Type a search term to find related articles by LIMS subject matter experts gathered from the most trusted and dynamic collaboration tools in the laboratory informatics industry.
'n Grondwet of konstitusie is 'n wet wat onder alle omstandighede geldend is of waarop ander wette gegrond is. In terme van regerings is dit die wet wat in hooftrekke die regeringsvorm (monargie of republiek) van die staat, die hooffunksies van staatsorgane, die amptelike taal/tale, die verpligtinge en regte van die burgers bepaal.
’n Grondwet is ’n versameling van fundamentele beginsels of vasgestelde reëls wat die regsbasis van 'n staat, organisasie of enige ander soort entiteit vorm en bepaal hoe daardie entiteit bestuur word.
Wanneer hierdie beginsels in 'n enkele dokument of 'n stel regsdokumente opgeteken word, kan daardie dokumente 'n geskrewe grondwet beliggaam; as dit in 'n enkele omvattende dokument weergegee word, beliggaam dit 'n gekodifiseerde grondwet. Sommige grondwette, soos die grondwet van die Verenigde Koninkryk, is nie gekodifiseer nie maar in verskeie fundamentele wette van 'n parlement, hofsake of verdrae opgeteken.
'n Grondwet is van toepassing op verskillende vlakke van organisasies, van soewereine lande tot maatskappye en verenigings. 'n Verdrag wat 'n internasionale organisasie stig, is oor daardie organisasie se grondwet, aangesien dit definieer hoe daardie organisasie saamgestel is. Binne state definieer 'n grondwet die beginsels waarop die staat gegrond is, die prosedures waarvolgens wette gemaak word en deur wie. Party grondwette, veral gekodifiseerde grondwette, dien ook as beperkers van staatsmag deur grense wat 'n staat se regeerders nie mag oorskry nie, daar te stel, soos fundamentele regte.
Indië se grondwet is die langste geskrewe grondwet ter wêreld, met 444 artikels in 22 dele, 12 skedules en 118 wysigings, met 146 385 woorde in sy Engelse weergawe. Monaco se grondwet is die kortste ter wêreld, bestaande uit 10 hoofstukke met 97 artikels en 'n totaal van 3 814 woorde.
Die term konstitusie is afkomstig deur Frans van die Latynse woord constitutio, wat vir regulasies en ordes soos die imperiale verordenings gebruik is. Later is die term wyd in kerkwette gebruik vir 'n belangrike vasstelling, veral 'n dekreet wat deur die Pous uitgevaardig is.
In die algemeen ken elke moderne geskrewe grondwet spesifieke magte aan 'n organisasie of entiteit toe, met die primêre voorwaarde dat dit by die grondwet se beperkings hou. Volgens Scott Gordon is 'n politieke organisasie grondwetlik tot die mate wat dit “vasgestelde meganismes van magsbeheer vir die beskerming van die burgerlike gemeenskap se belange en vryhede bevat, insluitend die minderhede”.
Aktiwiteite van amptenare in 'n organisasie of staat wat deel van die konstitusionele of statutêre outoriteit van daardie amptenare vorm, staan as “binne magte” bekend; aktiwiteite wat nie binne hul outoriteit val nie, is “buite magte”.
In die meeste moderne state is die grondwet bo gewone statutêre wetgewing verhewe. Wanneer 'n amptelike handeling ongrondwetlik is, dit wil sê nie binne magte van die regering volgens die grondwet nie, is dit ongeldig, al wat dit as wetgewing bekend. Soms is die probleem nie dat 'n statuut of wet opsigself ongrondwetlik is nie, maar dat die toepassing daarvan by 'n bepaalde geleentheid wel ongrondwetlik is en dat 'n hof besluit dat, terwyl dit wel grondwetlik toegepas kan word, die betrokke geval nie toelaatbaar is nie. In so 'n geval kan slegs die toepassing ongrondwetlik verklaar word.
Opgrawing in die hedendaagse Irak deur Ernest de Sarzec in 1877 het bewyse van die vroegste bekende regskode opgelewer, wat deur die Sumeriese koning Urukagina van Lagash in omstreeks 2300 v.C. uitgereik is. Hoewel die dokument self nie ontdek is nie, het dit blykbaar bepaalde regte aan burgers toegeken, soos om weduwees en weeskinders van belasting te vrywaar.
Talle regerings daarna het met behulp van spesiale kodes van geskrewe wetgewing regeer. Die oudste so 'n dokument wat nog bestaan is die Kode van Ur-Nammu van Ur (ca 2050 v.C.).
'n Skriba genaamd Draco het in 621 v.C. die wrede mondelike wette van die stadstaat Atene gekodifiseer. Hierdie kode het die doodstraf vir talle oortredings voorgeskryf – vandaar die gebruik tot vandag toe om erge reëls as “drakonies” nie beskryf.
Aristoteles (ca 350 v.C.) was die eerste om 'n formele onderskeid tussen gewone wetgewing en konstitusionele wetgewing te tref. Sodoende het hy die idees van grondwet en grondwetlike bedelings gevestig en gepoog om die verskillende vorme van grondwetlike regering te klassifiseer. Die mees basiese definisie wat hy gebruik het om 'n konstitusie of grondwet in algemene terme te beskryf, was “die rangskikking van ampte in 'n staat”. Hy het klassifikasies van sy verstaan van goeie en slegte state gegee en tot die slotsom gekom dat die beste konstitusie 'n gemengde stelsel is, wat monargiese, aristokratiese en demokratiese elemente insluit.
Talle van die Germane wat die magsvakuum wat die Westelike Romeinse Ryk in die vroeë Middeleeue gelaat het, gevul het, het hul wette gekodifiseer. Een van die eerste Germaanse regskodes wat neergeskryf is, was die Visigotiese Kode van Euric (471). Japan se Sewentien artikel grondwet wat in 604 geskryf is, na bewering deur Prins Shōtoku,is 'n vroeë voorbeeld van 'n Asiese grondwet. Dit is deur Boeddhistiese lering beïnvloed en fokus meer op sosiale moraliteit as regeringsinstellings per se.
Die grondwet van Medina is deur die Islamitiese profeet Mohammed opgestel na sy reis na Yathrib, waar hy die politieke leier geword het. Dit bevat 'n formele ooreenkoms tussen Mohammed en al die belangrike groepe en families van Yathrib (later as Medina bekend), insluitend Moslems, Jode en heidene. Die presiese datering van Medina se grondwet word nog gedebatteer, maar akademici stem in die algemeen saam dit moes kort na die Hijra (reis) van 622 plaasgevind het.
In Engeland het Hendrik I die Vryheidshandves in 1100 uitgevaardig, wat vir die eerste keer verpligte gedrag teenoor die adelstand en geestelikes aan die koning voorgeskryf het. Hierdie idee is uitgebrei en verfyn deur die Engelse baronie toe hulle koning Johannes gedwing het om die Magna Carta in 1215 te teken. Die belangrikste enkele artikel in die Magna Carta (Artikel 39) het beslis dat die koning nie enige iemand op die ingewing van die oomblik in die tronk mag opsluit, voëlvry verklaar, verban of doodmaak nie – daar moet eers 'n wetlike proses gevolg word. Hierdie bepaling het die hoeksteen van Engelse vryheid geword. Die maatskaplike kontrak was aanvanklik tussen die koning en die adelstand, maar is geleidelik na alle mense uitgebrei. Dit het tot die stelsel van grondwetlike monargie gelei, met verdere hervorming wat die magsbalans van die monargie en adelstand na die laerhuis laat kantel het.
Die kolonie van Connecticut het die Fundamentele Ordes in 1639 aangeneem, wat die eerste Noord-Amerikaanse grondwet was en as basis van elke volgende grondwet in Connecticut gedien het sederdien.
Die Engelse protektoraat wat na die Engelse burgeroorlog deur Oliver Cromwell daargestel is, het die eerste gedetailleerde geskrewe wetgewing wat deur 'n moderne staat aangeneem is, gepromulgeer. Dit is die ‘Instrument of Government’ genoem en het die basis vir die republiek van 1653 tot 1657 gevorm deur 'n wettiese rasionaal vir Cromwell se toenemende mag te verskaf, nadat parlement keer op keer daarin gefaal het om effektief te regeer. Die meerste konsepte en idees wat in moderne konstitusionele teorie te vinde is, kan tot die eksperimente van daardie tyd teruggeneem word.
Die Instrument of Government is in Mei 1657 deur Engeland se tweede en laaste gekodifiseerde grondwet vervang, die Humble Petition and Advice, wat deur Sir Christopher Packe voorgestel is. 'n Aangepaste weergawe van die Humble Petition waarvan die klousule oor koningskap verwyder is, is op 25 Mei in werking gestel. Dit het egter saam met Cromwell gesterf en die monargie is hervestig.
Al die Britse kolonies in Noord-Amerika wat die 13 oorspronklike Verenigde State sou word, het hul eie konstitusies in 1776 en 1777 aangeneem, gedurende die Amerikaanse Rewolusie en voor die latere Artikels van Konfederasie en Verenigde State Grondwet, met die uitsondering van Massachusetts, Connecticut en Rhode Island. Die Statebond van Massachusetts het sy grondwet in 1780 aangeneem – die oudste steeds funksionerende grondwet van enige VS-staat – terwyl Connecticut en Rhode Island hul eerste grondwette eers amptelik in 1818 en 1843 onderskeidelik aangeneem het.
Wat soms die “verligte grondwetmodel” genoem word, is deur filosowe soos Thomas Hobbes, Jean-Jacques Rousseau en John Locke in die tyd van die Verligting ontwikkel. Die model het voorgestel dat grondwetlike regerings stabiel moet wees, asook toerekeningsvatbaar, oop en deursigtig, en die mense moet verteenwoordig. Die VS-grondwet, wat op 21 Junie 1788 aangeneem is, is deur die skrywes van Polybius, Locke, Montesquieu en ander beïnvloed. Die dokument het as maatstaf vir die republikeinse gedagte en gekodifiseerde grondwette wat daarna geskryf wou word, gedien.
Die Pools-Litause Statebond-konstitusie is op 3 Mei 1791 aangeneem en die Franse grondwet op 3 September van dieselfde jaar. Die Spaanse grondwet is op 19 Maart 1812 aangeneem en Brasilië se grondwet in 1824. Noorweë se grondwet is van 1814 van krag en Switserland s'n van 1848 af. In 1835 het Serwië 'n grondwet gekry, terwyl Kanada se grondwet van 1867 af geld.
Nadat inheemse groepe begin het om in stede te woon en nasies te vorm, het talle van hulle volgens ongeskrewe gebruike gefunksioneer, terwyl ander outokratiese, selfs tiranniese monargieë ontwikkel het. Hierdie soort heerskappy het sommige denkers gelei tot die idee dat die ontwerp van regeringsinstellings nie so belangrik was as die karakter van die heersers nie. Hierdie gedagtegang is by Plato, Aristoteles, Cicero en Plutarchus te vinde.
Die Renaissance het 'n reeks politieke filosowe opgelewer wat geïmpliseerde kritiek op die praktyke van monarge gelewer het en beginsels van grondwetlike ontwerp geïdentifiseer het wat waarskynlik meer effektiewe en regverdige regerings tot gevolg sou hê.
'n Keerpunt in hierdie debat het uit Engeland gekom in die era na die burgeroorlog, die Cromwell-protektoraat, en die skrywes van Thomas Hobbes, Samuel Rutherford, die Levellers, John Milton en James Harrington, wat tot die debat tussen Robert Filmer, wat geargumenteer het vir die heilige reg van monarge, aan die een kant, en Henry Neville, James Tyrrell, Algernon Sidney, en John Locke aan die ander kant gelei het. Laasgenoemdes het 'n konsep van regering voorgestel wat op die fondament van natuurwette in die eerste plek geskoei is, en op gemeenskap in die tweede plek, wat sosiale kontak en samehorigheid behels.
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Grondwet.
LIMS forum content by LIMS forum members is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License. Based on a work at www.limsforum.com.
