Trends in LIMS

’n Newel, newelvlek of nebula is ’n wolk van ruimtestof, waterstof, helium en ander geïoniseerde gasse. Hulle is dikwels stervormende gebiede, soos die Arend-newel in die sterrebeeld Slang.

Die woord "newel" is oorspronklik gebruik vir enige groot ruimtevoorwerp, insluitende sterrestelsels buite die Melkweg, totdat die ware aard van sterrestelsels ontdek is. So is die Andromeda-sterrestelsel eers die "Andromeda-newel" genoem.

In ’n stervormende gebied koek die gas, stof en ander materiaal saam om groter massas te vorm; dié trek nog materiaal aan en word eindelik groot genoeg om sterre te vorm. Daar word geglo die orige materiaal vorm dan planete en ander ruimtevoorwerpe.

Omstreeks 150 n.C. het Claudius Ptolemeus in boeke VII-VIII van sy Almagest vyf sterre aangeteken wat newelagtig voorkom. Hy het ook ’n newelagtige streek tussen die sterrebeelde Groot Hond en Leeu opgemerk wat nie met enige ster geassosieer was nie. Die eerste ware newel, soos onderskei van ’n sterreswerm, is genoem deur die Arabiese sterrekundige Abd al-Rahman al-Soefi in sy Boek van Vaste Sterre (964).^[1] Hy het "’n klein wolk" waargeneem waar die Andromeda-sterrestelsel geleë is.^[2] Hy het ook die Omicron Velorum-sterreswerm en ander newelagtige voorwerpe as "newelagtige sterre" aangeteken.^[1] Die supernova wat die Krap-newel gevorm het, SN 1054, is in 1054 deur Arabiese en Chinese sterrekundiges waargeneem.^[3][4]

Om ’n rede wat nie bekend is nie, het Al-Sufi niks gesê van die Orion-newel, wat minstens net so prominent as die Andromeda-sterrestelsel aan die naghemel is, nie. Op 26 November 1610 het Nicolas-Claude Fabri de Peiresc die Orion-newel met ’n teleskoop ontdek. Dit is ook in 1618 deur Johann Baptist Cysat gesien. Die eerste gedetailleerde beskrywing van die newel is egter eers in 1659 gegee deur Christian Huygens, wat geglo het hy is die eerste persoon wat dit sien.^[2]

In 1715 het Edmund Halley ’n lys van ses newels gepubliseer.^[5] Meer mense het newels begin sien en in 1746 het Jean-Philippe de Cheseaux ’n lys van 20 newels (onder meer agt wat voorheen onbekend was) saamgestel. Van 1751-'53 het Nicolas-Louis de Lacaille 42 newels gelys wat hy van die Kaap die Goeie Hoop af gesien het. Die meeste van dié was voorheen onbekend. Charles Messier het teen 1781 ’n lys gemaak van 103 "newels" (nou Messier-voorwerpe genoem; dit sluit voorwerpe in wat nou bekend is as sterrestelsels). Hy het eintlik in komete belanggestel en het voorwerpe wat met komete verwar kan word, gelys sodat dit nie sy tyd mors nie.^[6]

Die aantal newels is daarna aansienlik uitgebrei deur veral William Herschel en sy suster Caroline Herschel. Hul Catalogue of One Thousand New Nebulae and Clusters of Stars is in 1786 gepubliseer. ’n Tweede katalogus met 1 000 newels is in 1789 gepubliseer en ’n derde met 510 newels in 1802. Tydens die grootste deel van hul werk het William Herschel geglo die newels is verafgeleë sterreswerms. In 1790 het hy egter ’n ster ontdek wat deur newelagtigheid omring is en afgelei wat die ware aard van newelagtigheid is.^[6]

In die begin van 1864 het William Huggins die spektrums van sowat 70 newels ondersoek. Hy het gevind dat sowat ’n derde van hulle die absorpsiespektrum van ’n gas het. Die res se spektrum was aaneenlopend en daar is geglo dat hulle uit ’n massa sterre bestaan.^[7][8] ’n Derde kategorie is in 1912 bygevoeg toe Vesto Slipher gewys het dat die spektrum van die newels wat die ster Merope omring, ooreenstem met die spektrum van die oop sterreswerm Plejades. Die newels se uitgestraalde lig is dus weerkaatste sterlig.^[9]

In omstreeks 1922 het dit duidelik geword dat baie "newels" eintlik sterrestelsels is wat ver van die Melkweg af geleë is.

Slipher en Edwin Hubble het voortgegaan om die spektrum van baie verskillende newels te ondersoek en het gevind dat 29 van hulle ’n emissiespektrum getoon het, terwyl 33 die ononderbroke spektrum van sterlig het.^[8] In 1922 het Hubble aangekondig dat feitlik alle newels met sterre geassosieer word en dat hul uitstraling van sterlig af kom. Hy het ook ontdek dat newels met ’n emissiespektrum feitlik altyd geassosieer word met sterre van spektraaltipe B1 of warmer, terwyl die newels met ’n ononderbroke spektrum by koeler sterre voorkom.^[10] Beide Hubble en Henry Norris Russell het afgelei dat newels om warmer sterre die een of ander transformasie ondergaan.^[8]

Baie newels en sterre vorm vanweë die swaartekrag-inploffing van gas in die ruimte tussen sterre. Soos die materiaal onder hul eie gewig inplof, kan massiewe sterre in die sentrum vorm. Hul ultraviolet-uitstraling ioniseer die omringende gas en maak dit sigbaar teen optiese golflengtes. Voorbeelde van sulke newels is die Roset- en die Pelikaan-newel. Die grootte van die newels, bekend as H II-gebiede, hang af van die grootte van die oorspronklike gaswolk. Nuwe sterre vorm in die newels.

Sommige newels vorm vanweë supernova-ontploffings, wanneer enorme sterre met ’n kort leeftyd hul einde bereik. Die materiaal uit die ontploffing word geïoniseer deur die energie en die kompakte ster wat dit produseer. Een van die beste voorbeelde is die Krap-newel in die sterrebeeld Bul. Die supernova-voorval is in 1054 aangeteken en word SN 1054 genoem. Die kompakte ster wat ná die ontploffing ontstaan het, lê in die middel van die Krap-newel en is ’n neutronster.

Ander newels kan vorm as planetêre newels. Dit is die finale fase van ’n ster met ’n lae massa, soos die son. Sterre met ’n massa van 8–10 sonmassas verander in rooi reuse en verloor hul buitenste lae langsamerhand. Wanneer ’n ster genoeg materiaal verloor het, neem sy temperatuur toe en die ultraviolet-uitstraling kan die omringende newel wat ontstaan, ioniseer. Sulke newels bestaan uit sowat 97% waterstof en 3% helium.

Verskeie soorte newels word onderskei:

• Diffuse newels: Die meeste newels is diffuse newels, wat beteken hulle is uitgesprei en het geen duidelike grense nie.^[11] In sigbare lig kan hulle verdeel word in emissie- en refleksienewels. Eersgenoemde straal spektraallyn-straling van geïoniseerde gas (meestal geïoniseerde waterstof) uit.^[12] Hulle word dikwels H II-gebiede genoem (die term "H II" word in professionele sterrekunde gebruik om te verwys na geïoniseerde waterstof). Refleksienewels straal nie self ’n groot hoeveelheid sigbare lig uit nie, maar is naby sterre en weerkaats hul lig.^[12] Soortgelyke newels wat nie naby sterre is nie, weerkaats nie sigbare lig nie, maar kan gesien word as donker wolke wat die lig van helder voorwerpe agter hulle blokkeer; hulle word donker newels genoem.^[12]

• Planetêre newels: Hulle vorm ’n liggewende, ringvormige skil rondom ’n ster van gemiddelde massa nadat die ster die einde van sy leeftyd bereik het. Hulle is emissienewels met spektrums soortgelyk aan dié van die emissienewels wat in stervormende gebiede aangetref word.^[12] Tegnies gesproke is hulle H II-gebiede omdat die meeste van die waterstof geïoniseer sal wees, maar hulle is digter en kompakter as die newels in stervormende gebiede.^[12] Hulle is voorheen dikwels verwar met planete, vandaar die naam. Ons Son sal na verwagting ’n planetêre newel voortbring sowat 12 miljard jaar ná sy vorming.^[13]

• Supernova-oorblyfsels: Dit word gevorm wanneer ’n ster met ’n groot massa die einde van sy leeftyd bereik. Wanneer die kernfusie in die ster se kern ophou, plof die kern in en die buitenste lae word die ruimte in geskiet in ’n reuse-ontploffing bekend as ’n supernova.^[12] Die uitspreiende gas vorm ’n supernova-oorblyfsel, ’n spesiale diffuse newel.^[12]

• Inligting oor stervorming, geocities.com
• Messier-voorwerpe Geargiveer 20 Oktober 2014 op Wayback Machine, space-and-telescope.com

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Newel.

• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia