Knowledge Base Wiki

Search for LIMS content across all our Wiki Knowledge Bases.

Type a search term to find related articles by LIMS subject matter experts gathered from the most trusted and dynamic collaboration tools in the laboratory informatics industry.

        
Yahudilik
Yahudi felsefesi
Dinî metinler
Kutsal Şehirler
Yahudi bayramları
Önemli şahsiyetler
Yahudi hayatı
Okullar
Dinî roller
Dinî yapılar
Yahudi ayin sistemi
Yahudi dilleri
Etnik bölünmeler
Yahudi mezhepleri
Dinî objeler
Yahudi duaları
Diğer dinler ve Yahudilik
Yahudiliğe özgü cisimler (yukarıdan saat yönünde) Şabat mumlukları, el yıkama kasesi, Tora'nın kitaplarından biri ve Tanah, yad, şofar ve etrog kutusu.

Kripto-Yahudilik veya Gizli Yahudilik, gizlice Yahudiliği uygulamak fakat topluma karşı farklı bir dini uyguluyormuş gibi görünmektir; bu dinin takipçilerine, "gizli" anlamına gelen Yunanca κρυπτός (kriptos) sözcükten gelir "kripto Yahudiler" (veya "gizli Yahudiler") denir. Kripto Yahudi terimi atalarının bazı Yahudi geleneklerini takip eden fakat genelde Katoliklik gibi farklı bir dinden gözükenlere de denir.[1][2][3][4][5] Bu fenomen Orta Çağ'da Yahudilerin 1492'de İspanya'dan kovulmasıyla başladı.[6]

Avrupa

İspanya'da, 14. ve 15. yüzyıllarda resmi olarak din değiştiren Yahudilere Cristianos Nuevos yani Yeni Hristiyanlar veya sıkça kullanılan tabirle konversolar denildi. İspanya ve Portekiz, bu halkın anavatanlarında ve sömürgelerindeki haklarını kısıtladı. Engizisyon tehlikesine rağmen çoğu konverso Yahudi ibadetlerine gizlice devam etti.[6]

Balear Adaları'nda birçok konverso bulunmaktaydı ve bunlara Çuetas denmekteydi; 1492'deki Elhamra Kararnamesi'nin ardından başlayan İspanyol Engizisyonuyla bu konversolar dışarıya karşı Katolik olarak görünmelerine rağmen Yahudiliklerini gizlice idame ettirdiler. Bu konversolar, kripto-Yahudilerin en bilinenlerindendir.

Bu zamandan önce de zorla din değiştirilen Yahudiler nedeniyle kripto Yahudiler bulunmaktaydı.

Bazı Sabetay Sevi'nin takipçisi olan Yahudiler resmi olarak İslam'a geçti, bunun ardından Jacob Frank'ın "Franksist" denen takipçileri de İslam'a geçti fakat Mesianik Yahudiliğin unsurlarını devam ettirdiler.

Kripto-Yahudiler, Rusya ve Sovyetler Birliği etkisi altındaki Doğu Avrupa ülkelerinde, 1917'deki Ekim Devrimiyle Komünizm'in yükselişe geçmesi sebebiyle varlıklarını sürdürdüler. Diğer durumlardan farklı olarak bu Yahudilerin dinleri zorla başka bir dine değiştirilmedi; bütün dinler tümden yasaklandı. Komünizm'in bitmesiyle eski Sovyet ülkelerindeki Yahudi asıllılar dinlerine geri döndüler.

Portekiz'deki Belmonte Yahudileri, kuvvetli gizli geleneklerini 12. yüzyıldan beri sürdürdüler. Cemaat, gizlilik içinde geleneklerini devam ettirip cemaat içi evliliklerle ve inançlarını dışarıya karşı göstermeyerek ayakta kaldı. Onlar ve inançları 20. yüzyılda keşfedildi. Bu kripto Yahudilerin kendilerinin has Sefarad gelenekleri bulunmaktadır. Yakın zamanda diğer Yahudilerle iletişime geçtiler. Bu Yahudilerden bazıları ortodoks oldularsa da çoğu eski geleneklerini devam ettirmektedir.[7]

Xuetalar

Xuetalar, Mayorka'nın Balear Adalarında yaşayan, hemen hemen hepsi kripto Yahudisi olanların nesillerinden gelenler olup 1391'de zorla dinleri değiştirilenlerdir. Xueta teriminin anlamı Katalanca'da domuz demektir, aynı İspanyolcadaki konversolar için kullanılan marrano terimi gibi.

750,000 kişilik ada nüfusunun 20,000 ila 25,000'ini oluşturmaktadır; asırlar boyunca Katolik olarak görünen bu halk ile Mayorka halkı arasındaki etnik gerginlik yakın zamanda azalmaya başlamıştır. Bazı ortodoks hahamlara göre, Xuetalar cemaat içi evlilikler yaptıkları için, Yahudi kanunları gereğince Yahudi bir anneden geldiklerinden Yahudi sayılmaktadır. Yakın zamanda ise cemaat dışındakilerle karışık evlilikler ön plana çıkmaya başlamıştır.

II.Dünya Savaşı'nda Nazi Almanyası, Mayorkalılardan, Yahudi ataları bulunduğu gerekçesiyle Xuetaları kendilerine teslim etmelerini istedi. Söylentiye göre dini yetkililer Nazilerin bu isteğini geri çevirmiştir.

Bazı Xuetalar Yahudiliğe geri dönüş yapmıştır. Bazıları haham olmuştur.[8]

Neofiti

Neofitiler, Sicilya Adası'nın yanı sıra 13 ila 16. yüzyıllar arası Güney İtalya'yı kontrolünde bulunduran Sicilya Krallığı'nda yaşayan kripto-Yahudilerdir.

Asya ve Müslüman topraklar

Müslüman topraklarda, halen (veya bir zamanlar) Kripto-Yahudi cemaatler bulunmaktadır. Daggatunların ataları sözde İslam'a geçmelerine rağmen Yahudilik ibadetlerini devam ettirdikleri düşünülür. Bu durum, Selanik'teki Maiminler için de geçerlidir.[9] Büyük bir kripto Yahudi cemaati, Horasan'ın yakınlarındaki Meşhed'de de bulunmaktadır; bu Yahudiler "Cedid al-İslam" olarak bilinir ve topluca zorla 1839'da İslam'a geçirilmişlerdir. Bu cemaatin büyük bir kısmı 1946'da İsrail'e göç etmiştir, fakat bazıları da Müslüman olup bugün hala İran'da yaşamaktadır.[10][11] İran'ın Sebe köyünde yaşan yerli Müslümanlarda Yahudi geleneklerinin uygulandığı gözükür; örneğin kadınlar Cuma günü güneş batmadan mum yakmaktadırlar (bkz. Şabat). Bu sebeple bu topluluğun bir zamanlar İslam'a geçen İran Yahudileri oldukları dolayısıyla kripto-Yahudi oldukları düşünülür.

Kuzey Amerika

Genelde Meksika'daki İspanyol hakimiyeti altındaki topraklarda, kripto Yahudilik açısından sömürge kökeninin üç ana tarihi bileşeni bulunmaktadır. Hepsinin coğrafi ve geçici unsurları vardır: erken sömürge kökleri, Nuevo León sınır eyaleti ve sonradan kuzey sınır eyaletleri. Kripto Yahudi geleneklerinin karmaşık tarihleri vardır ve genelde karşıt görüşlü Katolik ve Yahudi geleneklerinin karışımından oluşur. Çoğu kereler Katolik maskesi altında yerli halkın Yahudi ibadetleri olarak kendini gösterir. Katolisizm tezatına ek olarak diğer geleneklere adapte olma yeni kreol bir din oluşturmaktadır.

Erken sömürgecilik dönemi — 16. yüzyıl

Portekiz 1497'de bir bildiri yayınlayıp tüm Yahudi çocukların dinlerini değiştirdi ve dinlerini değiştirmeyen ebeveynleri olan çocuklar devlet vesayetine alındı. Dolayısıyla, erken sömürgecilik döneminde Meksika'ya göç eden ilk kripto Yahudileri birinci ve ikinci nesil İspanyol kökenli Portekiz gizli Yahudilerinden oluşuyordu. Portekizli göçmenlerin sayıları o kadar fazlaydı ki İspanyol sömürge topraklarındaki "Portekizli" yaftası "Yahudi" terimiyle eşdeğer kullanılıyordu. Meksika'da, iyi nüfuslandırılmış sömürgelere yapılan göçler hem ticaret olanaklarını geliştiriyor hem de artmakta olan İspanyol kültürü gayri-Hristiyan nüfusuyla dengeleniyordu. Göçmenler, yerli halkın büyük bir kısmı Hristiyan olmadığı için kültürel hoşgörünün olacağını düşünüyordu.

Sömürge yetkilileri, 16. yüzyılda birçok kripto Yahudisinin Meksika'ya gelmesiyle sömürgenin ve İspanyol toplumunun Yahudileştiğini belirten belgelerle durumu İspanya'ya şikayet ediyordu. Yetkililer Meksika şehrinde gizli bir sinagog buldular ve bunu kınadılar. Bu zamandan sonra "temiz kan" zorunluluğunu yürürlüğe sokan yetkililer Yeni Hristiyanların ülkeye girmesini yasakladı ve ülkeye en az üç nesil boyunca Hristiyan olduğunu ispatlayabilenleri kabul etti. Yeni gelen göçmenlerin Katolik olduğunu garantiye alabilmek için Meksika Engizisyonu yürürlüğe sokuldu. Engizisyonlarla yerli halk Katolikliğe geçirildi. Meksika Engizisyonunda yakılarak öldürülen ilk kurbanlar kafir yerliler ve kripto Yahudilerdi.

Temiz Kan Kanunu'yla, Nuevo León eyaleti dışındaki bölgelere konversoların göçleri azaldı.

Nuevo León — 1590'lardan 17. yüzyılın başlarına

Meksika sömürgeciliği, kuzeye doğru, yüksek nüfuslu kızgın kabilelerin esnek bir federasyon oluşturduğu saldırgan topraklarda genişleme olarak açıklanabilir. İspanya, genişlemeyi, maden zenginliklerini ortaya çıkararak, madenlerde yerli halkı işçi olarak kullanarak ve hayvan yetiştirmek için rancho denen çiftlikler oluşturarak finanse etti. İspanya için sorunlu bölgelerden biri, Yeni İspanya'nın kuzeydoğu çeyreği olan ve bugünün Meksikasını oluşturan topraklardı. Çiçimeka, Apaçi ve diğer kabileler Hristiyanlaşmaya ve "yerleşmeye" karşı direniyorlardı. Bu sınır bölgesi kanunsuz ve çalkantılıydı.

Portekizli Yeni Hristiyanlardan olan Luis Carvajal y de la Cueva saray haznedarıydı ve kendisine zamanının vahşi toprakları olan Nuevo León'a yerleşme ayrıcalığı tanındı. Yahudilikten veya Müslümanlıktan dönme olanları ayıklamak için konulmuş sadece "eski Hristiyanların" topraklara gelme izni kuralından bu bölge Carvajal için muaf tutuldu. Bu muafiyet, kripto Yahudilerin yasal yollarla Nuevo Leon'a yerleşmesine olanak sağladı.[12] Carvajal'ın yanında getirdiği 100 asker ve 60 işçinin çoğu gizli Yahudiydi.[13]

Carvajal valiliğindeki vilayetin merkezi olarak Monterrey kuruldu. Birkaç yıl içinde, bazı kişiler bu kuzey vilayette Yahudilik ibadetlerinin icra edildiğini ve ve kafir yerli halkın dinlerini değiştirmekte gevşek davranıldığını Meksika şehrine rapor etti. Yeni koloninin esas ekonomik hareketliliği, Carvajal ve adamları tarafından yakalanan yerlilerin köle ticaretinde kullanılmasıyla gerçekleşmekteydi.[14] Vali yardımcısı Gaspar Castaño de Sosa, 1591'de, yeni bir sömürge alanı bulmak için büyük bir keşif heyetiyle yola çıktı. Castaño, bu keşfi izinsiz yaptığı için tutuklanıp Filipinler'e sürgüne gönderildi. Bu ceza sonradan geri çekilmiş olsa da bir köle ayaklanmasında öldürüldü.[15]

Vali, ailesi ve yakınları Meksika Engizisyonuna çıkması için çağrıldı. Tutuklanıp hapse atıldılar. Valinin ailesine hakları geri verilmiş olsa da kendisi hapiste öldü. Hakları iade edilenlerden biri yeğeni Anna Carvajal'di. Anna ve bazı diğer kişiler eski dinlerine dönme suçundan yakılarak öldürüldü,

Valinin diğer yeğenleri soyadlarını Lumbroso'ya değiştirdiler. Bu yeğenlerden biri, Amerika'nın ilk Yahudi yazarlarından olan Joseph Lumbroso idi. Yahudi geleneklerini yerine getirme amacıyla kendini bir çölde sünnet ettiği rivayet edilir. Anıları, mektupları ve engizisyon belgeleri bugüne kadar gelmiştir. Soyadlarını Lumbroso'ya değiştiren yeğenlerden ikisi sonradan İtalya'ya göç edip ünlü birer haham oldular.

Vali Carvajal zamanında, Monterrey şehri, güney topraklardaki Meksika Engizisyonu'ndan kaçan Yahudiler için bir sığınak oluşturdu. Dolayısıyla Nuevo León ve Monterrey'in kuruluş hikâyeleri kripto Yahudiliği açısından önemlidir. Meksika öncesi dönemde ilk Yahudilik ile ilgili cemaati oluşturdular. Bugünün modern Meksikası'nda dinlerini açıkça uygulayabilen Yahudi cemaatleri 19. ve 20. yüzyıllarda Doğu Avrupa, Suriye ve Türkiye'den gelenlerle kurulmuştur.

ABD'nin güneybatısında 17. ve 18 yüzyıllardaki eski İspanyol bölgeler

Nuevo León'daki Meksika Engizisyonundan kaçan kripto-Yahudiler kuzeyde Teksas, New Mexico ve birazı da Kaliforniya'ya yerleşti.

Eskiden İspanyolların elinde bulunan ABD'nin güneybatısındaki bazı Hispanik Katoliklerin kripto-Yahudileri olduğu ve Yahudilik ibadetlerini uyguladıkları inancı mevcuttur. Bu kişiler, yaşlı akrabalarının Yahudi geleneklerini icra ettiğini belirtmektedir. New Mexico'daki kripto-Yahudilerin varlığı araştırmacı Stanley M. Hordes,[16] Janet Liebman Jacobs,[17] Schulamith Halevy ve Seth D. Kunin[18] tarafından belgelenmiştir. Tek bir araştırmacı (Folklorist Judith Neulander) güneybatıdaki Hispaniklerin Yahudi olduklarına şüpheyle yaklaşmaktadır; iddiasına göre, bu mevsubahis gelenekler Sefarad'den ziyade Aşkenaz gelenekleridir dolayısıyla kripto-Yahudi olamazlar ve bu anılar başkalarının tesirinde kalınarak şekillenmiştir. Ayrıca Evanjelik Protestan Hristiyanlarda Yahudi gelenekleri görüldüğünü belirtmektedir. Neulander'ın bu teorisine Kunin'in "Juggling Identities: Identity and Authenticity Among the Crypto-Jews" kitabında da yer verilmiştir.

Günümüz

American Journal of Human Genetics'te yayınlanan Aralık 2008'de yapılmış bir araştırma modern İspanyol (ve Portekiz) asıllıların %19.8'nin Sefarad DNA'sı taşıdığını belirtmektedir. Bu araştırma Stephen Oppenheimer için tartışma konusudur çünkü 5000 ila 10,000 yıl önce Doğu Akdeniz'den göç edenlerin Sefarad Yahudilerine eklendiğini savunmaktadır: "Yahudi göçmenlerin göçlerine baktıklarını varsayıyorlar fakat aynı soy Neolitik çağdan başlamış olabilir". Aynı yazar Ekim 2008'de yapılan bir araştırmada İberya ve Balear Adalarındaki soyağaçlarının Fenike kökenli olduğunu gösterdiğini belirtir.

Yakın zamanda yapılan genetik araştırmalar Güneybatı Amerika'daki Latinoların çoğunun Anusim (Katolisizme geçen Sefaradlar) olabileceğini göstermektedir. Yahudi genetiğinde uzman olan araştırmacı Arizona Üniversitesi profesörü Michael Hammer, Sami olmayanların %1'inden azının Aaron Y-Kromozomu taşıdığını ve dünyada sadece Yahudi nüfusunun dört katında bulunduğunu, New Mexico'da 78 Latino üzerinde yapılan testlerde 30'unun bu kromozomu taşıdığının ortaya çıktığını belirtir. Ayrıca New Mexico, Teksas ve kuzey Meksika erkeklerinin %10 ila %15'i, kökleri Orta Doğu'ya uzanan Y kromozomu taşımaktadır.[19]

Nuevo León eyaletinin başkenti Monterrey'in Teksas sınırına yakın bölgelerinde kripto-Yahudilerinin torunları olduğu söylenir. Agualeguas (Nuevo León)'taki kilisede haç üstünde bir de Yahudi yıldızı bulunmaktadır. Jalisco eyaletinin Guadalajara, Ciudad Guzman ve Puerto Vallarta şehirlerinde çok sayıda Anusim bulunmaktadır.

Aşkenaz ve Sefarad olmak üzere bugün Meksika'da 40,000 Yahudi bulunmaktadır.[20] Araştırmacılar ve tarihçiler bu sayıya Anusimlerin de eklenildiği düşünüldüğünde nüfusun önemli ölçüde artacağını dile getirmektedirler.

İtalya

Bazı uzmanlar, Sicilya ve Calabria asıllı İtalyan Amerikalıların kripto-Yahudi kökenli olduğunu belirtir.[21]

Orta ve Güney Amerika ve Karayipler

Güneybatı Amerika gibi, Kolombiya'nın Antioquia eyaleti ve büyük Paisa bölgesinde yaşayan çoğu aile sözlü gelenek olarak Yahudi soyundan geldiğini belirtmektedir. Bu nüfus üzerinde yapılan genetik çalışmalarda çoğunun güney İspanya'dan bir kısmınında kuzey İberya'dan geldiği görülmektedir yani Sefarad kökenli olma ihtimalleri vardır.[22] Her Noel'de Medellin'de yapılan marranada denen domuz öldürme geleneği Yahudi kanunları'nın inkârının teyidiyle bağdaştırılır.[23]

İspanyol sömürge döneminde Sefarad konversolar için güvenli sığınaklardan biri Santa Cruz, Bolivya'ydı.[24] 1557'de birçok kripto-Yahudi Ñuflo de Chávez'e katılıp Santa Cruz şehrinin kurucularından oldular.[25] 16. yüzyılda bazı kripto-Yahudiler Potosi, La Paz ve La Plata şehirlerinde engizisyondan kaynaklanan zulümlerle karşılaşınca konversoların rahatsız edilmediği Santa Cruz'a taşındılar.[26] Bu sınır kenti Peru madenlerini tehdit eden Portekizliler ve Guaranilerin ataklarında tampon bölgeyi oluşturuyordu. Bazıları Santa Cruz'a ve civar kentler olan Vallegrande, Postrervalle, Portachuelo, Terevinto, Pucara, Cotoca gibi şehirlere taşındı.[27]

Santa Cruz'daki Katolik ailelerden bazıları Yahudi kökenlidir; cemaati etkileyen bazı Yahudi geleneklerinin devam ettiği görülür. 1920'lerde ailelerde Yedi Kollu Şamdan vardı ve yemeklerini kaşer kurallarına göre hazırlıyorlardı.[26] Bazı aileler halen Cuma günbatımında mum yakarlar ve ölülerini yere oturarak anarlar.[25] 5 asırın ardından bu ailelerin bazıları halen Yahudi kökenli olduklarını onaylamaktadır fakat buna rağmen Katolik ibadetlerini (bazen Yahudilik ile Katolik ibadetlerinin karışımını) uygulamaktadır.

Bu cemaatlerin dışında kripto-Yahudi kökenli Katoliklerin Dominik Cumhuriyeti, Küba ve Porto Riko'da yaşadığı söylenmektedir.[28] Bu ülkelere İspanyolca konuşan diğer Güney Amerika ülkeleri olan Arjantin, Venezuela, Şili ve Ekvador da dahildir. Bu cemaatlerin "inançta Katolik, kanda Yahudi" diye de bir deyişleri vardır.

Bütün bu yerler İspanyol ve Portekiz İmparatorluklarının uzantısı olup kripto-Yahudileri avlayan engizisyonlar bu bölgelere de sıçramıştır. Sömürgede yapılan engizisyonlar İspanya'da yapılanlardan daha uzun sürmüştür.[28]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ Jacobs, J (2002). Hidden Heritage: The Legacy of the Crypto-Jews. University of California Press. ISBN 978-0520235175. OCLC 48920842. 
  2. ^ Tobias, HJ (1992). A History of the Jews in New Mexico. University of New Mexico Press. ISBN 978-0826313904. OCLC 36645510. 
  3. ^ Alexy, T (2003). The Marrano Legacy: A Contemporary Crypto-Jewish Priest Reveals Secrets of His Double Life. University of New Mexico Press. ISBN 978-0826330550. OCLC 51059087. 
  4. ^ Benbassa, E (2000). Sephardi Jewry: A History of the Judeo-Spanish Community, 14th-20th Centuries (Jewish Communities in the Modern World). University of California Press. ISBN 978-0520218222. OCLC 154877054. 
  5. ^ Gerber, JS (1994). Jews of Spain: A History of the Sephardic Experience. Free Press. ISBN 978-0029115749. OCLC 30339044. 
  6. ^ a b Levine Melammed, Renee. "Women in Medieval Jewish Societies." Women and Judaism: New Insights and Scholarship. Ed. Frederick E. Greenspahn. New York: New York University Press, 2009. 105-106.
  7. ^ Socolovsky, J (2003). "For Portugal's crypto-Jews, new rabbi tries to blend tradition with local custom". 5 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2007. 
  8. ^ Gitlitz, D (2000). Secrecy and Deceit: The Religion of the Crypto-Jews. Jewish Publication Society of America. ISBN 978-0827605626. OCLC 33861844. 
  9. ^ Grätz, in "Monatsschrift", Feb., 1884
  10. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2011. 
  11. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2011. 
  12. ^ http://www.rcadena.net/carvajal/carvajal.htm 30 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., accessed Mar 4, 2011
  13. ^ http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=138&letter=C 18 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., accessed Mar 5, 2011
  14. ^ Flint, Richard and Shirley Cushing. "Juan Morlete, Gaspar Castano de Sosa, and the Province of Nuevo Leon." New Mexico Office of the State Historian. http://www.newmexicohistory.org/filedetails.php?fileID=476 27 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., accessed 4 Mar 2011
  15. ^ Hammond, George P. and Rey, Apapito, The Rediscovery of New Mexico, 1580-1594, Albuquerque: U of NM Press, 1966, pp. 48, 245-301
  16. ^ Hordes, Stanley M. (2005). To The End of The Earth: A History of the Crypto-Jews of New Mexico]]. Columbia University Press. s. 376. ISBN 978-0231129374. 
  17. ^ Liebman Jacobs, Janet (2002). Hidden Heritage: The Legacy of the Crypto Jews. University of California. s. 212. ISBN 978-0520235175. 
  18. ^ Kunin, Seth D. (2009). Juggling Identities: Identity and Authenticity Among the Crypto-Jews. Columbia University Press. s. 288. ISBN 978-0231142182. 
  19. ^ "Jewish Genetics: Abstracts and Summaries. Part 4: Non-Jewish Israelites". The American Center of Khazar Studies. 2005. 5 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2007.  |yayımcı= dış bağlantı (yardım)
  20. ^ Massil, SW (editor) (2007). The Jewish Year Book 2007. Mitchell Vallentine & Company. s. 163. ISBN 978-0853037354. 
  21. ^ "Center for the Study of Jewry in Calabria and Sicily - Home Page". 12 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2011. 
  22. ^ Carvajal-Carmona, LG (2000). "Strong Amerind/white sex bias and a possible Sephardic contribution among the founders of a population in northwest Colombia". American Journal of Human Genetics. 67 (5). ss. 1062-1066. doi:10.1016/S0002-9297(07)62956-5. PMC 1288568 $2. PMID 11032790. Erişim tarihi: 14 Nisan 2007.  bad link
  23. ^ Rodas, Albeiro (2007). "Medellín resplandece en diciembre". 17 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2009. 
  24. ^ “Farewell España, The World The Sephardim Remembered”, written by Howard Sachar
  25. ^ a b “History of the Jewish People”, written by Eli Birnbaum
  26. ^ a b "Storm Clouds over the Bolivian Refuge", written by Sherry Mangan
  27. ^ “Los Judíos de Vallegrande”, El Deber, written by Mario Rueda Peña, November 23, 1995
  28. ^ a b Steinberg-Spitz, Clara (1999). "The Inquisition in the New World". 5 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2007. 

Dış bağlantılar

source: https://tr.wikipedia.org/wiki/Kripto_Yahudiler