Knowledge Base Wiki

Beste esanahi batzuen berri izateko, ikus: «Deba (argipena)»

Deba
Gipuzkoa, Euskal Herria
Debako hondartza.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Debabarrena
Izen ofiziala	Deba
Alkatea	Maider Zubicaray Beristain (en)
Posta kodea	20820–20829
INE kodea	20029
Herritarra	debar
Ezizena	tarinak
Kokapena
Koordenatuak	43°17′43″N 2°21′00″W / 43.295277777778°N 2.35°W / 43.295277777778; -2.35
Azalera	51,54 km²
Garaiera	0-661
Distantzia	41 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	5.393 (2023) −2 (2022)
2.748 (%51)   (%50,3) 2.711
Dentsitatea	1,05 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	% 2,82
Zahartze tasa[1]	% 17,33
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 48,76
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 79,77 (2011)
Genero desoreka[1]	% 4,11 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 8,52 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]	% 72,18 (2010)
Etxeko erabilera[2]	% 64.89 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	1343 ekainaren 17
Webgunea	https://www.deba.eus

Deba Gipuzkoako ipar-mendebaldeko udalerri bat da, Debabarrena eskualdeko handiena, lurraldez. Itsasertzean dago, eta izena Deba ibaitik datorkio, bertan itsasoratzen baita. 51,54 km² ditu, eta 5.427 biztanle zituen 2016. urtean.

Gipuzkoako herri-izenen artean, euskal etimologia argia ez duen bakarra da Deba, gaztelaniaz Deva idatzia,^[3] eta herrian itsasoratzen den ibaiaren berdina da. Deva/Deba izeneko ibaia gehiago ere bada Iberiar penintsulako iparraldean, bat Asturiasen eta bi Galizian.^[4] Jatorri zelta batekin lotu izan da izen hau, adibidez hala uste zuen Arturo Kanpionek.

Ponponio Mela kartografo erromatarrak K.o. I mendean Deba ibaia izan zitekeen Devales ibaia aipatu zuen, eta hari biztanle-guneari, Tritium Tuborico. II. mendean Klaudio Ptolomeok Deva fluvia ostia aipatu zuen, ibaiak kaia zuela alegia, eta karistiar eta barduliarren arteko muga puntutzat aipatu zuen.^[5]

1767an Itziarko Andra Mariri eskainitako liburu batean, Pedro Jose Aldazabal Murgiak euskal etimologia ez oso fidagarri bat proposatu zuen herriarentzat, Divana terminotik zetorrelakoan, eta hitz horrek batzarra esan nahiko luke euskaraz.^[6]

Debaren natura ondarerik preziatuena itsasertza da. Han daude, izan ere, Deba eta Zumaia arteko marearteko zabalgunea eta bost hondartza (Santiago, Aitzuri, Lapari, Mendata eta Sakoneta). Inguru hau Europako eta munduko geoparkeen sareko kide da 2010. urtetik. Flysch egitura geologiko berezietan 60 milioi urteko sekuentzia geologikoa ikus daiteke (duela 110 milioi urtetik orain dela 50 milioi urtera arte).^[7]

Debak 52 km² ditu, Gipuz­koako udalerrien artean azalera handienetakoa. Lur‑eremu horietan Aranzadi Zientzia Elkarteko kideek aintzat hartzeko moduko berrogeita hamar bat haitzulo aurkitu dituzte; aipatzekoak dira, batez ere, Ekain, Urtiaga eta Praileaitz.

Ekain 1969an aurkitu zuten; eta, hango labar‑pinturen kalitatea eta ugaritasuna kontuan hartuta, Iberiar penintsulako lau haitzulo baliotsuenen artean dago. Paleolito garaiko aztarnategi horretan hainbat irudi aurkitu dituzte: arrainak, oreinak, artzak, bisonteak, eta 33 zaldi.

Ekain haitzuloa Debako udal‑barrutian dago, baina Zestoako herrigunetik oso gertu, eta hara iristeko bide naturala Zestoatik abiatzen da. Haitzuloaren erreprodukzio zehatza egin dute instalazio moderno batean; hartara, haitzuloaren aberastasun arkeologikoaz ohartzeko aukera dute bisitari askok, 14.000 urtez iraun duten margo eta grabatuak babesten diren bitartean.

Urteaga haitzuloa magdaleniense eta aziliense garaietako aztarnategi franko-kantauriar garrantzitsuenetarikoa da. Jose Migel Barandiaranek aurkitu zuen 1928an.^[8]

Praileaitzen duela 15.500 urteko erritu-gunea topatu dute, eta Euskal Herriko aurkikuntza garrantzitsuenetako bat izan da azken urteetan.^[8]

Hondartza ondo ekipatua herrigunetik gertu, zumardi hostotsua, pasealekuak, bertakoen izaera abegitsua... faktore horien guztien ondorioz, Debaren alderdi turistikoa da medailoiaren gainaldea, eta industria da az­pialdea. Hiribilduak, eskerrak ematen diz­kio Fermin Kalbetoni, hark egindako mesedeengatik; horregatik, debarrek haren izena duen zumardian mesedegilearen soina jarri dute.

Gaur egun, Deba turismoari estuki lotua dago, udaldean edo oporraldian jendetza iristen da, horietako asko bigarren etxebizitzan gozatzera, eta hotelak eta kanpinak gainez­ka egoten dira.

• 
  Debako aireko ikuspegia.
• 
  Sakoneta hondartza, Deba eta Zumaia arteko marearteko zabalgunean.

Iparraldean Bizkaiko golkoa, mendebaldean Mutriku eta Mendaro, ekialdean Zestoa eta Zumaia, eta hegoaldean Azkoitia mugakide ditu Debak.

Debak hainbat auzo ditu, nagusiena Itziar da, eta besteak Lastur, Itxaspe, Egia, Arriola, Madariaga, Endoia, Arbiskoa eta Elorriaga auzoak dira.

	Mutriku eta Bizkaiko Golkoa	Bizkaiko Golkoa	Zumaia
	Mutriku eta Mendaro		Zestoa
		Deba
	Mendaro	Azkoitia eta Azpeitia	Zestoa

• Eguneko zentroa^[9]
• Nagusien egoitza^[10]

• Kiroldegia^[11]

• Udal artxiboa^[12]
• Liburutegia^[13]

• Euskaltegia^[14]
• KZ gunea^[15]
• Haur-eskola^[16]
• Luzaro HH-LH^[16]
• Mendata BHI^[16][17]
• Musika eta dantza eskola^[18]
• Arte eskola^[19]
• Gaztelekua^[20]

Goi Paleolitoko garaian egindako labar-pinturak ditu Ekaingo leizeak, udalerri honetako mendialdean. IV. mendean Chronographus anni 354 idazlanak azaltzen duenez, Deba egungo Altzolaraino zen nabigagarria, bokaletik 10 bat kilometrora.^[21]

Praileaitz da paleolitoko beste aztarnategi inportante bat Deban. 15.500 urte zahar diren zintzilikarioak aurkitu dira bertan, eta labar pinturen multzo bat,^[22] duela 18.000 urte baino gehiagokoa, irudirik erakusten ez duten marra eta puntu batzuek osatua.

Gorago aipaturiko Ponponio Melaren (Devales) eta Klaudio Ptolomeoren (Deva fluvia) aipuetarik jakin dagokigu erromatarren garaian bazela hemen garrantzizko puntu bat, barduliar eta karistiarren arteko muga hain zuzen.^[5]

Debako lehen herrigunea Itziarko gainean zegoen. 1179. urtean, Nafarroako Antso Jakitunaren eta Gaztelako Alfontso VIII.a erregeen arteko bake itunean, “Ichiar” toponimoa aipatzen da bi erresumen arteko muga puntuetako bat gisa.^[3] 1294ko ekainaren 24an Antso IV.a Gaztelakoak hiri gutuna eman zien Itziarko biztanleei (hasieran Debak Monreal de Itziar zuen izena), eta haiek, arrantzan aritzeko kostaldera hurbiltzeko beharra ikusita, Debako herria fundatu zuten formalki. Hiri gutuna 1343. urtean eman zien Alfontso XI.a Gaztelakoak, eta Gasteizko foruak, Deba ibaiaren bokalean, klima gozo eta epeleko lekuan, Monreal de Deva izenarekin hiri-gutuna eman zien.

Deba ibaiaren eskuinaldean kokaturik, arrantza, nekazaritza, industria eta salerosketan jarraitu zuten. Kostaldeko gainontzeko arrantzaleen antzera, debarrek balea harrapatzen ematen zuten ahaleginik handienak, nahiz eta bestelako arrantza baztertu ez. Burdinolak ziren industriaren oinarri; burdinazko tresnak egiten zituzten. Lantegi haiek ibai eta erreka bazterretan kokatzen ziren, ur indarraz baliatzeko.

Gasteiztik Debako portura zekarten artilearen eta beste zenbait salgairen merkataritza onuragarria izan zen herrirako. Beste herritar batzuek, berriz, gaur arte iraun duten nekazaritza eta abeltzaintza izan zituzten bizibide, orduko labore batzuei eutsi ez badiete ere: ohiturazko txakolina ateratzeko mahatsari, adibidez.

Urduñako pasoa zabaltzean, burdingintza eta portuko uren sakontasun eskasa zela medio, Debak zuen onura estrategikoa gutxitzen joan zen. XIX. mendearen erdi aldera portuak zuen trafikoa behera zihoan neurrian, beste aktibitate berri bat sortu zen: udaldiko turismoa. Itsas bainuek garrantzia hartzen zuten neurrian, Debako hondartza atsedenerako leku bihurtu zen, eta kanpoko bisitarien eraginez ostatu jarduera gehitu zen.

Gaur egun Deba, 5.000 biztanle ingururekin, erakarpen handiko herria dugu turismo arloan (landa-turismoa, hotela, aterpetxea, Donejakue bidea...) eta Itziar aldeko industriaren garrantzia ere aipatzekoa da.

Debako portuaren merkataritza‑jarduera ez zen makala izan. Biz­kaiko burdina iristen zen, Debako arroako burdinoletara eramateko. Sakonera txikiko txalupak (alak) erabiltzen zituzten, burdina ontziz aldatu eta ibaian gora eramateko, Altzolaraino. Halaber, Arabatik eta Gaztelatik ekarritako egurra, laboreak eta artilea ere kargatzen zuten, atzerrira eramateko.

Zaharrek Diciembre gogoan dute, Asturietako Musel portutik ikatzez beteta etortzen zen kabotaje‑ontzia, Arzabalera joaten zena. Haraino iritsi ahal izateko, Deba gaineko zubiak egurrez­ko zati altxagarri bat zuen. Garai bateko Monreal haren itsas tradizioa argi ikusten da Ontziola edo Astillero kalearen izenean, eta elizaren gurutze‑gangan zintzilik dagoen dohaintzan: miniaturazko itsasontzi bat miniaturan.

Aztertzeko oso konplexuak diren arrazoiengatik, itsasorako irtenbidea buxatuta geratu zen, eta itsasoari loturiko tradizioa turismoari loturiko patu bihurtu zen.

Historikoki, merkataritza eta industria izan dira Debako ekonomiaren oinarri, baita abeltzaintza eta nekazaritza ardatz dituen landa-jarduera ere. Itsasoko ibilbide komertzialak orduko Debako portura edo Altzolako ibaira iristen ziren, XVI. eta XVII. mendeetan. Bi burdinola zituen, eta Gasteiztik iristen zen Gaztelako artilearen merkataritzak eta burdin ingelesak Deba aberasten zuten. Bere itsasadarrean ontziolak izan ziren xx. mendera arte.

Gaur egun, lehen bezala, industria eta merkataritza dira, oraingoan turismo izaerarekin, herriko ekonomia mantentzen dutenak. Zerbitzuen sektorea (% 50 inguru) eta industria (% 38) dira zutabe ekonomikoak. Abeltzaintzak eta nekazaritzak nolabaiteko garrantzia dute.

Lehen sektoreak, nekazaritza- eta abeltzaintza-ustiategietarako 3506 hektarea dituelarik, batez ere abeltzaintzarako, biztanleria aktiboaren %6,5 hartzen du 220 ustiategi txikitan. Nekazaritza autokontsumorako eta eskualdeko herrietako merkatuetan saltzeko baino ez da. Abeltzaintzak esnean eta haragian aritzen dira. Zezen-ganadutegiren bat dago Lasturren eta Itziarren.

Bigarren sektorean, industria metalurgikoak monopolizatzen du, eskualde osoan bezala, ia sektore hori. Automobilaren osagarrien industriak eta makina-erremintak dira gehien ezarrita daudenak. Deba ibarreko lur batzuk aprobetxatzen dira hura kokatzeko, baina industria-gune garrantzitsua Itziarren dago. Deba Behereko eskualdeak, batez ere industriakoa eta ez oso zabala, industria-kokapen mota bat du, eta, horri esker, bertako biztanleak batzuetan bizi eta beste batzuetan lan egin dezakete. Eibar eta Elgoibar bezalako industriaguneetako fabriken beharrak direla eta, eskualde osoan eta handik kanpo hedatu dira.

Zerbitzuen sektoreak, turismoan oinarritua, biztanleria aktiboaren %50 inguru hartzen du. Erakargarritasun turistiko handia hondartza da, eta horren inguruan ostalaritzako jarduerak, jatetxeak, hotelak eta abar egin dira. Udalerriko landa-eremua jarduera horretan sartzen ari da landa-turismoaren bidez.

2019. urtean Debak 5.445 biztanle zituen, horietatik %22,92k 65 urte edo gehiago zeukan, eta atzerrian jaiotakoak %8,15 ziren.^[23]

Debako biztanleria

Alderdi politikoa	2011		2007
	Botuak%	Zinegotziak	Botuak%	Zinegotziak
Alternatiba	31,44%	5	-	-
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ-PNV)	21,81%	3	15,7%	2
Eusko Alkartasuna (EA)	17,55%	2	31,11%	5
Aralar	12,82%	2	-	-
Itziar Herria Sortzen	7,92%	1	7,74%	1
Eusko Abertzale Ekintza (EAE-ANV)	-	-	23,07%	3
Ezker Batua-Berdeak/Aralar (EB-B/A)	-	-	15,6%	2

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetan ezker abertzaleak ez zuen akordiorik lortu zerrenda bateratua aurkezteko, eta Alternatiba, Eusko Alkartasuna eta Aralar nor bere aldetik aurkeztu zen. Alternatibak irabazi zituen hauteskundeak, bost zinegotzi eskuratuz. Euzko Alderdi Jeltzaleak hiru zinegotzi lortu zituen, EAk bi, Aralarrek beste bi eta Itziar Herria Sortzen Itziar herriko plataformak bat.

2015eko udal hauteskundeetan aldaketa nabarmena gertatu zen. Debarren Ahotsa herritar plataforma sortu zen, eta hauteskundeak irabaztea lortu zuen (bost zinegotzi, botoen ehuneko berrogei). Ordukoan ezker abertzalea batuta aurkeztu zen Euskal Herria Bildu koalizioan eta beste bost zinegotzi eskuratu zituen. EAJk hiru zinegotziak mantendu zituen. Emaitza horien ondorioz, Debarren Ahotsa plataformako Pedro Bengoetxea hautatu zuten alkate.

Debako udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24a		2011ko maiatzaren 22a
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Debarren Ahotsa	5 / 13	1.259 (% 40,40)
	Euskal Herria Bildu*	5 / 13	1.127 (% 36,17)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	3 / 13	667 (% 21,41)	3 / 13	650 (% 22,38)
	Alternatiba**			5 / 13	937 (% 32,27)
	Eusko Alkartasuna (EA)**			2 / 13	523 (% 18,01)
	Aralar**			2 / 13	382 (% 13,15)
	Itziar Herria Sortzen			1 / 13	236 (% 8,13)
* 2011n Deban ez zen Bildu koalizioa osatu, eta gero Euskal Herria Bildu izango zen koalizioko alderdi bakoitza bere aldetik aurkeztu zen. ** Euskal Herria Bildu koalizioan integratuta aurkeztu zen.
Datuen iturria: 2015eko eta 2011ko udal hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean

2019ko udal hauteskundeetako emaitzak hauek izan ziren: EH Bilduk 1.334 boto (6 zinegotzi). Debarren ahotsak 942 boto (4 zinegotzi). EAJk 738 boto (3 zinegotzi). PSE-EEk 79 boto.^[24] Gilen García Boyra (EH Bildu) izendatu zuten alkate.^[25]

• Gilen Garcia Boyra - 2019 -
• Pedro Bengoetxea Loiola - 2015 - 2019
• Maider Zubikarai Beristain - 2012 - 2015
• Silverio Urkiri Beitia - 2011 - 2012
• Jesus Maria Agirrezabala Goitokia - 1999 - 2011
• Elias Olalde Urkiri - 1987 - 1999
• Iñaki Elosua Elu - 1983 - 1987
• Roman Galarraga Salegi - 1979 - 1983

Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debabarreneko hizkera^[28][29]. Administrazioz Gipuzkoa izateak hizkuntzaz ere Gipuzkoara hurreratzea ekarri du eta, oro har, Debabarreneko hizkerak mendebaleko euskararen eta erdialdekoaren arteko zubi lana egiten duela esan dezakegu. Elgoibar, Mendaro eta Mutriku herrietako hizkerak tarteko hizkeratzat hartzen dira, ezin baitira ez mendebaleko euskalkian ez erdialdekoan sartu erabat. Deban eta Itziarren are handiagoa da euskara giputzaren eragina eta erdialdeko euskaran sartu daiteke bertako hizkera.

2016an herritarren %76,98 euskalduna zen.^[23]

• Agirre jauregia, XV. mendeko jauregia da.
• Aldazabal Murgia jauregia, XVIII. mendeko jauregia da.
• Bañez jauregia, XVI-XVII. mendeko hiri jauregia.
• Debako udaletxea. 1747an eraikia, estilo barrokoa du.^[30]
• Irarrazabal etxea.
• Sasiola dorrea, XVI. mendeko dorretxea da
• Arriolabeñe baserria, XVI. mendekoa^[30]

• Sasiolako zubia, 2006ean ireki zen.
• Deba-Mutriku zubia, 1866ean ireki zen. 2018ko uztailean zati bat hondoratu egin zen.^[31]
• Debako Udal Azoka (1910) arkitektura eklektikoaren adierazgarria. Ondare Kultural izendatu zuen Jaurlaritzak.^[30]
• Debako geltokia, Euskotrenen geltokia.

• Santa Maria eliza, XVII. mendeko eliza da. Estatuko monumentu nazional izendatua.^[32]
• Sasiolako eliza, XVI. mendeko komentu-multzo batetik zutik dirauen azken eraikina.
• Itziarko santutegia, XVI. urtean berritu zuten.^[33]

• Santa Katalina ermita^[33]
• Elorriagako San Sebastian ermita^[33]
• Lasturko San Nikolas ermita^[33]
• Gurutze ermita^[33]
• San Roke ermita^[33]
• Artzabalgo Santa Ana Ermita^[33]
• Salbatore ermita^[33]
• San Josepeko gurutzea^[33]

• Izarraizko Estazio Megalitikoa

• Estibalitz Sasiola (?-1611), idazlea.
• Juan Espila (?-1619), teologoa.
• Juan Jose Mogel (1781-1849), idazlea.
• Juan Benanzio Arakistain (1828-1906), idazlea.
• Jose Manuel Ostolaza (1875-1954), enpresari eta filantropoa.
• Robustiana "Tene" Mujika (1888-1981), idazlea.
• Jose Markiegi (1895-1936), idazle eta itzultzailea.
• Polentzi Markiegi (1898-1937), politikaria.
• Peli Markiegi (1905-1946), idazlea.
• Luis Urkiri (1906-1979) futbolari eta entrenatzailea.
• Manuel Olaizola "Uztapide" (1909-1983), bertsolaria.
• Esteban Arrizabalo (1910-1976), futbolaria.
• Jose Arana Gorostegi (1911-1971), futbolaria.
• Simón Berasaluze Aginagalde (1912-1993), beira-egilea.
• Jose Ignazio Urbieta (1915-1999), futbolari eta dekoratzailea.
• Faustino Azpiazu "Sakabi" (1916-1995), trikitilaria.
• Mercedes Zubikaray (1920-1983), erraketista.
• Anselmo Aranberri (1921-2000), futbolaria.
• Román Galarraga (1921-2009), futbolari, futbol entrenatzaile eta politikaria.
• Sabin Irizar (1923-1995), idazlea.
• Josefa Egaña (1923-), erraketista.
• Marcelina Zabala (1923-2010), erraketista.
• Maria Teresa Egaña (1925-), erraketista.
• Pilar Zabala (1926-1945), erraketista.
• Patxi Aldabaldetrecu (1930-2002), historialaria, idazlea.
• Javier Berasaluze Markiegi (1931-2022), futbolaria.
• Carmelo Urdangarin (1932-2021), ekonomialaria, idazlea.
• Rafael Castellano (1943-), idazlea. Madrilen jaioa, aspaldidanik Deban bizi da.
• Itziar Aizpurua (1943-), etakide historikoa eta politikaria.
• Txema Vitoria (1943-), pailazo eta irakaslea.
• Roke Aldabaldetreku (1947-), idazle eta ikertzailea.
• Iñaki Esnaola (1948-), abokatu eta politikari ohia.
• Joseba Zulaika (1948-), antropologo eta idazlea.
• Enrique Vitoria Kormenzana "Kike Turmix" (1957-2005), abeslaria.
• Pablo Turrillas (1963-), futbolari ohia eta entrenatzailea.
• Maite Iruretagoiena (1964-), politikari eta legelaria.
• Jokin Aperribay (1966-), enpresaria.
• Joxe Angel Salegi "Lizarreta" (1966-), bertsolaria.
• Fernando Urain (1972-), musikari eta zuzendaria.
• Miriam Bravo (1974-), atleta.
• Iñaki Goikoetxea Beristain (1982-), futbolaria.
• Asier Riesgo (1983-), futbolaria.
• Mikel Muniozguren (1983-), futbolaria.
• Goizane Aizpurua (1984-), poeta.
• Nerea Loiola (1985-), irakasle eta idazlea.
• David Zurutuza (1986-), futbolaria.
• Joseba Muguruza (1994-), futbolaria.
• Maddi Astigarraga (1997-), ilustratzailea.

Erromatarrek Deva deitu zioten Ingalaterrako gaur egungo Chester hiriari, Deba bezala ibai baten amaieran dagoena.

• Debako Musika Banda

• 
  Deba ibaia Deban itsasoratzen den lekua.

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• Geoparkea

• Debako Udala

• Berriketan, Debako albisteak

	Debako auzoak
Arbiskoa • Arriola • Egia • Elorriaga • Endoia • Itxaspe • Lastur • Madariaga