Knowledge Base Wiki

36°N 128°E / 36°N 128°E / 36; 128

Koreja e Jugut 대한 민국 Daehan minguk
Flamuri Stema
Himni: Aegukga
Territor i kontrolluar nga Republika e Koresë me ngjyrë të gjelbër të errët; Territori i pretenduar nga Koreja e Jugut me ngjyrë jeshile të lehtë
Kryeqyteti dhe qyteti më i madh	Seuli
Gjuhët zyrtare	Gjuha koreane
Besimi	- 56.1% laik - 27.6% krishterimi - 15.5% budizmi - 0.8% fete te tjera
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Republika kushtetuese presidenciale unitare
Sipërfaqja
• Gjithsej	100,363 km2 (38,750 sq mi)
Popullsia
• Përllogaritje	51,709,098
• Dendësia	507/km2 (1,313.1/sq mi)
Ekonomia
PBB (PFB)	Përllogaritje 2023
• Gjithsej	$2.924 trillion (14)
• Për kokë banori	$56,706
PBB (zyrtare)	Përllogaritje 2023
• Gjithsej	$1.721 trillion (33)
• Për kokë banori	$33,393
Monedha	won (₩) (KRW)
Të dhëna të tjera
Gini	34.5 i mesëm
IZHNJ	0.925 shumë i lartë
Zona kohore	UTC+9 (KST = .kr

Korea e Jugut, zyrtarisht Republika e Koresë (koreisht: 대한민국, Daehan Minguk), e njohur edhe vetëm si Korea, është vend i pavarur në Azinë Lindore, i shtrirë në pjesën jugore të Gadishullit Korean. Kufizohet në veri me Republikën Demokratike Popullore të Koresë (Korea e Veriut), me të cilën përbënte një shtet të vetëm deri më 1945, ku pas çlirimit nga okupimi japonez pjesa veriore e Gadishullit Korean hyri në ndikimin sovjetik, kurse pjesa jugore nën ndikimin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Në lindje laget me Detin e Japonisë, në jug me Ngushticën e Koresë, e cila e ndan nga Japonia, ndërsa në perëndim ka Detin e Verdhë, i cili e ndan nga Republika Popullore e Kinës. Koreja e Jugut ndodhet në një rajon me klimë të butë dhe me reliev kryesisht malor. Njëherësh, ka edhe rreth tremijë ishuj, prej të cilëve dallohen Çegju, Ullen dhe Tokto. Ka sipërfaqe prej 100.033 kilometrash katrorë dhe popullsi prej 51 milion banorësh. Përafërsisht gjysma e popullsisë së vendit banon në Zonën e Kryeqytetit të Seulit, që është një nga zonat metropolitane më të populluara në botë (disa vlerësime e radhisin të dytën më të populluar, menjëherë pas Tokios në Japoni).^[1]

Historia e lashtë e Koreas është një histori e pasur që shtrihet përgjatë mijëvjeçarëve. Koreja ka një trashëgimi të gjatë kulturore, politike dhe sociale që ka formuar identitetin e saj unik.

Në periudhën e lashtësisë, kultura koreane fillon të formohet. Kjo periudhë përfshin epokën e bronzit dhe hekurit, ku qytetet dhe shtetet e para filluan të formoheshin. Më vonë, tre shtete të mëdha, Goguryeo, Baekje dhe Silla, u formuan në territoret e sotme të Koreas. Këto shtete zhvilluan një kulturë të pasur dhe patën kontakte me vende të tjera në rajon, duke përfshirë Kinën dhe Japoninë.

Në shekullin e 7, Silla e Jugut fitoi kontrollin mbi dy shtetet e tjera dhe krijoi Perandorinë e Sillës. Kjo periudhë e quajtur Periudha e tre mbreterite qe karakterizohet nga prosperiteti dhe stabiliteti, si dhe zhvillimi i artit, letërsisë dhe arsimit. Gjatë kësaj periudhe, Budizmi u bë feja kryesore në Kore dhe monaste i rëndësishëm u ndërtuan për praktikën e tij.

Pas periudhës së Perandorisë së Sillës, Goryeo u formua si një perandori e re në shekullin e 10. Goryeo ishte një periudhë e rëndësishme për Koren, duke u karakterizuar nga zhvillimi i teknologjisë, diplomacisë dhe artit. Në këtë periudhë u zhvillua gjithashtu teknika e drurit e shkruar, e njohur si Hangul, e cila u bë alfabeti zyrtar i gjuhës koreane.

Në shekullin e 14, dinastia Joseon u themelua dhe zgjati për mbi 500 vjet. Kjo ishte një periudhë e rëndësishme për kulturën koreane, me përqendrim në konfucianizmin dhe hierarkinë sociale. Gjatë kësaj periudhe, Koreja u përball me sfida të shumta nga pushtuesit e huaj, duke përfshirë pushtimin japonez dhe sulmet manchu. Megjithatë, Joseon mbeti një periudhë e rëndësishme për zhvillimin e letërsisë, shkencës dhe arteve në Kore.

Pas pushtimit të Koresë së Jugut nga Veriu më 25 qershor 1950, lufta pasuese mes dy Koreve përfundoi me një armëpushim të papërshtatshëm dhe që nga ajo kohë kufiri mes dy vendeve është më i fortifikuari në botë.^[2] Pas luftës, ekonomia koreanë jugore u rrit dukshëm dhe vendi ka arritur të bëhet një nga ekonomitë më të fuqishme në botë,^[3] demokraci e plotë dhe fuqi rajonale në Azinë Lindore.

Politika koreane gjatë Luftës së Ftohtë ishte e ndikuar thellësisht nga ndarja e vendit në dy shtete të ndara, Koren e Jugut dhe Koren e Veriut, pas Luftës së Koreas në vitet 1950-1953. Pas kësaj lufte, Koreja e Jugut u zhvillua si një shtet me regjim autoritar që u karakterizua nga qeverisja e ndërlikuar e disa diktatorëve.

Pas krijimit të Republikës së Koreas në vitin 1948, vendi pati një seri regjimesh të drejtuar nga liderët autoritarë. Në fillim, Syngman Rhee u bë presidenti i parë i Koreas së Jugut dhe mbajti postin nga viti 1948 deri në vitin 1960. Regjimi i Rhee ishte i shënuar nga represionet politike dhe mungesa e lirive të shprehjes dhe të asociacionit.

Pas rrëzimit të regjimit të Rhee në vitin 1960, Koreja e Jugut përjetoi një seri tranzicionesh politike dhe periudha e qeverisjes së shkurtër demokratike. Megjithatë, në vitin 1961, një grusht shteti ushtarak dëbatoi regjimin e ri dhe gjenerali Park Chung-hee u bë president. Qeverisja e Parkit zgjati për mbi 18 vjet dhe u konsiderua një regjim autoritar me kontroll të fortë mbi popullin dhe limitime të lirive civile.

Megjithatë, pas vrasjes së Park Chung-hee në vitin 1979, Koreja e Jugut hyri në një periudhë të pakënaqësisë dhe protestave popullore për demokratizim. Kjo mori kulmin në Revolucionin e Gjelbër në vitin 1987, ku u arritën marrëveshjet për reforma politike dhe zgjedhjet e para të lira në vitin 1988. Qeveria demokratike u themelua dhe vendi filloi një proces të qëndrueshëm drejt demokracisë dhe pluralizmit politik.

Demokratizimi i Koreas së Jugut shënoi një periudhë të rëndësishme në historinë politike të vendit. Zgjedhjet e lira, pluralizmi politik dhe liritë civile u theksuan, duke sjellë modernizim dhe zhvillim të mëtejshëm për vendin. Sot, Koreja e Jugut ka një sistem politik të themeluar në demokraci, me ndryshime të rëndësishme në strukturat e qeverisjes dhe lirinë e individëve për të shprehur dhe të angazhohen politikisht.

Koreja e Jugut është republikë presidenciale, e ndarë në 16 njësi administrative, dhe vend i zhvilluar me standard të lartë të jetesës. Është ekonomia e katërt më e madhe në Azi dhe e 13-ta në botë sipas barazisë së fuqisë blerëse. Ekonomia është e orientuar ndaj eksportit, me prodhim të përqendruar në elektronikë, automobila, anije, makineri, petrokemikale dhe robotikë. Korea e Jugut është anëtare e Kombeve të Bashkuara, Organizatës Botërore të Tregtisë, Organizatës për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OECD) dhe ekonomive të G-20-shes. Është gjithashtu anëtare themeluese e Forumit të Bashkëpunimit Ekonomik të Azi-Paqësorit (APEC) dhe Samitit të Azisë Lindore.

Koreja e Jugut zë pjesën jugore të Gadishullit Korean, i cili shtrihet rreth 1,100 km nga kontinenti aziatik. Ky gadishull malor rrethohet nga Deti i Verdhë në perëndim dhe Deti i Japonisë në lindje. Maja e saj jugore shtrihet në Ngushticën e Koresë dhe në Detin e Kinës Lindore.

Terreni i Koresë së Jugut është kryesisht malor, shumica e të cilëve nuk është i punueshëm. Ultësira, të vendosura kryesisht në perëndim dhe juglindje, përbëjnë vetëm 30% të sipërfaqes së përgjithshme të tokës.

Rreth tre mijë ishuj, kryesisht të vegjël dhe të pabanuar, shtrihen në brigjet perëndimore dhe jugore të Koresë së Jugut. Jeju-do është rreth 100 kilometra larg bregut jugor të Koresë së Jugut. Është ishulli më i madh i vendit, me një sipërfaqe prej 1,845 kilometra katrorë. Jeju është gjithashtu vendi i pikës më të lartë të Koresë së Jugut: Hallasan, një vullkan i zhdukur, arrin 1,950 metra mbi nivelin e detit. Ishujt më lindorë të Koresë së Jugut përfshijnë Ulleungdo dhe Shkëmbinjtë e Liancourt (Dokdo/Takeshima), ndërsa Marado dhe Shkëmbi Socotra janë ishujt më jugorë të Koresë së Jugut.

Koreja e Jugut ka 20 parqe kombëtare dhe vende të njohura natyrore si Fushat e Çajit Boseong, Parku Ekologjik i Gjirit të Suncheon dhe parku i parë kombëtar i Jirisan.^[4]

Koreja e Jugut ka tendencë të ketë një klimë të lagësht kontinentale dhe një klimë të lagësht subtropikale, dhe preket nga monsuni i Azisë Lindore, me reshje më të mëdha gjatë verës gjatë një sezoni të shkurtër shiu të quajtur jangma (장마), i cili fillon nga fundi i qershorit deri në fund të korrikut. Me dimrat mund të jenë jashtëzakonisht të ftohtë me temperaturën minimale që bie nën -20 °C në rajonin e brendshëm të vendit: në Seul, diapazoni mesatar i temperaturës së janarit është −7 deri në 1 °C, dhe diapazoni mesatar i temperaturës së gushtit është 22 deri në 30 °C. Temperaturat e dimrit janë më të larta përgjatë bregdetit jugor dhe dukshëm më të ulëta në brendësi malore.[148] Vera mund të jetë jashtëzakonisht e nxehtë dhe e lagësht, me temperatura që kalojnë 30 °C në shumicën e pjesëve të vendit. Koreja e Jugut ka katër stinë të dallueshme; pranverë, verë, vjeshtë dhe dimër. Pranvera zakonisht zgjat nga fundi i marsit deri në fillim të majit, vera nga mesi i majit deri në fillim të shtatorit, vjeshta nga mesi i shtatorit në fillim të nëntorit dhe dimri nga mesi i nëntorit deri në mes të marsit.

Reshjet janë të përqendruara në muajt e verës nga qershori deri në shtator. Bregdeti jugor i nënshtrohet tajfunëve të verës që sjellin erëra të forta, shira të dendur dhe ndonjëherë përmbytje. Reshjet mesatare vjetore variojnë nga 1,370 milimetra (54 in) në Seul në 1,470 milimetra në Busan.

Yoon Suk-yeol Presidenti i 20-të Koresë së Jugut	Han Duck-soo Kryeministri i 47-të Koresë së Jugut

Struktura e qeverisë së Koresë së Jugut përcaktohet nga Kushtetuta e Republikës së Koresë. Ashtu si shumë shtete demokratike, Koreja e Jugut ka një qeveri të ndarë në tri degë: ekzekutive, gjyqësore dhe legjislative. Degët ekzekutive dhe legjislative funksionojnë kryesisht në nivel kombëtar, megjithëse ministri të ndryshme në degën ekzekutive kryejnë gjithashtu funksione lokale. Qeverisjet vendore janë gjysmë autonome dhe përmbajnë organet e tyre ekzekutive dhe legjislative. Dega gjyqësore funksionon si në nivelin kombëtar ashtu edhe në atë lokal. Koreja e Jugut është një demokraci kushtetuese.

Kushtetuta është rishikuar disa herë që nga shpallja e saj e parë në 1948 në pavarësi. Sidoqoftë, ajo ka ruajtur shumë karakteristika të gjera dhe me përjashtim të Republikës së Dytë të Koresë së Jugut, vendi ka pasur gjithmonë një sistem presidencial me një shef ekzekutiv të pavarur. [164] Sipas kushtetutës së tij aktuale, shteti nganjëherë quhet Republika e Gjashtë e Koresë së Jugut. Zgjedhjet e para të drejtpërdrejta u mbajtën gjithashtu në vitin 1948.

Edhe pse Koreja e Jugut përjetoi një seri diktaturash ushtarake nga vitet 1960 deri në vitet 1980, që atëherë ajo është zhvilluar në një demokraci liberale të suksesshme. Sot, CIA World Factbook e përshkruan demokracinë e Koresë së Jugut si një "demokraci moderne plotësisht funksionale". Koreja e Jugut renditet e 45-ta në Indeksin e Perceptimit të Korrupsionit (e 9-ta në rajonin Azi-Paqësor), me një rezultat 57 nga 100.^[5]

Ndarjet kryesore administrative në Korenë e Jugut janë tetë provinca, një provincë e veçantë vetëqeverisëse, gjashtë qytete metropolitane (qytetet vetëqeverisëse që nuk janë pjesë e asnjë province), një qytet i veçantë dhe një qytet i veçantë vetëqeverisës.

Korea e jugur ka 51.500.000 (banorë) Kryeqyteti: Seul (10.456.000 banorë) Dendesia e popullsisë : 505.1(b/km²)

Koreanishtja është gjuha zyrtare e Koresë së Veriut dhe e Jugut, dhe (së bashku m gjuhën kineze/mandarin) e Prefekturës Autonome Koreane të Yanbian në zonën Manchuria të Kinës. Në të gjithë botën, ka deri në 80 milion folës të gjuhës koreane. Koreja e Jugut ka rreth 50 milion folës ndërsa Koreja e Veriut rreth 25 milion. Grupe të tjerë të mëdhenj të folësve koreanë përmes diasporës koreane gjenden në Kinë, Shtetet e Bashkuara, Japoni, në ish-Bashkimin Sovjetik dhe gjetkë.

Gjuha koreane moderne është shkruar pothuajse ekskluzivisht në shkrimin e alfabetit korean (i njohur si Hangul në Korenë e Jugut dhe Chosungul në Kinë dhe Korenë e Veriut), i cili u shpik në shekullin e 15-të. Koreane ndonjëherë shkruhet me shtimin e disa karaktereve kineze të quajtura Hanja; megjithatë, kjo është parë vetëm me raste në ditët e sotme.

Historikisht, tradita konfuciane ka dominuar mendimin koreane, së bashku me kontributet e budizmit, taoizmit dhe shamanizmit koreane. Megjithatë, që nga mesi i shekullit të 20-të, Krishterimi ka konkurruar me Budizmin në Korenë e Jugut, ndërsa praktika fetare është shtypur në Korenë e Veriut. Gjatë historisë dhe kulturës koreane, pavarësisht nga ndarja; ndikimi i besimeve tradicionale të Shamanizmit Koreane, Budizmit Mahayana, Konfucianizmit dhe Taoizmit kanë mbetur një fe themelore e popullit korean, si dhe një aspekt jetësor i kulturës së tyre; të gjitha këto tradita kanë bashkëjetuar në mënyrë paqësore për qindra vjet deri më sot, megjithë perëndimizimin e fortë nga konvertimet e misionarëve të krishterë në Jug ose presionin nga qeveria Juche në Veri.

Sipas rezultateve të regjistrimit të popullsisë të vitit 2015, më shumë se gjysma e popullsisë së Koresë së Jugut (56.1%) deklaruan se nuk ishin të lidhur me ndonjë organizatë fetare. Sipas regjistrimit më 2015, 27.6% e popullsisë ishin të krishterë (19.7% e identifikonin veten si protestantë, 7.9% si katolikë romakë) dhe 15.5% ishin budistë.

Sipas Federatës Myslimane të Koresë, në Korenë e Jugut jetojnë rreth 100,000 myslimanë, dhe rreth 70 deri në 80 për qind janë të huaj.^[6] Vetëm Seuli ka gjithsej 40% të popullsisë myslimane të Koresë së Jugut.

Korea e Jugut është një ekonomi i zhvilluar kapitaliste. Sipas GDP nominal, e ka ekonomin e katërt me te zhvilluar ne Azi dhe 12 ne bote. Korea e Jugut është njohur per zhvillim e shpejte ekonomik nga nje vende i pazhvilluar tek nje superfuqi ekonomik. Kjo rritje ekonomik është një si "Mrekullia ne lumin Han." Korea e Jugut është një anëtar ne OECD dhe G-20. Korea mbetet një nga ekonomit me me shume rritje e pas recesioni i madhe dhe pandemi COVID-19.

Gjithsesi, ekonomia Koreane ka rrezik nga konfliktin me Korea e veriut. Konflikti ka ndikimet te mëdha ne tregun e stokut dhe tregu financiarë ne përgjithësi. Një pjese e madhe e ekonomisë se Koresë se Jugut është kontrolluar nga disa kompanitë te madhe, keto quhen Chaebol. Disa shembulljte jane Samsung, Hyundai, SK, etj. Keto kompanitë kane rrënje te thella brenda shtetit koreane, edhe shteti koreane e ka ndihmuar qe te rriten ne një mënyre te qëllimshëm.

Në tekstet e lashta kineze, Korea është referuar si "Lumenj dhe Bjeshkë të Qëndisura në Mëndafsh" (금수 강산, 錦繡 江山) dhe "Kombi Lindor i Dekorit" (동방 예의 지국, 東方 禮儀 之 國). Individët konsiderohen si një vjeç kur lindin, pasi koreanët llogarisin periudhën e shtatzënisë si një vit të jetës për foshnjet, dhe mosha rritet në Ditën e Vitit të Ri dhe jo në përvjetorin e ditëlindjeve. Kështu, një i lindur menjëherë para Ditës së Vitit të Ri mund të jetë vetëm disa ditë i vjetër në llogarinë perëndimore, por dy vjeç në Kore. Në përputhje me rrethanat, mosha e deklaruar e një personi Koreane (të paktën midis kolegëve të tjerë) do të jetë një ose dy vjet më shumë se mosha e tij sipas llogaritjes perëndimore. Sidoqoftë, llogaritë perëndimore ndonjëherë zbatohen në lidhje me konceptin e moshës ligjore; për shembull, mosha ligjore për blerjen e alkoolit ose cigareve në Republikën e Koresë është 19 vjeç, e cila matet sipas llogaritjes perëndimore.

Literatura koreane e shkruar para fundit të Dinastisë Joseon quhet "klasike" ose "tradicionale". Letërsia, e shkruar me shkronja kineze (hanja), u krijua në të njëjtën kohë kur shkrimi kinez mbërriti në gadishull. Studiuesit koreanë po shkruanin poezi në stilin klasik korean që në shekullin e 2 pes, duke reflektuar mendimet dhe përvojat koreane të asaj kohe. Letërsia klasike koreane i ka rrënjët në besimet tradicionale popullore dhe përrallat popullore të gadishullit, të ndikuar fuqimisht nga konfucianizmi, budizmi dhe taoizmi.

Literatura moderne shpesh lidhet me zhvillimin e hangul-it, i cili ndihmoi në përhapjen e shkrim-leximit nga aristokracia te njerëzit e thjeshtë. Hangul, megjithatë, arriti vetëm një pozitë dominuese në letërsinë koreane në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të, duke rezultuar në një rritje të madhe në letërsinë koreane. Sinsoseol, për shembull, janë romane të shkruara në hangul.

Lufta Koreane çoi në zhvillimin e letërsisë përqendruar në plagët dhe kaosin e luftës. Pjesa më e madhe e letërsisë së pasluftës në Korenë e Jugut merret me jetën e përditshme të njerëzve të zakonshëm dhe luftën e tyre me dhimbjen kombëtare. Rënia e sistemit tradicional të vlerës së Koresë është një temë tjetër e zakonshme e kohës.

Muzika tradicionale koreane përfshin kombinime të stileve muzikore popullore, vokale, fetare dhe rituale të popullit korean. Muzika koreane është praktikuar që nga kohërat parahistorike. Muzika koreane ndahet në dy kategori të gjera. E para, Hyangak, fjalë për fjalë do të thotë muzika lokale ose muzika vendase në Kore, një shembull i famshëm i së cilës është Sujecheon, një pjesë e muzikës instrumentale që shpesh pretendohet të jetë së paku 1,300 vjeç. E dyta, yangak, përfaqëson një stil më perëndimor.

K-pop, ose muzika pop koreane, është një industri muzikore e fuqishme dhe një fenomen global që ka fituar popularitet të madh në të gjithë botën. Me muzikën energjike, koreografitë e bujshme dhe stilin e tyre të jashtëzakonshëm, grupet e K-pop-it kanë arritur të bëhen një nga trendet më të ndjekura të muzikës moderne. Një nga grupet më të famshme të Kpop-it është BTS, një grup me sukses të jashtëzakonshëm që ka arritur një ndikim të thellë në skenën muzikore botërore. BTS është një grup me talent të shquar vokal dhe performancë të shkëlqyeshme, dhe mesazhet e tyre thelbësore të inkurajimit, dashurisë dhe ndërgjegjësimit kanë bërë që ata të bëhen idhujt e shumë fansave të tyre. K-pop-i është bërë më shumë se një zhanër muzikor - është një kulturë e tërë që përfshin muzikën, modën dhe artin e performancës, duke krijuar një ndikim të madh në jetën e njerëzve dhe krijuar një komunitet të gjerë ndjekësish nëpër botë.

Po ashtu kemi edhe disa gruoe tjera muzikore si BlackPink dhe Straykids, qe flitet shume pr ta ne bote dhe kane muzike te shkelqyer

Koreja e Jugut ka shumë festa zyrtare publike. Dita e Vitit të Ri Korean, ose "Seollal", festohet në ditën e parë të kalendarit hënor korean. Dita e Pavarësisë së Koresë bie më 1 mars dhe përkujton Lëvizjen e 1 marsit të vitit 1919. Dita e Përkujtimit festohet më 6 qershor dhe qëllimi i saj është të nderojë burrat dhe gratë që vdiqën në lëvizjen për pavarësi të Koresë së Jugut. Dita e Kushtetutës është më 17 korrik dhe feston shpalljen e Kushtetutës së Republikës së Koresë. Dita e Çlirimit, më 15 gusht, feston çlirimin e Koresë nga Perandoria e Japonisë në vitin 1945. Çdo ditë të 15-të të muajit të 8-të hënor, koreanët festojnë Festivalin e Mesvjeshtës, në të cilin koreanët vizitojnë qytetet e tyre stërgjyshore dhe hanë një larmi ushqimesh tradicionale koreane. Më 1 tetor, Dita e Forcave të Armatosura festohet, duke nderuar forcat ushtarake të Koresë së Jugut. 3 tetori është Dita Kombëtare e Fondacionit. Dita e Hangul, më 9 tetor përkujton shpikjen e hangul, alfabeti vendas i gjuhës koreane.

• Zona koreane e demilitarizua
• Hangul
• K-pop

 Commons: Koreja e Jugut – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale