommertsiyalıq bank» — bul erekshe ónim shıǵarıw menen aynalısatuǵın kárxana yamasa qolma-qol jáne qolma-qolsız aqshada tólem aynalısın retlewdi júzege asıratuǵın aqsha-nesiye institutı bolıp tabıladı.

«Qazaqstan Respublikasındaǵı bankler jáne banklik xızmet tuwralı» Nızamnıń 1-babına sáykes, «bank - usı nızamǵa say banklik xızmetti júzege asırıwǵa huqıqlı kommertsiyalıq uyım bolıp tabılatuǵın nızamlı gewde».

• Banklik xızmet — bul banklik operatsiyalardı júzege asırıw menen baylanıslı xızmetti bildiredi. Atalǵan nızamnıń 30-babına sáykes banklik operatsiyalarǵa bular jatadı:
• nızamlı gewdelerdiń depozitlerin qabıllaw, banklik sshetlerin ashıw jáne júrgiziw;
• jeke gewdelerdiń depozitlerin qabıllaw, banklik sshetlerin ashıw jáne júrgiziw;
• banklerdiń jáne banklik operatsiyalardıń bóleklegen túrlerin júzege asıratuǵın uyımlardıń korrespondentlik sshetlerin ashıw jáne júrgiziw;
• nızamlı jáne jeke gewdelerdiń metallıq sshetlerin ashıw jáne júrgiziw;
• kassalıq operatsiyalar: banknot men monetanı qabıllaw, beriw, qayta sanaw, ayırbaslaw, untaw, sortlaw, qaplaw jáne saqlaw;
• awdarıw operatsiyaları; nızamlı jáne jeke gewdelerdiń aqshanı awdarıw menen baylanıslı tapsırmaların orınlaw;
• esapqa alıw operatsiyaları: nızamlı jáne jeke gewdelerdiń veksellerin jáne ózge qarızlıq minnetlemelerin esapqa alıw (diskont);
• qarızlıq operatsiyalar: haqı tólew, múddetin belgilew jáne qaytarıw shárti menen aqshalay sıqılda nesiyeler beriw;
• nızamlı jáne jeke gewdelerdiń, onın ishinde korrespondent- banklerdiń tapsırmalarına baylanıslı, olardıń banklik sshetleri boyınsha esap ayırısıw operatsiyaların júrgiziw;
• isenim (trast) operatsiyaları: isenim bildiriwshiniń tapsırması boyınsha jáne onın intasına say, aqshasın, quyma bahalı metalın jáne bahalı qaǵazların basqarıw;
• kliringlik operatsiyalar: tólemlerdi jıynaw, tekseriw jáne raslaw, sonday-aq olar boyınsha óz-ara esapqa alıw operatsiyaların júrgiziw jáne kliringke qatısıwshılardıń * taza pozitsiyasın anıqlaw;
• seyflik operatsiyalar: klientlerdiń hújjetti formada shıǵarılǵan bahalı qaǵazların, hújjetlerin jáne bahalı zatların saqlaw xızmetin kórsetiw, sonday-aq yashiklerdi, shkaflardı jáne bólmelerdi jalǵa beriw;
• lombardlıq operatsiyalar: tez iske asatuǵın bahalı qaǵazlar men jıljıytuǵın múlklerdi kepilge alıp, qısqa mezgilli nesiyeler beriw;
• tólem kartochkaların shıǵarıw;
• banknot men monetalardı jáne bahalı zatları inkassatsiyalaw jáne jiberiw;
• shet el valyutası menen almasıw operatsiyaların uyımlastırıw;
• tólem hújjetlerin inkassoǵa qabıllaw (vekselden basqaların);
• chek kitapshaların shıǵarıw;
• bahalı qaǵazlar nırqındaǵı kliringlik xızmet;
• akkreditivti ashıw, raslaw jáne ol boyınsha minnetlemeni orınlaw;
• aqshalay sıqılda orınlanıwdı kózleytuǵın, banklik kepil-xatlardı beriw;
• úshinshi gewdeniń atınan aqshalay sıqılda orınlanıwdı kózleytuǵın banklik kepillik beriw.