Type a search term to find related articles by LIMS subject matter experts gathered from the most trusted and dynamic collaboration tools in the laboratory informatics industry.
Articul por Ladin Val Badia |
La biologia (dal grech βιολογία , metü adöm da βίος , bìos = "vita" y λόγος , lògos = "stüde") é la sciënza che stüdia la vita, chël ó dí i prozesc fisics y chimics di fenomens en cunt di sistems viënc tolon ite süa biochimica, i mecanisms molecolars, la genetica, l’anatomia, la fisiologia y d’atri prozesc sciöche l’adatamënt, le svilup, l’evoluziun, l’iteraziun danter i organisms y le comportamënt.
Tla biologia vëgn la zelula reconesciüda sciöche la basa dla vita, i gens sciöche la strotöra de basa dl’arpejun genetica y l’evoluziun darwiniana por la seleziun naturala sciöche le prozes che regolëia la nasciüda y l’estinziun dles sortes viëntes. Düc i organisms viënc sides monozelulars che plurizelulars è sistems daverc che suravire tres la trasformaziun dl’energia y la reduziun dl’entropia locala dl sistem por regolé so ambiënt intern y tigní inant na condiziun stabila y vitala a chëra che al ti vëgn dir omeostasa. Tla biologia vëgnel a se le dé inrescides tres la metoda scientifica por confermé la varënza de na teoria te na manira razionala tres la formaziun de ipoteses, la sperimentaziun y l’analisa di dac por roé ala definiziun de na teoria scientifica. Tla biologia y te sües disciplines desvalies vëgnel studié la vita a pié ia da dan da 4 miliarc de agn y süa evoluziun tres n aumënt progressif dl sistem.
Le stüde dla filosofia naturala á metü man bele pro les ziviltés antiches dla Mesopotamia, dl Egit, dl subcontinënt indian y dla Cina. La biologia moderna á metü man tl’Antica Grecia [1] dantaldöt cun le stüde de Aristoteles, che á porté a n gran svilup de chësta disciplina cun süa opera “La storia di tiers” y d’atres operes.
Tratan le Renascimënt él gnü a se le dé n gran svilup dla biologia cun William Harvey che á desmostré la zircolaziun dl sanch tla porsona y Leonardo da Vinci cun sü stüdi tl ciamp dl’anatomia. Cun Galileo Galilei él gnü a se le dé na gran müdaziun tl stüde dla biologia aladô dla aplicaziun dla metoda scientifica basada sön l’osservaziun, la descriziun y la reproduziun di fenomens naturai tl labor.
Dl 1735 á Linneus publiché na classificaziun (tassonomia) de basa por le monn natural y sl 1750 ál scrit sö i inoms scientifics de dötes les sortes che al conesciô[2]
Le pinsier dl’evoluziun á metü man cun les operes de Jean-Baptiste Lamarck, che á porté dant por le pröm iade na teoria coerënta dl’evoluziun[3]
La teoria dl’evoluziun che á albü le suzes maiú é stada chëra elaborada da Charles Darwin y basada sön la seleziun naturala por la conservaziun y estinziun dles sortes viëntes tl tëmp dla storia dla Tera y svilupada a pié ia dai stüdi de Alexander von Humboldt, Charles Lyell y Thomas Robert Malthus.
Aladô dla teoria zelulara é la zelula l’unité fondamentala dla vita y düc i organism viënc é metüs adöm da öna o deplü zelules o da produc de derivaziun de chëstes zelules (por ejëmpl concores, polans, aundles y i.i.). Dötes les zelules se formëia da d’atres zelules tres la despartiziun zelulara. Ti organisms plurizelulars se formëia vigni zelula dl corp de n organism da na zelula singula de n ü fecondé. La zelula vëgn ince conscidrada l’unité de basa de tröc prozesc patologics[4]. Les funziuns de trasferimënt dl’energia vëgn a se le dé te na zelula giulan a prozesc sciöche le metabolism. Te na zela él les informaziuns genetiches d’arpejun (tl DNA) che vëgn dé inant da na zelula al‘atra tratan la despartiziun zelulara (mitosa).
N conzet fondamental tla biologia é les müdaziuns di organisms viënc che vëgn a se le dé tres l’evoluziun. Aladô dla teoria dl’evoluziun é düc i organism dla Tera, sides chi ciamó viënc che chi morc fora che vëgn dal medemo antenat o da n pool genetich anzestral. Al vëgn araté che chësc antenat s’ais svilupé söla Tera dan da ca. 3,5 miliarc de agn[5]. Aladô de chësta teoria ess düc i baters, i archeobaters y i eucarioc le medemo antenat[6]
I gens é les unites d’arpejiun fondamentales de düc i organisms. N gen corespogn a na pert dl DNA y á n influs sön la forma o sön la funziun de n organisms te na manira spezifica. Düc i organisms, dai baters ai tiers, á le medemo mecanism de basa che copiëia y traslatëia le DNA te proteines. La zelula ti é da fá la trascriziun de n gen che é tl DNA te na copia dl gen te RNA y le ribosom (n organ zelular) traslatëia le RNA te na proteina, chël ó dí te na secuënza de aminoaji. Le codesc genetich che codifichëia n aminoaje é le medemo por la maiú pert di organisms, mo n pü’ desvalí por n valgügn. Por ejëmpl na secuënza de DNA che codifichëia por l’insulin tla porsona codifichëia por l’insulin ince canche ara vëgn metüda ite de d’atri organisms sciöche les plantes[7].
Normalmënter é le DNA te cromosoms linears ti eucarioc y te cromosoms torogn ti procarioc. Pro i eucarioc é le DNA genomich tl zënter (nucleus) dla zelula cun de piceres cuantités ince ti mitocondri y ti cloroplasć. Pro i procarioc é le DNA te te n corp cun na forma nia regolara tl zitoplasm a chël che an ti dij nucleoid[8]. Ala totalité dles informaziuns en cunt de n organism ti dijon genotip[9].
Aladô de deplü evënc en cunt dles sortes de organisms vëgnel a se le dé n sistem strotoré sciöche n lëgn de relaziuns danter les sortes desvalies, le Lëgn filogenetich. Le rode dla sistematica é chël da studié chëstes relaziuns y da ciafé fora les desfarënzies y les somëies danter les sortes y i grups de sortes[10]. Te vigni caje ne él tla sistematica nia sté saurí da ti jí do a na metoda de inrescida coreta denant che al se svilupess la teoria dl’evoluziun[11]
Normalmënter vëgn i organisms viënc partis sö te cinch rëgns: monera, protisć, fonguns, plantes y animalia.[12] Mo deplü scienziá arata che chësta divijiun ne sides nia plü atuala, insciö che pro i sistems moderns de classificaziun él trëi domëni:
Chisc domëni se desfarenziëia aladô de zelules che á o n’á nia le zënter (nucleus) y dales desfarënzies tla composiziun chimica de biomolecoles fondamentales sciöche i ribosoms [14].
Porater é vigni rëgn ciamó partí sö insciö che che vigni sort sides classificada singolarmënter.
L’ordin é:
Al é porater ince i parassic intrazelulars che vëgn classificá “söl ur dla vita”[15] cun referimënt al’ativité metabolica. Chël ó dí che tröc scienziá ne arata nia chëstes strotöres sciöche formes de vita aladô dla mancianza de öna o de deplü funziuns carateristiches fondamentales che definësc la vita. Ares vëgn classificades sciöche virus, viroids o satelic.
Tla tabela dessot i ciamps dla biologia che se dá jö cun le stüde de sortes particolares de organisms:
Ciamp dla biologia | Organisms studiá | Classificaziun scientifica di organisms studiá |
---|---|---|
Algologia (botanica | Alghes | grup Algae (alda pro le rëgn di protisć) |
Antropologia | Porsona | jëne Homo |
Aracnologia | Aracnids | classa Arachnida |
Batracologia | Anfibs | classs Amphibia |
Bateriologia | Baters | rëgn Bacteria |
Botanica | Plantes | rëgn Plantæ |
Entomologia | Esapods | superclassa Hexapoda |
Erpetologia | Retils y Anfibs | classa Reptilia y classa Amphibia |
Itiologia | Pësc | grup Pisces |
Mamologia | Mamifers | classa Mammalia |
Micologia | Fonguns | rëgn Fungi |
Microbiologia | Microrganisms | organisms che alda pro rëgns desvalis, danter chisc Bacteria,
Archaea, Fungi (madër n valgügn) y Protisć |
Ornitologia | Vicí | classa Aves |
Primatologia | Primac | ordin Primates |
Protistologia | Protisć | rëgn Protista |
Virologia | Virus (biologia) | domëne Acytota (classificaziun nia definida) |
Zoologia | Tiers y Protozoi | rëgn Animalia y grup Protozoa |