Knowledge Base Wiki

Afghanistan, officieel in 't Pathaons / Daorisch: افغانستان , is 'n land op de hrens van West-, Midd'n- en Zuud-Azië. 't Hrens in 't oôssen an Pakistan, in 't zuudwessen an Iran, in 't noôrdwessen an Turkmenistan, in 't noôrn an Oezbekistan en ok een hedeêlte an China. Den oôdstad en ok de hroste stad van Afghanistan is Kabul.

Afghanistan is 'n lan din Centraol-Azië en 't hrens an de ierbovenhenoemde lan'n. 't Land tel vele oôhe berhen en 't lig ok in 't noôrdoôstelijke hedeêlte van 't Oôhland van Iran. Den oôgsen bergtoppe is de Hindoekoesj mie meêr dan 7300 meter. Neffen berhen tel 't land ok vee vruchbaere valleien en vlakt'n.

In 't zuden van 't land lihhen de woestijn'n, hierin lihhen onder aore de rehio's Seistan en Rehistan. In 't noôrn lihhen onder aore de oôglan'n van Badakhshan en 't Afghaonse Turkestan. In 't land zien ok eênihe rivier'n te vin'n die an deur 't centraole bergland loôpen of over de vlakt'n stroômen. In 't noôrn stroôm de Koendoez, in 't oôssen de Kabul mie ienkele zierivier'n dervan, in 't wessen de Hariroed en de Helmand, in 't zuden lihhen hin rivieren, dit hebied is hroôtendeêls woestijnachtig.

Ienkele hroôte steeën in Afghanistan zien:

• Kabul
• Kandahar
• Herat
• Konduz
• Meymanch

Afghanistan ei een roerihe heschiedenisse. 't Ei te maeken ehad mie vee invall'n deur onder aore de Perzen, Macedoniërs, Arabier'n, Turken en Monhoôln. Ze vurmen een zwak heheel omdan ze pas sins 1919 een vereênigd Afghanistan hoengen vurmen deur de saemenvoehieng van aolle Aghaonse stamm'n.

In 2001, bie den inval van de Vereênigde Staeten op der zoektocht ni Osama bin Laden, wier de toen 'eêrsende talibanreherieng ofezet en in 2004 wier ok een nieuwe hrondwet inesteld. Een nieuwe reherieng onder leidieng van den uudihe president Hamid Karzai wier anesteld. Ok was sins 2001 den ISAF anwezig in Afghanistan en der waeren sins 2006 Nederlanse troep'n heleherd in de kamp'n Tarin Kowt en Deh Rawod. Op 15 auhustus 2021 hebben de Taliban de oôfstad Kabul veroverd en daermee opnieuw de macht oor Afghanistan gekregen.

Afghanistan ken verschill'nde bevolkiengshroep'n, wivan de hrossen die van de in 't centraole hedeêlte weun'nde Afgaonen (35%), ok wè Pathaonen, is. In 't centraole en noôrdoôstelijke hedeêlte weun'n Tadzjiek'n (25%), in 't noôrn de Oezbeek'n (13%) en langs de hrens mie Turkmenistan leven nomaodische Turkmeen'n. Ok leven der de Hazari in 't centraole oôgland en de Beloetsji in 't uterste zuden. Vadder zien der nog de Aimak, Nuristani en de Kirhiezen. De miste Afghaonen zien moslim, wivan een hroôte meêdereid soenniet en onheveêr 2 miljoen, wivan hoofdzaekelijk Hazari, sji'iet.

De sociaole levensomstandighee'n in Afghanistan zien ronduut slecht. Op de secundaire school'n wor slechs 10% van de vrouwen ineschreven. De totaole heletterdheid bedraeg 36%, in 2005 was 85% van de vrouwen analfabeet. 30% van de school'n is beschadigd, 50% beschik mè over schoôn waeter en nog gin 40% beschik over acceptabele hyhiëne. Deur de slechte levensomstandigee'n sturf 20% van de kinders voe der vuufde levensjaer. 1 op de 7 kinders sturf a voe der eêste jaer vanwehe ondervoedieng en ziektes.

Der worn verschill'nde taelen hesproke, wivan Daorisch (Afghaons Perzisch, 50%) en Pashtu (35%) de twi mist hesproken taelen zien. Aore taelen zien Beloetsji, Oezbeeks en Turkmeens.

Sins den ofzettieng van de taliban is der binn'n de politiek van Afghanistan vee ewiezigd. In 2004 kwam der een nieuwe hrondwet, opesteld deur de 502 lee'n tell'nde Loya Jirga. Ok is der noe spraeke van een presidensjeel systeem mie twi vice-president'n. Daorisch en Pashtu heln noe as offisjele tael. Reheriengsleider en staetsoôd waeren Hamid Karzai en Ashraf Ghani. Sins 19 auhustus 2021 is Hibatullah Akhundzada van de Taliban staetsoôd.

Afghanistan is een erm land mie een BNP per oôd van 150 toet 180 $ per jaer. Economische acitiviteit'n bestaen vurral uut akkerbouw en veeteêlt. Afghanistan is vurral bekend om zen opiumteêlt. In 2002 produceern Afghanistan 3400 ton opium en 't is dibie varruut de hroste opiumproducent van de waereld. Voe de talibanreherieng was 't antal zelfs nog oôher, mè noe wor ok deur de reherieng-Karzai eprobeerd de opiumproductie te stopp'n mè bie hebrek an alternatief wil dit nog nie lukk'n.

De munteêneid van Afghanistan is de afghani (AFN). Eên afghani was in oktober 2006 €0,156. In 2005 voern Afghanistan voe $471 miljoen uut, wironder opium, wolle, ketoen, lapis lazuli en tapijt'n. Deze product'n wiern uutevoerd ni India (22%), Pakistan (21%), de Vereênigde Staeten (14,6%), 't Vereênigd Konienkriek (6,3%), Denemarken (5,5%) en Finland (4,3%). Tevens wier der voe $3,87 miljard inevoerd, oôdzaekelijk aerdolieproduct'n en levensmiddeln uut lan'n as Pakistan, de VS, Duutsland en India.

Afghanistan ei een continentaol steppeklimaot; 't hroste hedeêlte van 't land is droôhe. Der is spraeke van eête, droôhe zeumers en kouwe winters. Rehen val oôdzaekelijk in de centraole berghebied'n en in 't oôssen. In 't zuden en in 't uterste noôrn heêrs een woestijnklimaot.

Afghanistan wor inedeêld in 34 provincies.

• Hamid Karzai, ouw-president
• Ahmad Shah Massoud, een belangrieke vent van de Noôrdelijke Alliansie
• Mohammed Omar, een talibanleider